GURE GIZONAK:
AXULAR

        Ze nahuzie, irakurleak, erran dezan gizon huntaz, hainbeste eskualtzale yakhintsuek erran duten ondotik, deus berririk yakinarazteko?

        Bizkitartean ausartatzen niz ene ohar xumeen idazterat, asmatzean oraino badirela anitz eskaldun hitzik ere ez dakitela nor zen gure Axular haundia.

        Barkha nezatela, beraz, dakitenek, hemen emaitea xehetasun ezagutuak.

        Pedro de Axular Urdazubin (Urdax) sorthua zen 1556-an.

        Aphezgoa ikhasi zuen Iruñen, Lérida-n eta Tarbes-en.

        Azken hiri huntako Diharce, Aphezpiku eskualdunak, apheztu zuen berrogoi urthetan.         Gero Sarako erretor izendatu zuten, eta kargu hortan hil zen 1644-an.

        Utzi dauku eskuaraz libururik den ederrena eta yoria, Geroko Gero miresgarria, zointan denek kausitzen ditugun eskuararen ikhasteko erakaspen argienak, eta ithurburu garbienak gure mintzaiaren mamia yakiteko; yoskera eta egindurak, itzulikak eta aditza hain eskualdunki eginak, nun begietatik eta gogotik ez dezakegu utzi, liluratuak, liburu hori gure eskutan behin erorizkioz.

        Edozein hegaletatik idek dezagun, bethi kausitzen dugu hitzaldi eder bat, bizpahiru aldiz goxoki irakurtzen duguna sekhula enheatzen edo akhitzen ahal ez gituztenak: aitzitik, bethi loriatzen ginuztenak.

        Ze eskuara ederra, trebea, leguna, eta gurbila!

        Eni, Detxepareren Lingue Vasconum primitiae baino hobeagoa zait, eta erran dezagun berriz ere, zoin harritzeko den ikhustea denbora hartako mintzaira orai Benabarren mintzatzen den ber-berekoa dela.

        Badakit anitzek errain dutela (osoki ezagutzen ez dutenak) Axularren eskuara Laphurdikoa zela, ez Benabarrekoa.

        Behar duta erran aldi batez oraino, biak gauza bera direla? Gan, yuan ordez erraiteak, eta hori ez bethi, ez du ezeztatzen ene aithormena. Nehok ukhatzen ahal ez duena hau da. Dakizuen bezala ni Luzaidekoa niz, eta Axularren eskuara gure herrian eta Garazi guzian ez lezakete ezagun handik kanpoko eskuara dela, haren denborako zonbait hitz alde bat utzirik.

        Eta bada hauzi huntan gauza bat harrigarria.

        Nik ez dakit nola eta zergatik ze mugak edo zedarriak bethidanik izan diren Benabarre eta Laphurdi, eta Espainia aldeko Nafarroa eta Gipuzkoa arthean.

        Sarako eskuara Luzaidekoa bezalakoa da, bere hache-kin, bi herriak hain urrunduak izanikan ere.

        Bizkitartean, Etxalar Sara-tik hain hurbil izanik edo Irún Endaia-tik iduri luke horien arthean badela phezoin edo leize haundi bat. Hain dira desberdinak eskuarak!

        Luzaidekoek Etxalarrekoak erdizka ulertzen dugu, eta Sarakoa arrunt guria bezala.

        Eta oraino harrigarriagoa da ohartzea gaitz hori ez dela oraiko mendekoa, bainan bethidanikoa dela, Decheparek, Axularrek eta beste behialako idazleek frogatzen daukun arau.

        Nehork, orai artio, ez du eman hortaz argitasun bat.

        Nola diteke bi herri auzoen arthean holako berextasuna? Ihardets dezatela yakhintsuek. Horren xuritzeak balio luke zerbait.

        Urdazubiko eskuara ez dut ezagutzen, bainan Axular berrogoita zortzi urthez Saran egonikan, haren mintzaira etzela bere sortherrikoa ez daiteke ukha. Sarakoa du, hutshutsa.

        Mendiz bertze aldeko idazleak dira zaharrenak eta hoberenatarik. Mendiburu eta Larramendi gipuzkoarrak ere bai.

        Duvoisin-ek, ene ustez, egin du lanik haundiena hemeretzigarren mendearen erditsuan. Testamentu zaharra eta berria bost zathi edo liburu larrietan.

        Lan gaitza, ez bakharrik bere hedaduraz, bainan bere eskuara ederraz. Aitzineko idazleek dabiltzaten erdal hitzak khendurik, eta heien ordainez gure elhekoak ibiliz, egin zuen eskuara bat arrotz kotsurik gabekoa.

        Bainan Axularrek anitz hitz erdaldun ibilikan ere, behialako idazleen arau, bethi izain da haren Gero miresgarria eskuara eskualdunki yakiteko alhapide ederrena eta aberatsena, gure hazkurri eta ikhasbide beharrena arbasoen elhe zaharra garbiki ikhasteko, bere erroen eta mamian.

        Bego Axular.

* * *

        Atzo, tinkatu nintuen Kanpion yakhintsuaren eskiak, bere lauetan hogoi urthe bethetze egunian.

        Adin haundiaren berexak ez dire ageri Kanpionen gorphutzan. Begiak izpi bat lanhotuak, doi bat elkorra eta urratsak poxi bat hurri. Deus besterik.

        Adimendua ez du bathere ahuldua. Aitzitik, harrigarri dena, bere gazterian bezain argi eta suharra du.

        Nork sinets lezake adin hortan oraino ari dela azkarki lanian, bizpahiru liburu mamitsu agerrarazteko xedean ephe laburrik barne? Eta bizkitartean hala da.

        Yinkoak iraunaraz dezala anitz urthez eta osagarri onean bere bizitze yoria, Eskualherriaren ohorez eta zorionez.

(La Voz de Navarra, 1934/5/8)