NERE SORT-HERRITIK

(Benabarreko eskuaraz)

        Urthe guziz bezala ethorri niz aurthen ere sorthu nintzan xoko maitagarri huntarat, uda goxoki iragaiteko ene herritarren arthean, eta goizetik arratseraino mintzatzeko amaren altzoan ikhasi nuen elhe miresgarrian.

        Nik gogo bihotzian ez dut yaidura bat bezik; eskuara, bethi eskuara! Gehiago ikhertzen ditut eskuararen erroak eta zoko mokoak, eta gehiago ohartzen niz bere edertasunaz eta aberastasunaz.

        Sakhelan bethi deramat liburuxka bat, eta nere solasetan bazterretxetarrekin ohartzen badut zerbait itzulika, edo aditza molde zaharrak, paperrian ezartzen ditut, eta oharmen anitz baditut bilduak.

        Benabarreko eskuaran, edo hobeki erraiteko, Garaziko alderdi huntan, baditugu aditza molde ederrak, eta nere ustez bertze tokitan ezagutuak ez direnak.

        Huna ikhusbide batzu «Eman dikekoie» (le han debido de dar). «Hor duzkek» (deben de estar ahí). «Eman baiteztee» (porque les han dado).

        Ohar zitezte, irakurleak, guk bi hitzez erraiten dugunarentzat, erdarak behar dituela lau edo bost, gauza beraren erraiteko.

        Benabarreko eskuaran, ba eta Laphurdikoan eta Xuberokoan ere, anitz ibiltzen dugu aditza edo berboaren «indeterminado»a. Eska zazua (pedid); ikus diteke (se puede ver); ikhas zazu (aprenda usted); har dezatela (que cojan); ukha baleza (si negara); irakur zak (lee); ez dezala gal (que no pierda); eta holako bertze.

        Ze aurkhintzak eta ikhusmen xoragarriak hedatzen diren ni bizi nizan etxe aitzinian!

        Berrehun metro gure menperatzaileek ezarri zuten mugaraino.

        Beste aldetik, Ondarlako hauzoa, dena bazterretxe xuriz bethea, izen pollitekoak. Udiri, Zeztau, Pelloenia, Ortxaix, Gallurria, Behorlegi, Aldabe, Bixkai... pentze eta alhorren arthean.

        Goitiago mendi mazelan, oihanak eta alhapideak, eta ardi eta behi arthaldeak hedatuk han-hemenka.

        Eskuineko alderat, urrun, Astobizkarra kaskua eta Ibañetako lephoa, urdinak. Ezkerretik, Arnegiko erreka, eta haratago Uharte Garaziko bazterretxiak.

        Yuan den egunian izan ginen Uharte ondoko bixkar batian, handik ikhusteko Doniane Garaziko ibarra edo harana.

        Bizi nizeño ez dut ahatziko toki hartaik, ikhusi nintuen edertasun miresgarriak. Bazter guziak etxe eta etxez betheak, lau edo bost herrixka agerian, Izpura, Donazaharre, Azkarate, Uharte, Lasa eta beren eliza dorre xuri eta xorrotxak zerurat goititzen zirenak. Eta deneen hiri nausia, Doniane Garazi, hauzo ederrez inguratua, gudu gazteluaren azpian yarria, Benabarreko hiri burua, Naparroako seme suharrenak, benabaztarrak, 1512'an Duque de Alba'ren gudulariak zaphatu eta ohildu zituztenak, beharriak aphal itzularaziz Orriaga'ko mendietarat.

        Eskuara ere, zorigaitzez, hasia da galtzen, haurretan, Luzaiden. Nahiz ez duten ahazten, lerratzen dira erdararat.

        Bainan, badakizea zonbat karabinero ditugun herri ttipi huntan? Berrogoi! Eta orai, «guerra de tarifas aduaneras» horrekin, beste hamar berriak ekharri dituzte. Eta zubitik harateko aldian, Arnegi'n? Zortzi, eta horietarik sei eskualdun...

        Berrogoita hamar karabinero horiek, beren sendi edo familiekin; eta gero aduanako enplegatuak, poliziak eta beren emazte, biltzen direla hiru ehun arrotz, hurbil. Hea ze kalte izigarriak egiten dituzten eskuarari!

        Bainan erran behar dut ere badela karabinero horien arthean, bat, nafar eskualduna, eta bere emaztea ere, lau haurrekin, denak etxian eskuaraz mintzatzen direnak. Berak erraiten zan egin ahalak eginen zituela bere haurrek ez dezaten gal eskuara. Ze gauza ederra holako ikhusbide edo etsenplua ikhustea!

        Muga huntan gerthatzen diren gauzak nihun ez dira ikhusten. Ondaria'ko hauzua Frantziakoa da... bainan hemen, Luzaiden, bataiatzen eta ezkontzen dira, bai eta ehortzen ere. Gure hil errian dituzte bere hobiak, eta hil harriak, eskuaraz idaztiak, guk bezala.

        Iruñeko aphezpikugokoak dira. Eta baditugu Luzaiden bi bazterretxe Baionako aphezpikoaren menekoak.

        Hemengo aphezak (Luzaidekoak), horra nola ikhertzen dituen liburuan Undar'ako sortzeak, ezkontzak edo eriotzak; «de mi feligresía de Valcarlos»...

        Eta Lasa'ko aphezak, aldiz, gure bi bazterretxe azkenak deitzen ditu «de ma paroisse»...

        Horra ze nahaskeriak eta ondorioak sor arazi dituen arrotzek ezarri zituzten mugek.

Luzaide'n, 1935'eko Agorrilan.

(El Día, 1935/8/25)