TA ORAIN, IPUIEI ESKERRAK... BIZI GAITEZEN

        Euskeraz lanean asi orduko, itz asko sortu bearra degula, konturatzen gera. Ta ipuiz lertu baiño lenago, lan ontarako bear ditugun itz erabakiak ar ditzagun. Erderazko «inspector» eta «policia» euskeraz nola esan?

        ...Nai badezu, erderaz bezela; baiña garbi-zalea bazera, aukera itzazu auetatik:

        —Inspector = Miatzaille, Barneatzaille, Ertzain-Buru, Ertzain-Nagusi.

        —Policía = Ertzain, Errizai.

        1963-go Garagarrillak 30

        —Aurrera, aurrera, Ertzain-Buru jauna!... Gaizkilleen giza-iltze ta orrelako zoritxar aidetan nolako pozik ibilli oi naizen bazeneki...

        —Kontuz ibilli zaitezke, ba, Vargan jauna; bide oiek ezpaitira aixa ibiltzekoak.

        —Ba, ni, txibia bere xaltxan baiño gozoago ibiltzen naiz orrelako gertaera artean. Batez ere, gaizkillearen iñosokeri baten bidez agirian jartzen diran ilketa bikain oiek, pozetan igari jartzen naute. Zuk, Moris jauna, maiz iango dituzuorrelako arazoak?

        —Ain zuzen ere, esku artean det orrelako gertaera bat. Eta egun guziko nekez jota, oera noan orduan artzen ditudan urrutizkin dei oiek, enaute bat ere pozten. Ta zuri ere, Vargan jauna, orrelako ordutako deiak, elizuteke gozamen aundirik ekarriko.

        —Ezetz? Bai orixe! Baiña ortarako, iltzailea nor dan ez dedilla iñundik agertu al izan, eta eriotza jator emana izan dezagula. Epai maikoak, berriz, ezeren susmorik gabe, bide okerretik billa, asi ditezela. Bestela, eztu ortan sartzerik merezi.

        —Gaizkilleari geitxo eskatzea litzake ori.

        —Ez naiz beti orren garestia, Moris jauna. Batzuetan, oso gutxi eskatzen diot. Ori bai, ez dedilla erdi-ipurdikoa izan. Baiña zozoterdi bada, asko pozten nau. Goi-Ameriketako Sarkaldeko kontu oiek, esate baterako, bei-zai arteko burrukak, abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak, kontatzen dituzten liburu oiek irakurtzen asten banaiz, azkeneraiño irakurri bear izaten ditut.

        —Ba, zure zalekeri oiek entzunda, eztakit zer esango luken psikiatra batek, gogo-zale batek. Zure gazta ori atzekoz aurrera egiña ote dan edo...

        —Nolanai, zenbait idazleren buru argia ezin ukatuko dezu. Ura da ura irudimena! Liburuan goratu nai duan gazteari ematen dion eskua! An dezu, bere etsaiz betetako ardangelan, Jainko txiki bat bezela, tapa-tapa atetik barrura sartzen... Uste gitxiena danean, ango zalaparta! Gure gaztea, begiak itxita ere, bere etsai guziak iltzen asten da. Andik laster, Jesus batean garbitzen ditu gorroto dioten guziak; bera, berriz, iñork ikutu gabe aterako da ainbeste su-tunpa artetik.

        —Ikusten dedanes, Vargan jauna, zure zalekeri oiek, geitxo aizatzen zaituzte.

        —Ta oso gogoko ditut beste zenbait kontu ere: sudur-punta apur bat gora begira duten emakume zoragarri oiek, eta katu-atzaparretan erori dan xaguaren antzeko garraxi biziak egiten dituzten irrati kontu oietako neskatxa ikaratiak, eztitan jartzen naute.

        —Ori, guzi ori, gure etxetik urruti dabilkigunean, oso ederki dator; baiña ezbear oietan zere burua iñoiz nastua ikusten badezu, ez det uste opil gozotzat joko dituzunik. Agian, orduantxe sendatuko ziñake gaitz ortatik. Eta asiko banintza, asi... estuasunen bat aixa sortuko nizuke.

        —Asi, asi! Orrelako barru-ikara-gose bai-nazu, Moris jauna.

        —A, bai, e?... Ba... or dijoakizu esteak larrituko dizkitzun galderatxo bat. Zu, Vargan jauna, nundik bizi zera?

        —Oso ederki! Ederki baiño ederkiago asmatutako galdera! Jolasteko galdera oberik ezin asma zenezakean, Ertzain-Buru jauna.

        —Ongi da, baiña erantzun azkarra da nik eskatzen dizudana. Zu nunik eta zertatik bizi zera?

        —Ipuietatik, nere adixkide argi ori; ipuietatik, ain zuzen ere.

        —Erantzun orrek gatz gutxi duanik, ezin ukatuko dezu, Vargan jauna.

        —Orixe da, ba, egia, Moris jauna. Badakizu... gauden egunotan, oso modako jarri zaizkigu ipui-leiaketak. Euliak eldu zai bazaude, or piztuko zaizu muiñetan aldrebeskeriren bat. Zure burukoa papeletara alda ezazu; bialdu gero zure sorkari ori leiaketa-auzitegira. Saria eskuratzen badezu, ipui-iturritik pixka batean bizi zaitezke.

        —Orrela gatz geiago du, baiña oraindik motz gelditzen da zure garbiketa. Ipui-sariak neurrian bai datoz, eta urtea lzuea baita, aietatik jateko. Etxeak itukin asko ditu, Vargan, eta legorrak aisa galtzen dizkigu jarioak.

        —Ala da bai, Ertzain-Buru jauna; baiña leiaketak alde guzietan ugaltzen ari dira, ta egitik baiño ipuitik jatea egunetik egunera errezago egiten ari zaigu.

        —Urte ontan ere, ziria sartzekotan al zera?

        —Ori nabil, Moris jauna. Egunak eta asteak tximista batean bai dijoaz, eta ipuiak agertzeko ordua urreratzen ari bai zait. Nere egiteko au bururatzen eta burutzen, lanik asko izango det.

        —Beno, beno! Orea prestatzen ari zerana, argi dago, ta labea oztu eztakizun, bakarrik laga bearko zaitut.

        1963-go Uztak 10

        Sargoriak burua astundu dit, eta garunak giro ontan ezin dute lanik egin. Ipui batentzako gaia bear nuke, ta bero onek ilda uzten du asmamena. Argi txinta bat sortuko balitzait... Baiña, bai zera!... Bada-ezpada ere, or dator —ain oker ere— nere lan-ordua ostutzera, nere lagun Borras.

        —Kaixo, Bargan.

        —Kaixo, Borras.

        —Lanpetua ikusten aut... Eskiribitzen, ala?

        —Psss!... Emen ari nauk; baiña gaur etziok girorik.

        —Ik nobeletara jo bear uke.

        —Gezurrak irten dik! Nobela batek buru-alde argia bear dik eta lan ordu asko agortzen dizkik. Gero, saririk irabazten ezpadek, alperrik galdutako ainbeste egun gelditzen zaizkik atzean.

        —Zertara jo bear dek, ba?

        —Turismo-Biltzarrak Euskal-Asterako sortu duan sariketarako ipui bat asmatu nairik, ari nauk larri. Ontan saririk jasotzen ezpadet ere, galdutako orduak ez dituk ainbeste.

        —Oso begiratua ikusten aut ire ele-eder lanetan, Vargan.

        —Bizi bearrak agintzen dik emen, eta zentzuz jokatu bearra zegok.

        —Ta ze gai aukeratu dek?

        —Oraindik ezer ez; eta ezer asmatuko dedanik ere, etzekiat.

        —Orretan?...

        —Ara, Borras! Mundu au ipui-utsa danik, ez al dek beiñere entzun? Ori orrela dela, gaia aixa zetorkiguk nun-naitik. Begien aurrean dekena artzak. Inguruan darabilkikena konta zak, eta orra ipuia.

        —Ez abil ain oker ere, Vargan. Ta esku artean aparteko etorririk ez duanarentzat, eztek eldu-leku txarra.

        —Esango nikek! Orrela izan ezik, nolatan ager nindekek aurtengo leiaketara?... Ori, zerbait tartean dedala, gaiñera. Oraintxe, ain zuzen ere, izan berri diat emente Moris Ertzain-Burua.

        —Onuntza natorrela, ibai-aldeko auzoruntz antxintxika zijoakan; ta oso xelebrea iruditu zaidak.

        —Enauk bat ere arritzen. Esan didanez, poliz-arazo batekin burua berotua omen zeramak-eta.

        —Itz-erdika itzegiten zian... Poz geixo zeramanak, ala ere... Kontu orrek, auts aundiak arrotuko omen dizkik, eta badakik, oientzako nolako aldea dan kanpaia goitik jotzea.

        —Noren susmoa ote ditek, Borras?

        —Aren erdizkako esan eta itz illunekin, ez dek errez jakiten.

        —Ipui-utsa ori ere; ipui utsa! Beren buruari aize emateko ta mailla batzuek gorago igotzeko gogoa galanta oiek.

        —Ipuiak aitatzen ditukan ezkero, arira zetorrek ari entzuna. Eriotz ortan izkutatzen dan iltzaillea, orixe omen dek; bere burua oso argitzat duan ipui-zale bat. Baiña arek dionez, Interpolen atzaparretan erortzeko ari-arian omen zebillek oraintxe.

        —Ipui-zale bat, beraz, e?... Neroni izan nauk, ba, Morisekin ipuiak aitatu ditudana.

        —Ze ipui, ostera?

        —Euskal-Asteko leiaketarako sortu bear ditudan ipuiak, Borras. Ta egia esateko, nere buru au elkor samar arkitzen diat gai polit bat sortzeko.

        —Bai, baiña arek aitatu didan ipui-zalea, beste ipui-mota baten ondoren zebillek, iñolaz ere.

        —Ala bada, lenbailen garbitu dedilla kontu ori. Ia nere ipuirako gai obea ematen didan.

        —Sariren bat jasotzen badek, an izango nauk txalotzeko. Ori, bustitzekoa izango uke, baiña ez Urumeako ur usteletan, Donosti Zarreko txuloren batean baizik.

        1963-go Uztak 20

        —Egun on, Vargan jauna. Min det berriro zure lanburutsu ori galaztera etorri bearra.

        —Gizona! Zu beti orren egoki ordurako, Ertzain-Buru jauna.

        —Ain ordurako ere, Vargan jauna, ain ordurako.

        —Ta nere etxean zu artzeko poz bizi au, nori zor diot, jakin al baditeke?

        —Iñori ere ez, Vargan jauna. Kontutxo bat nere eskuetan jarri didate ta garbitasun txiki bat eskatu nai nizuke. Ortarako, zu baiño egokiagorik ezpaidet. Emen nazu, beraz, berriro zure aurrean.

        —Buruz eta jator jokatu dezu, Moris jauna. Ta nere garbitasun zai zauden ezkero, emen nazu borondate osoz zure esanetara.

        —Eskerrik asko, Vargan jauna. Ta orain garrantzi gabeko galderatxo bat. Zenbat urte daramazkizu iri onetan?

        —Zortzi bat gutxi gora-bera.

        —Ta aurrez, nun bizi izan ziñan?

        —Londresen... Parisen...

        —Ta Ameriketan, noski?

        —Ala da. Ameriketan ere bai.

        —Panaman?

        —Baita.

        —1925-garen urte inguruan, oker ezpanago?

        —1923-garrenean, Moris jauna. Bi urteren okerra zenduan.

        —Ara berriz! Urte ori ez da nere kontuetan ain zuzen ere etortzen.

        —Ze kontutan, gero, atrebentzia ezpada?

        —Itxoizu pixka bat, Vargan jauna. Oraindik pikoak eltzeke baitaude. Azkenengo xeeteasun batzuek besterik ez degu bear ari guziak lotzeko. Gaurkoz, aski degu; ta zure ipui ori atzeratu badizut, barka zaidadu, arren.

        —Zure agerpenen irrikatan naukazu. Ai, oiek nere ipuiari gatza txertatzeko aukerakoak balira.

        —Berealakoan naiz emen. Agur, Vargan jauna.

        1963- Daguenillak 4

        Gauzak gainbera dijoaz nere bidean. Oraintxe sartu berri naute iriko polizi-kartzelan. Arnasarik artzeko betarik gabe gertatu da guzia. Moris Ertzain-Buruak azkenengo aldiz ikustatu niñuanetik, nere bizitzak eta ipuiak mailla goiena artu dute.

        Gaur goizean, nere lan-gelan sartu daneko, besterik gabe, itz auek ixuri dizkit nere musura:

        —Ibarguen jauna, legearen izenean, lotua gelditzen zera une ontan bertan.

        —Ai, Moris jauna! Au, gaztaiñak danboliñean tiroka astea bexelaxe da. Baiña lenbizi nori izketan ari zitzaizkion jakin bearko degu. Ikusi eziñeko iratxoren bati ari ez bazatzaizkio, gure itzak ez dute zentzurik.

        —Etzaitez alperrik entzungor egin. Ertzaingoan (komisarian, alegia), poliki asko esango dizue, zein dan Erroman Ibarguen Alfayate; zein zan lentxeago David Moarales, ta lenago Fernand Duval.

        —Oi! Au, nere ames guziak baio liluragarriagoa det! Goazen, goazen.

* * *

        Ta emen naukazue giltzapetua ta galderaz josia ta itoa. Nere bizkar, bi eriotz, lau lapurreta, bi etxe-bizitza ate ausi ta gezur-bidez bein dirua kentzeko alegiñak, ditut.

        Ta okerrena, nere ipuia bukatzeko epea, lau egun barru betetzen zaidala. Onen gai aukerakoa eskuetan dedala, ezingo det nere lan ori burutu. Makurra, gero, nere zoria.

        1963-go Daguenillak 6

        Gaur galderaz lertu naute. Bata bestearen ondoren, ertzain talde bat, etengabe nere gaiñean euki det, galdetu ta galdetu... Izenpetzeko egin ditudan txarkeri guziak. Goiz eta arratsalde, ez didate pakerik eman. Eskeintzak, zemaiak, gozo ta garratz, azpijorran eta itzetik eldu nairikan, an ari izan zaizkit nere aldartea ta giroa ondatzeko asmotan.

        Orain arte, aien eraso guziak gaindu al izan ditut; eta aiek erantsi dizkidaten okerrak, auts eta uts galditu dira. Emen, barruko giroari eustea da onena, ta kemenik galdu ezik, sortzen diran egoera ta esanak, geroago ta biziago jartzen dute xaltxa.

        Azkenerako, nere burua egundoko txarkeripean nastua ta baitua iksutea iritxi det. Ezta jai makala! Nere lanak eta gaizkiñak, bikain izkutatuak omen ditut eta Interpol osoa ondoren dabilkit erbi-txakurrak bai liran, usaika.

        Arnasa artzen uzten didatenean, gertari guzien ari ta goraberak lotzen saiatzen naiz. Epea bukatu baiño len askatzen banaute, nere ipuirako oso egoki etorriko bai-tira. Bi egun auetan, iñorekin itzik egiteke naukate, baiña nere gibel ederrari eskerrak, patxara ta giro ederrean iraun det orain arte. Bakardade onetan, orduak egun biurtzen dira, ta egunak aste oso. Itzalak uxatzeko, kanta edo olerkiren bat esan bearrean arkitzen naiz. Gau t'egun, argi illun baten azpian zaudela, garaia nola urtu, asma bearra dezu.

        Eskerrak, Moris Ertzain-Burua tarteka emen azaldu zaidanari! Aren asmoa, nere adorea galtzekoa zan; baiña gezurrak irten dio!... Gaizkilleen azpikeriak argitaratzen zaildua dago, baiña nerekin ez du lanik izan. Azkenerako, ni kezkapean larritu nairik, biar Auzitegian nere txarkeriak aitortu bearko ditudala, esan dit.

        1963-go Daguenillak 7

        Biar, ipuiak bukatu ta agertzeko azkenengo eguna! Au ikusia dago. Aurtengo leiaketa ontara ezingo naiz azaldu. Auzitegi aurrean, zin-egiñak, juraduak, noski, errudun aitortu naute. Ustegabeko egi-itxuradun koxka batzuek bide dirala, nere burua gaizkilletzat joa izan da.

        Auzi luze aspergarri baten ondoren, nere begiak itxi zaizkit, eta artu nau loak. Nere lozorroan, berritu zait auzia. Zer da au?... Nere oker guziak iatatuaz, eriotz, lapurreta, etxe-ate urratuak eta eztakit nik zenbat makurkeri geiago arpegira botatzen dizkit epaikariak. Orrenbeste txarkeriren jabe egiten nautela, urkamendirako epaiaz bukatzen du bere jarduna. Bi egun barru, nereak egin du. Biar gabean sartuko naute «kapillan»; urrengo egunsentian, nere biziak jai du. Au da egoera lilluragarria! Juezen uste oker bategatik, bizia galtzekotan nago. Gertakizun bitxiagorik.

        Orain, aldatu zait amesa. Beste epaikari batzuek, ipuien sariketa egiteko batuak ikusten ditut. Arnasa geldituaz, itz auek entzuten ditut:

        —«Lenengo saria, "Ta orain, ipuiei eskerrak... bizi gaitezen!", izenburu duan lanari ematen diogu...».

        Lenengo saria irabazi det!... Egundoko parre-algaratan lertzen naiz. Urkatua il-bezperan, amar milla pezeta oiek emango didaten laguntza, ezta makala izango.

        Aurrean det Urkamendia! Borreroa an dabil, burnia nere lepoan sartu nairik. Ontan... egundoko giltza ta zerralla zaratak esnatzen nau nere larrian. Moris, Ertzain-Burua det atean:

        —Zorion, Vargan jauna, zorion! Ustegabeko gertaera batek, urkamenditik salbatu zaitu. Ari batean egon da guzia.

        —Ai!... Ortan, ez al nazue urkatu bear?

        —Iñola ere! Oraintxe arrapatu dute Pensilvaniako lurraldean gaizkille bat. Alakotxe zure antza du. Bizkiak zeratela, esan diteke. Ona eman gizon orren argazkia. Ez al du zure arpegi ber-bera?

        —Ain ber-bera ere!... Ori ikusita, zure ibillera ta epaikarien joakera, garbi azaltzen zait. Baiña, au da lana! Orain, ez al naute il bear?

        —Tira, tira! Utzi itzazu alde batera ziriketa beltz oiek. Ezpaitegu denbora arpa-jotzen galtzeko astirik. Ateak zabalik dituzu, Vargan jauna, ta etxera itzuli zaitezke nai dezunean.

* * *

        Bat-batetan, egundoko ukabilkada ematen diot maiari:

        —Baiña, gaur ez al da, ipuiak agertzeko azkenengo eguna?

        Jaiki ta banoa tximistan etxera... Nere papalak berrikusten ditut. Aldaketak aldapan bera idatzi ta arratsaldeko azken-orduetan, or noa aizeak eramanda bezela, ipuiak erakutsi bear diran lekura.

        Nere paperak eskuetan ditudala, lan-gela isteko ordua jotzen du ormako ordulariak.

        —Tori!... ta «Orain» saria jaso dezadala, ta «Ipuiei eskerrak... bizi gaitezen!».