ATEA NOLAKO, ZERRAILLA ALAKO

        Ai, lengo jai zar aien usai betea! Gerora «jaierdi» biurtu ziranak! eta gaur, kalekumeontzat «astegun buruzuri» geldituak! Basarri-auzoetan bakarrik gorde dute antxiñako egun aien lurriña; ta orregatik, lagun zarrok oso gogoko izan degu egun oietan, noizean bein, erri txiiren batean alkartzea.

        Mai baten inguruan giñan zortzi bat adiskide; denok, gizakume (ori esan bearrik ez), eta denok tipula baiño benagoak eta Aita Santua baiño katolikoagoak. Baiña, ala ere, euskaldun jator geran aldetik, alako azpijorrarako aidez zirikatuak. Maiko lagunon artean, bazan mutil zarren bat, eta ikusia zegoen giro artan zer sortu zitekean.

        Jatordu asieran etzan neurririk galdu, baiña bazkaria aurreratzen ari zala, poliki-poliki gizon aien «pormalidadea» berdoxkatzen asi zan. Pixka bat birbiztu ziraneko, makutsik et jan-edanetik ondotxo, ekin zioten alkarri zirika, geroago ta nabarmenago.

        Geienak ezkonduak eta seme-alaba azidun gurasoak ziranez, mutil zarrari erasotzen zioten, arpegian «arpa-jotzeko» irri-parre gaiztoa, agiri zutela.

        Egaztia azkenetan zan orduko, ta Pelix neurririk ederrenean arkitzen zan «ziri-jaia» asteko. Alako batean, aurrean zeukan mutil zarrari bota zion botatzekoa:

        —Emen gure artean, guziok geron uztarria jasoak gaituk. Adan eta Ebari Jainkoak agindua bete diagu. Seme-alabak azi ta erantzutekog audek: «Jauna! Zure esanetara zintzo jokatu degu: azi ta ugaldu gera gure ondorengoetan». Baiña gure artean, uztar-bei izaterik nai izan ez duan bat badiagu, ta orrek zer erantzun bear dio Jaunari, Aren aurrera ager dediñean?

        —Egoki esana, Pelix! Jainkoak garbi asko eman ziguk gizaemakumeoi geron uztarria jasotzeko agindua. Baiña batzuek, entzungor egiñaz, ezkontza egunik etzigutek eskeiñi nai izan. Sakela ez ustutzeagatik-edo, or zeudek legortea baiño elkorrago porru-landare bat bera ere beren bizitzan emateke. Zer diok, Tomax? Ez al dek inguruan aldarera eramateko neskazar tajuzkorik?

        —Mutillok, ixillik egotea obe izango dezue. Zuen ezkontza-lan orri ez aize geiegi eman. Aspaldi igarrita bai-natxegok, ezkontza arazo ori, Jainkoak giza-emakumeen bizkar parre egiteko asmatua dala-ta.

        —Etzak astakeririk esan, Tomas. Zenbait emakume alboan igarotzen zaikanean, begiak nola zorrozten ditukan ezpageneki bezela... Ik beste zerbait izango dek izkutu.

        Nik izkutukoak, Andrex? Zuek bai, gizajuok! Beti parregure aundia eman izan zidatek, zuek seme-alabak mundura ekartzeko artu bear izaten dituzuten izkutuko lanak. Orrenbeste bertso ta goraipamen maitasunari azkenean xelebrekeri ortan bukatzeko? Alde egizue aurretik, mutillok.

        —I ere Igela-renak esaten asi al aiz, Tomax? Eztiagu besterik bear oraintxe, onenbeste guraso zintzoen aurrean.

        —Ez asi emen praille aiderik artzen, Andrex. Parisko Igela asi zutenak, euskal-umorea gorde izan balute, askoz arrera obea izango zitekan. Euskaldunok etziegu bildurrik gordinkeriei, baiña zikin-aldetik jo bearrean, gai orrek duan alderdi parregarriari begira oi zioagu, ta orrela eztik gaitzik, batez ere lagunarte batean aztartzen danean.

        —Ta zer dek ik, mutil zar antzu orrek, parregarririk, euskaldun guraso kristauoi arpegira botatzeko?

        —Zera... Ez al zaizue beiñere burutikpasa, seme-alabak beste nolabait ekarri bear genituzkela? Esate baterako, elkarri bertso bana botata-edo izan balitz...

        —A, kaiku zarra! Ta bertsolari etziranak, zer eginbear zitekan ondorengoak ekartzeko?

        —Uztapideri-edo bertso bana eskatu ta elkarri bota gero.

        —Iñoso alena! Ire amari ez al diok legerik, ala?

        —Nere amak, nai ta nai ez, Jainkoak ipiñi zion legea bete bearra izan zikan. Baiña jainkoak lege ori jarri zuanean, gure kontura parre egin nai izan zuala, ez didazue ukatuko.

        —Ba, ba!... Naikoa diagu ortik! Ezurrak gogortu ta oiñak baldartzen zaizkikanean, emakume-eske nolako intziriak egingo ditukan ikusten natxegok, ire gaixo aldian lagun dakikan.

        —Alperrik ari zerate! Nik bide oiek aldatzen ez diran bitartean, ez diat emakumerik bear alboan. Ta kontu au erabakitzeko, begira apaizak zer egiten duten, begira ongi: besteok ezkontarazi ta berak mutilzar gelditu. Arrapaitzak oiek!

        Giroa loditzen ari zan lagunartean eta euskal poz-giroak, jatorduko ondorena ta kea lagun dituanean, ustegabeko xelebrekeriak sortu oi ditu. Egun artan ere, maikide guziak, leiaketa bat asmatu zuten; gizon serio aiengandik iñork espero ezin zezakean leiaketa.

        Bakoitzak ipui gordiñen bat kontatu bear zuan. Ori bai; kontu gordiña izan arren, txukun kontatua bear zukean, eta etzuan lizunkeri asmorik arrotu bear. Kontu gordiñena ta paregarriena asmatzen zuanak, irabazia zukean jokoa. Etziran makalak atera jolas artan gure gizon santuok. Guzien ipuiak entzun ondoren, Andrexek kontatutako ipui au jo zan bikaiñena bezela, maikideen iritziz eta erabakiz:

        —Adiskideok! Batenak eta bestearenak entzun ondoren, ez nauk asteko gauza ere. Entzutekoak jalki dituzue, alajaiña! ta zuen mailla ontzeko egiñalak egin bearrean nauk. Orra, ba:

        Ba omen-ituan nunbaiten, senar-emazte batzuek, «atea nolako, zerrailla alako» ziranak. Ipuiak eztik adierazten nun da nola etorri ziran munduontara; baiña susmo txar batek zionez, aiek ere, beste guziok bezela etorriak, nunbait. Zera, gurasoen alegiñez, gure mutilzarrak guzioi nabarmendu digun bidez.

        Askoz gutxiago ziok ipuiak, nola elkartu ziran zorioneko andre-gizonok. Otsa danez, ezkongaietan, elkar galtzeko bildurrez, maiz besotik eta lepotik ongi elduta ibilli oi omen ituan bidetan eta illunpetan... Aien maite-miña!... Egunik ezin pasa elkar ikusteke. Ta elkar ikusi ezkero, ezin eten elkarrengandik. Bi usapal elkarri urrumaka bezelaxe, gizonok.

        Ala kontuak, egun gogoangarri batean, «ez si ta ez no», aldara aurrera igo zitekan biak eta apaizak, oi duan tenorean, bedeinkatu omen zizkian, gure Eliz Amak agintzen digun molde ta gisan.

        —Patrixi! Emen aldamenean dezun Xegundo au, senartzat nai al dezu?

        —Bai, jauna.

        —Xegundo! Emen alboan dezun Patrixi au, emaztetzat nai al dezu?

        —Bai, jauna.

        «Bai» auek, batez ere Patrixirena, oso ixillik emanak izan omen ziran, eta orregatik, baziran ezkontza ura legezkoa ez ote zan bildurrez bizi ziranak. Baiña guk eztegu iñungo zalantzarik ortan. Patrixi ta Xegundok jator jaso zuten eliz-gizonaren bedeinkazioa, ta onek sendotu zuanbien eriotzaraiñoko katea. Arrazkero, Patrixi Xegundorena zan eta batez ere, Xegundo Patrixirena oso-osorik.

        Patrixi Xegundorena ote zan orretan, ez datoz denak batera. Xegundo Patrixirena zan ala ez... ontan bai, idazle denak batera datoz. Ezkondu ziranetik Patrixik bere mende gorrian artu zituan Xegundo ta Xegundoren ondasun eta alderdi denak. Etxe artan ikusia zegoen zeiñek zituan giltzak... giltzak eta galtzak! Amaika aldiz entzun bear izan zuan gizon arek:

        —«Xegundo»! Nun da «Primera»?

        Besterik gabe, adierazia zegoen etxe artako burubidea.

        —Gizona! —esan oi zioten sarri—. Nori bururatzen zaio, ba, Xegundo izena artzerik? Patrixik zure izena entzunda, zer egingo zuan, bistan zegoen, ba. Zera... bera etxean «aurrena» jarri.

        Alakotxe une txarrak pasa-arazten zizkioten auzokoak gure gizonari.

        Orrez gaiñera, arritzekoa gerta zitzaien gure senar-emazteoi. Apaizak elkarrenganako baimena eman zien ordutik, lengo elkar galtzeko bildur ura txoritara joan zan.

        Gizona! Len, egunbat elkar ikusteke ezin pasa; ta orain, egun oso bat ezin pasa elkarrekin. Jakiña! Len etzuten elkarrekin etxe batean bizitzerik, eta arratsean bakarrik elkar urrumakatu zezaketen; baiña orain, egun osoa elkarri begiratzeko zutela, esan bear zituzten legunkeri guziak agortu zitzaizkien, eta orratx!... Konturik ez batak besteari esateko. Jauna! Beste arritzeko kontu bat ere gertatu zitzaien. Ezkondu arte, dena pekatu bai zan, izkutuka ibiltze arek, neurriak galdu ezta ere, bazuan bere xaltxa. Baiña orain, apaizak baimena eman zienetik, kontu arek bere gatz guztia galdu zuan bientzako. Egia esateko, aurrenengo egunak etziran aztutzekoak, baiña egin bear guziak buruz ikasi zituzten ezkero, jolas arek etzuan iñorentzako bixigarririk. Orregatik, iñoiz itxurak egiteko, elkarrekin ibiltzera ateratzen baziran, bein ere etziran len bezela elkarri itsatsia joaten. Bein, gazte lotsagabe batzuek bien artean zeramaten tartea neurtu zuten, eta beti, gutxienez, bata besteagandik pare bat metrora alderaturik ibiltzen ziran bidean. Xegundok, orrez gain, este negargarrikeri bat zuan etxean: bere izenak ekarri zion zoritxarra, alegia. Beti bere etxean «bigarren» izan bear ura, ta Patrixi, berriz, «aurrelari».

        Xegundo ta Primera, beraz, lenbizi epeltzen eta gero ozten joan ziran, elkarren artu-emanetan. Primerak Xegundoren jabe osoa izate iritxi zuanetik, zer geiago bear zuan? Eta Xegundo, Primeraren atzaparretan erori zanetik, nola poztu zitekean?

        Azkenerako, ozten-ozten ari zirala, elkarrenganako «frigorifika» izateraiño iritxi ziran, edo nere lagun batek obeto esaten zuan bezela esateko: elkarrenganako «jeroglifiko» egiñak gelditu zitzaizkigun.

        Ai!... Baiña orduantxe zabaldu zan mundu berri bat Xegundorentzat. Lenbizi, «Primera»ri iges egitearren, lagunen aitzakiak asmatzen asi zan gure senar martiria. Asieran, lagun oiek, galtzadunak oi ziran, baiña konturatu gabe, gonadun lagunak inguratzen asi zitzaikion.

        Ordurarte, bere Patrixi beste gonadunik zanik ere, etzitzaion bururatu; baiña mundu ontako gauza guzien alda-bearra! Urteak aurrera ta Patrixi gizenago ta beste emakume batzuek liraiñago agertzen ziran inguruan.

        Bereala, erri txikietan oi dana, ta aundietan palta ez dana: maixiaketak eta miztorren lanak Xegundoren bizitzan nasten asi ziran. Gu, ordea, ez gera mingain-liztor oietakoak, ta senar gizajoari eztiogu narrurik urratu nai. Gure iritzian, len bezin garbi irauten du Xegundoren izenak. Patrixirentzat ere, etzan bere Xegundo aiñakorik. Aisa menderatzen bai zuan eskura zeukanean, eta emakume batentzat ba al da menderatutako senarra baiño jostaillu bitxiagorik? Patrixik, beraz, etzuan bere Xegundo saltzeko asmorik.

        Ala ere, baziran emaztearen gonapekotan sartzen ziran ziraun-mihiak ere. Auek ziotenez, Xegundo aiñakorik etzuan beretzat Patrixik; baiña beragoko maillan, noizean bein, besteren bat ba ote zuan zurru-murrua bazebillen mingain luze batzuen artean.

        Guk ezer eztakigu ta ixillik egotea izango degu onen. Ta guk baiño askoz gutxiago daki Ximonek. Onenbeste berriketekin, ez dizuet esan Ximon nor da ere. Barkatu, ba, baiña Ximon, Patrixi ta Xegundok elkarri bertso bana botata sortutako seme-txortena besterik ez da. Ta etxe artan, ama «Primera» ta aita «Xegundo» ziran ezkero, erriak Ximoni «Tertzero» gaitzizena jarri zion. Orra, ba, nola osatuta gelditu zan etxe artako irutasuna.

        Ximonentzat, gurasoak ziran mundu guzia. Etxe artan ezer okerrik gertatzen zanik norbaitek esan balio, lepoa jarriko zukean zetzaren alde. Aita zan jainko txiki, ta ama jainko aundi; ta ala bete zituan bere emezortzi urteak.

        Eta urteekin batera, gaztetako elgorria eldu zitzaion. Elgorri ura, Lasueneko Txaro gerta zan. Andik aurrera, gurasoez gain, nexka mela ura asi zan Ximonen biotzean aurreneko alkia artzen, eta andregaiari erriak «Cuarta» gaitzizena ezarri zion besterik gabe.

        Xegundok bere semearen berririk jasotzeko etzuan iñungo kontakatillurik, eta ala, mundua bizkar gaiñera erori zitzaion egun batean, bere semeak uste gitxiena zuan berria eman zionean. Ximonek, soldaduzka urteak urreratu zitzaizkionean, aitari, —ziplo!— esan zion:

        —Aita, ara ba... zera... Lasueneko Txaro det nere biotzaren jabe, ta... Xegundori arnasa gelditu zitzaion bat-batean. Alegiñak egin zituan mutillari beronen elgorria sendatzen:

        —Txaro esan al dek?... Jainkoak aparta! Nexka ori etzaik iñola ere komeni... Ire aitak bazekik ezkontza berri ta iretzako askoz aukera obea arkitu eziñik eztiagu.

        Baiña mutillak etzuan bere puxka ura biotzetik botatzeko gogorik, eta aitak, etsi zuanean, bere txistua iru aldiz irentsi, eztarria lau-bost bat eztul eta karrazpioz garbitu ta bere indar guziak bilduta, esan zion semeari:

        —Ximon, gauzak okerrago jarri baiño lenago, gauza bat esan bear diat. Gizon egiña aiz, ta gaur jakin-arazi bearrean nauk iri, nere bizitzako ixilleko bat. Gizonen artean maiz gertatu oi dana dek, baiña oraingoan min diat ortik iri datorkikan ezbearra ta naigabea. Ara, ba... Txaro orrekin ezin inteke iñola ere ezkondu.

        —Zergatik ez, aita?

        —Nere alaba ixillekoa ta ire arreba dalako.

        Orduan, Ximoni erori zitzaion mundua bizkar gaiñera. Bere aita zuan jainko txiki arek, alako irristada bere bizitzan? Biotz erdibi, eten zuan, ba, bere lagunarte ura ta «Cuarta» negarrez utzi ta «Quinto» joan zan soldaduzkara. Eskerrak alde egite ari! Elgorria poliki-poliki sendatu zitzaion, eta oi dana, beste nexkaren bati bertsoak egiten asi zan soldaduzkatik itzuli bezin laister.

        Eta berriro iritxi zitzaion adixkide berriaren kontua aitari adierazteko eguna:

        —Aita... orrela ta orrela... Intzaneko Malenekin asia naiz, ba, ta oraingoan ez det uste okerrik izango degunik.

        Xegundori berriro mundua gaiñera zetorkiola iruditu zitzaion, eta eskuak burura eraman zituan, esanaz:

        —Motel! Motel! Ezta apropos billa ibilli baintza ere!...

        —Au ere ba al degu?... Jesus, ba...

        Ximonen gaiñera erori zan laño beltza...

        —Noren semea naiz ni, gero? edo obeto esateko: nolako aita det nere sortzaille?

        Artan, bere biotzeko takatekoak baretu xamartu ziranean, erabaki zorrotz bat artu zuan:

        —Ez det andragairik nai.

        Gizajoa! Etzekian asko bere biotzaren berri! Urtea igaro baiño len, kontu bitxi bat gertatu zitzaion gazteari. Ikusten al dezue or datorren ille-arro ori?... Bai, orixe! Ugarteneko Pili, ain zuzen ere... Ba, nexka aretxek izan erriko gerririk estuena ta xumeena! Besterik gabe, esana dago, bere irugarren «koxka» agirian jartzera joan bearra izan zuala aitarengana; etzion lan ederra eman aitari bere irugarren aingeru arekin!

        —Baiña, seme! Nere alaba guziei usaia artzen asia al aiz?

        Mutilla bero-bero eginda, amarengana joan zan. Patrixik irri-parre arekin artu zuan semea:

        —Zer dek, mutill, kopeta orrekin? Trumoia jo al dik?

        —Trumoia esaten al ezu? Ta ez txikia ere! Bada, gero, au.

        —Zer da au ta zer ez da au?

        —Zer izango da, ba? Gure aita orrek ez duala lotsarik eta bearrik ere! Orrela ta orrela joan natzaio ta bein da berriz eta irugarrenez, kanta bera jo ez dit, ba.

        —Orrek estutze al au?... Ago pakean eta exeri adi patxaran. Ik zer uste dek? Aita orrela ibilli danean, ni lotan egon naizela, ala?... Ik nolako aita daukekan jakingo dek; baiña nolako ama dekan, ezta urrik eman ere! Ai, Ximon, Ximon! ezkondu nintzanetik, ni izan nauk emen azkenengo itza esan duana, ta ire aitaren erromeri oietan ere, nere neurriak artua nauk. Iri gertatzen zaikana, aspaldi ikusten nian etortzen eta bada-ezpada ere, erantzuna gertu neukakean.

        —Baiña ama, zer esan bear diot orain Piliri?

        —Etzak orren kezkarik izan, mutill!... Begira...

        Eta Patrixik begiak txirtiriki ipiñiaz, kiñu gaiztoz botatzen dio semeari:

        —Pili aitaren alaba izango dek. Ta zer? Izan dedilla nai badu. Baiña i, Ximon... —eta ori ire amak ongi zekik zer esaten duan— i... ez aiz berarena!!

        Xiplo!!!