ORRIAGA-KO GATHASKA

        llhabete hunen hamabostian da aiphu haundiko gerthakari horren urthe bethetzea, eskualdunek Karloman-eri eman zakoten zafraldiarena, Europako enperadore ahaltsuenari buria aphalaraziz.

        Egun hautan bi lan irakhurtu ditut gathaska hortaz mintzo direnak. Bat Baionako Eskualdunian Pierre Laffitte eskualtzale yakhintsuaren lumakoa, diteken eskuara ederrenian idatzia. Bertzea, Donostiko El Día egunkarian idazlariaren izenik gabekoa.

        Eta nik ere nahi nuke zerbait erran gauza beraz, ez gero hitz bat ere xuxentzeko hek hain ederki eman daukuten argitasunak beren lerroetan.

        Barkhatuko duzie, irakhurleak, Astobizkarko errekako seme bati, lerro hauk idazten ari den gelako lehiotik mendi horren kaskua ikhusten duenari...; hots, Luzaideko semeari, hitz batzu erran ditzan gathaska-sarraski hortaz.

        Nahi dut bakharrik mintzatu Luzaideko errekako althan gerthatu zen borrokaldiaz.

        Aitzineko denbora urrindu hetan eremuen izenak, herrietako zedarriak, beren hedadurak, etziren oraiko egunetan bezain xuxenki, argiki eta xeheki ezagutuak.

        Espainiako ala Frantziako idazle guziak, bai eta Eghinart, Karlomanen idazlaria bera ere, mintzatzen dira Orriagako gathaskaz, ez baitzakiten segurki nun ziren Orriagako zedarriak.

        Guziek erraiten daukute nola eskualdunek mendi gaineko harrokak bothatzen zituzten, eta maldari beheiti oldar gaitzian erreka zolaraino yuanik, han xahutzen zituztela Karlomanen gudullariak mehargune batian iragaiten zirelarik.

        Eta holako tokirik ez ditake kausi ez Auritzeko zelaian, ezta ere Orriaga gainian.

        Denek dakigu nola eskualdunek Ibañetako lephoan moztu zuten bi zathitan enperadorearen armada.

        Batzu borrokatu ziren Auritzeko ordokian. Besteak, aitzineko zathikoak, Ibañetatik beherakoan, Luzaideko alderat yaustian, Garaziko bidean buruz zoatzilarik.

        Eta orai ohar bat.

        Ibañetatik yaustian Luzaiderat heldu baino lehenxoño, badira toki batzu (bat Artxurieta deithua, eta izenak berak zerbait erraiten daukuna) eho-aldi baten emaiteko egokienak direnak.

        Huna nolakoa den hautarik bat.

        Mehargune hertsia, erreka xumetik ezker eta eskuin malda xutak eta legunak, harri xehe eta legartsuak. Eta gainak harkhaitzez brokatuak, doi-doia xutik egoiten ahal direnak iduri. Han dabiltzan ahuntzek erorarazten dituzte oraiko egunetan, noizian behin, harri puskak, firrindaka doatzinak lekhu lerrakor hartan errekaraino.

        Hea ez denetz toki hauta gure aitzinekoek berexi zutena, yakinki eta etsaiek etzutela beste ihes-biderik Garazi alderat yausteko, Ibañetatik behera abiatuzkioz.

        Eta Karlomanen hiruetan hogoi mila gudulariak denbora hetan bortxatiak ziren iblltzea bide meharretan, eta hortaik asmatzen ahal da ze luzetasuna zukeen holako oste haundiak, banazka edo birazka iragan beharrak mehargunetan.

        Frankoek bere desohorea mendratu nahiz, ezin yasanez menditar xoilek eman zakoten zafraldia izigarriki sarraskiturik, erran zuten eskualdunek moruen laguntza ukhan zutela.

        Espainarrek, aldiz, gutaz bekhaiztiak hek ezpaitzuten garhaitu ahal Karloman ahaltsua, asmatu zuten ixtorio pollit bat, zointan erraiten daukute Bernardo el Carpio ezpataren bothereak eta bere gudulariak abarrikatu zituztela frankoak...

        Kondaira gezurti bezain irringarria.

        Hegoaldekoak bethi urguluntzi ohore goseak.

(La Voz de Navarra, 1934-8-15)