Iztegia

        Azkue jaunaren iztegi nagusian batuta ez dagozan itzen batzuk, erri onetan eurrez entzuten diranak, eta urrean emen Durango aldeko beste euskalerrietan be erabilliko dirala uste doguzanak:

TXIXASE

        Txixestu be esaten da, ta esan gura dau garnu-ontzi edo puxikea beteta dagoanean txiza egiteko bearrizan andia dala. Txixase izan, auxe da aditza.

        «Txixase naz ta banue, beinguen nator, egon ementxe». «Eskolan umiek txixase diranian, eskue jaso ta ezer esan barik maixueri atzamar bat erakustutsie».

        «Txixase luzaro ta sarri izatetik puxikako gatxak sortu oi dira». Au erderaz, zelan esan itz bategaz bakarrik?

ASOLUE

        Itz au da asoloa, a mugaleagaz, ta beraz, mugale barik, itza soil-soilik da asolo.

        Ona emen zelan erabilten dan:

        «Ai orrek darabillen asolue!» esaten da aitak itziriko ondasun andiak alperrik galtzen diñarduan semeagaitik.

        «Aurten siketiek asolo andia eragin dau».

        «Kima barri guztiek bal-baltz eginda itxi ditu leiek, onako asolorik orraiti!»

        Beraz, «galtze, ondatze andia, kaltea, ondamendi andia» esan gura dau asolo itzak.

        Igarten da erderazko aditz «asolar»tik datorrela. «Asolar» itz onek esan gura dau dana lautu, zelaitu, lurreratu, ezer zutunik utzi baga, ez etxe, ez orma, ez zugatz, ez ezetariko gauza urtenik. Itz onetatik sortuta daukez erdaldunak: «asolador, asolamiento». Euskaldunek asolo itza ez dabe artu erderatik, erderako «asolar»tik euren kontura atara baiño. Eurek egindako itza da, ba, erdaldunen beste batetik atara arren.

        Jakiña, orren ordezkoa «ondamendi, ondatze» da; baiña berau be erdera-sustarduna ei da.

NEGARRA

        Lurpetik ura eroateko odia egoan lekuan, gizon bik atxurrakaz lurra edegiten iñarduela, itandu jaken ia zetan ebiltzan, eta erantzun eben:

        —Emengo kañue agirien ipinteko agindu dauskue, negarrik ete daukon ikusteko.

Negarra da ba odi bati bere zatien irrikituetatik urteten jakon ur apurra.

        Bardin esaten jako, eurite bat izanda gero atxak euren birringa edo arrakaletatik botaten daben ur apurrari: «atxak negarra dauko».

        Negarra deitzeko ur gitxik, igarteko lain bakarrik, urten bear dau.

TXAKUR

        Laboindun etxe-aberetxuaz ganera itz onek beste gauza bat be esan gura dau emen. Zendin edo ajetiboa lez erabilten da, zeozek lotseari uts egiten dautsola adierazteko. Adibidez:

        «Neskatilla orrexek jantzi txakurre egin dau gero» esaten da gona ta beso motz, papar zabal, eta margoz (kolorez) nabar bizia bada jantzia.

        «Mutil gazte orrek darabillen berbeta txakurre ez dau bere etxien ikesi tabernan baiño», berbeta lotsa gitxikoa darabillela adierazorik.

        «Eitada txakurre dok ori gazte batek persona zarrai eiteko», esan gurarik egitada lotsabakoa.

TXAKURTO

        Alan deitzen jako notin lotsagaldukoari, lotsearen apurrik apurrena be ez daukonari, edonun eta edonoren aurrean edozein astakeri, edozein zantarkeri, edozein berba loi ta gaizto esan oi dauanari.

        Erdaldunen «cínico» ta emengo euskaldunen «txakurto», gitxi gorabera gauza bat adierazten dabela dirudi.

ESKEA

        Notin bat osalariagana joan, eta onek jan-edanean neurriak ipiñi eutsozan; baiña geixoak neurritik urteten eban, eta osalariak igarri eutson, eta aretara gauza onik ezin egin leikela ta, asarratu jakon, eta bein onan esan eutson:

        —Zu beti pekatu batzukaz zatorkidaz.

        Auxe aotan erabillela, emengo batek onan iñoan polito:

        —Erregular eske andia eban, ta ezin jan barik egon.

        Eskea gosea-ren lekuan esanda.

ZARAPEAN

        Ume batek urteak betetan dauzan aurreko egunean esan oi jako: «Gaur gabean zarapian ipiñi bear zaituguz ta biar arte zarapian egon biarkozu».

        Bat-edo-bat ezkontzeko danean be, aurreko egunean orixe esan oi jako: «Zarapian zagoz onezkero».

        Baita azterketa naiz zein-geiagoketa bat iñok egin bear badau be, oituraz «zarapian zagoz» esaten jako aurregunean.

        Zarapean itz ori dator onetatik: Oilloa ilteko danean, aurregun illuntzean otan arrapetan da, ta zara bat auspez ipiñi ta arexen azpian eukiten da biaramonean ilteko ordura arte. Au egiten da, oilloak ain goiztarrak izanik, eraz arrapetako il bear dana, eurek oillotegitik urten baiño lenago goizegi jagi bear izango litzake, edo bestelan oillo-eizan ibilli bear ariñeketan eta zarata baten; erosoago izaten da aurreko illuntzetik oilloa arrapauta eukitea.

        Erdaldunak, gure zarapean lekuan esaten dabe «estar en capilla, poner en capilla».

        Erdaldunak: «¿Cuándo te casas? —Ya estoy en capilla».

        Guk: «Noz ezkontze az?-Zarapian naiauk».

TXANKERRE

        Erren edo kojo diranai txankerre deitzen jake.

        Itz onek gogoratu erazoten dauz prakerre, gonerre, kopeterre, biboterre, ulerre ta abar.

        Azkeneko «erre» orrek gauza muskilla, gitxi edo bape balio ez dauana, edo olakoren bat adierazten dauala esan lei.

        «Erre»dun itzok olgeta edo burlabidez erabilten dira, ez begirunez itz egiten bada.

MOKILLAUSKI

        Soloan mokillak jo ta birrinduteko erabilten dan gabia da mokillauski. Agirian dau zelan sortu dan: mokil-aus-ki. Gabi arin-arin bat izaten da, kirten luzeduna, zutunik, gorputza bape makurtu barik lan egin al izateko.

EZKU, EZKUMENDI

        Azkue jaunaren iztegi nausiak diño emen Mañarin «tilo» zugatzari ezku deitzen jakola, eta emen mendi bat dala Ezkumendi izenduna, «monte de los tilos».

        Ezkumendi ba dago; baiña emen «tilo» zugatzari etxako deitzen ezku. «Tillo, tillue» deitzen jako. Eta Ezkumendin ez dago tillorik.

        Azkue jaunari neuk emon neutsozan bere iztegirako emengo itzak; eta oker ori ez dakit zetatik datorren, bearbada neure errua da, baiña or okerra dago.

SURRUNTZA, EZ LURRUNTZA

        Baita Azkueren iztegiak diño Mañarin erderazko «correhuela» landareari «lurruntza» deitzen jakola, ta ez da egia. Surruntza da, ez lurruntza.

        Landarea lurrean zear azi ta egoten dalako, lurruntza izena egokiagoa dirudi, ta uste izan lei jenteak ez dauala ondo esango; baiña dana dala, emen jenteak surruntza deitzen dautso landara orri, ez «lurruntza».

1928-XI-27