AMERIKETAN GALDUAK

ATARI-AURREAN

        —Norbaitek esan omen-zikan, gure irudimena motz gelditzen zala asmaketan; egia, alegia, askoz aberatsagoa omen dek.

        —Orain ere nobelakerietan al-aiz, Martiñ.

        —Norbaitek jaso bear dik lan au ere, Tomas.

        —Eta zer iokan?

        —A, bai! Mundu ontan gertatzen diranak, guk irudimenez asmatuak baiño aundiagoak dirala, esan nai nian.

        —Ori norbaitek esan zuala.

        —Bai, ta ori egia dala neronek ikusia diat. Gure Euskalerri txiki ontan, urrutira joateke, egundoko gai larriak arkitzen dituk gitxiena uste dan tokian.

        —Ez nian orrelakorik uste.

        —Ba, alaxe dek. Nobela-gaia nai badek, ez daukak asmatzen ari bearrik. Basamortuan eta mendi goienetan zintzilik ikusten ditugun gure basarri paketsuetan aztartzen asten baaiz, arritzeko nobela biziak arkituko dituk.

        —Arritzekoa benetan.

        —Izan ere, gure gurasoen urteak gogorrak izan ituan. Norbait etxean okertzen bazan; bizibidea estutzen bazitzaien; semeak soldaduzkatik askatu nai baziran... gure etxeetatik Ameriketa alderako jario etengabea sortze uan aldi aretan.

        —Ala zeudek Amerikak euskal odolekoz beteak.

        —Ta zenbat bizi larri urruti aietara erderarik gabe joaten ziran aien artean. Makiña bat gurasok ixillean egosi bear izaten zian beren biotzetako negarra. Ta zenbat seme-alaba errukarri lur zabal aietan galduak, beren etxetan geiago aien berririk jasotzen etzutela!

        —Norbaitek arrotu bearreko bizitza latzak, noski. Ta esku artean dekan nobela ortan, konta-gai oietakoren bat aukeratu al dek?

        —Bai, adiskide.

        —Orduan, ire konta-aria benetan gertatua dek, iñolaz ere?

        —Ain gertatua ere!... Liburu onetan dijoazen gertaera nagusi guztiak, gure baserri bateko sendi-barruan egositako bizi larrien pausoak dituk. Eta etxe artatik irtetzeke, beste bi edo iru nobelatarako gaia atera zitekek.

* * *

        Lagun biak ixillik gelditu ziran... Martiñ-en mai-gañean papel naste bat agiri zan. Andik aterako zitzaion urrengo nobela (eleberria diote euskal-itz garbi zaleak). Eta norbait, amets-uts diralakoan badago, bota beza burutik uste oker ori.

        Izenak eta erriak aldatuta jarri dira, jakiña! Egilleak zerbait jantzi du gertaera-aria, baiña or agertzen diran giza-emakumeak, gure artean biziak dira. Batzuek joan ziran gure artetik; besteak, oraindik bizirik dauzkagu.

        Lagun bien jarduna entzun dezu. Ni ere, aiek bezela ixiltzera noa. Emendik aurrera nobelako giza-emakumeak izango dituzu izlari. Ta gertatu ziran bezela, or dijoazkitzu pamili bateko gorabera miñak.

AIZE-ORBELAK

        —Biar etetzen da gure bizia, Juana.

        —Gurasoen esana eginbearra det, Andres.

        —Gurasoen esana!... Obe zenduan Jaungoikoaren legea bete.

        —Ta nola da, ba, lege ori?

        Basoan gora zijoazen neska-mutil gazteak eta arratsalde erdian, bi txori txio bizian alkartu ziran bizi-legea beteaz.

        —Ikusi al-dituzu txori oiek, Juana?... Ori da Jainko-legea. Txori oiek alkar jo dute, ta alkarrekin poztu dira. Gurasoen esanera beren maite-legea makurtu bearrik ez dute izan.

        —Zaude ixillik, Andres, Jainkoak zigortu ez gaitzan. Gurasoen esana badakizu zeruko esana dala. Onela ikusi izan da euskal-etxetan.

        —Zeruak alderdi gutxi duala uste det zure biarko eztaietan. Zure gaztetasuna ondatzera zaramazkite, ezagutzen ez dezun gizon orrengana.

        —Egia, ez det ezagutzen; baiña gurasoak guk baiño obeto dakite zer komeni zaigun.

        —Zer komeni zaigun!... Bost ardura zaie etxe askotan seme-alabei zer komeni zaien... Bestea maiorazgoa dala ta besterik ez. Ori bai, diru zikiñari ongi begiratuta. Gure biotzak eta maitasuna itotzen dirala?... Txorakeriak!... Gazte-aize txoroak besterik ez dira gure kontuak... Laster aztuko dira oien berotasunak... Orrela uste dute zenbait gurasoak.

        —Ixo! ixo!... Biotza urratzen didazu itz oiekin.

        —Eta or zoaz gurasoen eskutik, txala ixkoarengana eraman oi-duten bezelaxe, zure biotz urratu orren errukirik gabe, bein ere ikusi ez dezun senarrarengana.

* * *

        Nexkak negarrari eman zion, arratsaldeari bere poza ondatuaz. Mutillak trumoia zeraman bere barruan, eta ler-zorian zijoakion biotza.

        —Zergatik, Juana? Zergatik gertatu bear zitzaigun au bioi? Gure maitasunak ez al zuan etorkizun oberik merezi?... Zerua, zerua!... Gizonen ustelkeria estaltzeko asmatutako lege eder pranko badegu gere kaltean eta ondamendian.

        Eguzkiak Intxorta-aldeak azken-argitan laztandu zituan, eta neskatxaren begietan malkozko bi arri bitxi dirdaika zeuden arratsaren atal-aurrean. Udalaitz-ek ildako gotzai baten zerraldo-itxura artu zuan eta Anboto-ko sorgiñak zillarrezko orrazia illargi-argitan erabiltzeko prest zeukan. Elgeta-ko eliz-dorretik astiro-astiro zabaldu zan illunabarrean Abemarikoa. Gabaren agintea lurraz jabetzera zetorren.

        —Orrela galdu bear al-zaitut, Juana... betiko?

        —Jaungoikoagatik, Andres! Nerekin ez al det naikoa neke? Etzaidazu barrua lertu-arazi.

        —Nerea zera, nerea! Zergatik kentzen didate zure poza? Au ez da zerua; au inpernu bizia da gure kontra jaikia.

        —Arren, Andres! Etzazu gure gain zeruko asarrerik ekarri. Berandu da ta etzagun luzatu gure azkena.

        —Ori da: gure azkena!... Oi! Ez det nai, ez!... Ez det nai.

        Bere etsipenean zerbait eten zitzaien gazte biei beren barrenean. Mutillak eldu zion neskatxari ta bereganatu zuan amorro bizian. Neskatxak etzuan borondaterik besarkada ura etetzeko, eta gabaren illunpetan bere negarra ixuri zuan mutillaren bularrean.

        An zegoen pixka bat goraxeago Basaburu baserria. Atean arkitu zuan Juanak bere ama.

        —Berandu ator, Juana. Ezkon-bezperan ere ezin etxeratu sasoez?

        —Jostunarekin luzatu zait egona.

        —Ba... biartik kontuak ateratzen ikasi bearko den. Etxekoandre bizitzak aurrena orduak zaitu-bearra izaten din.

        —Bai, ama.

        —Ba, gaur, Abemarikoa aspalditxo jo din.

        —Bai, ama.

        —Zer den, neska? Edozeiñek esango liken biar ire illetak dirala, ta ez eztaiak. Mutil txoro ori al-darabillen buruan?

        —Gabon, ama. Ez daukat apaltzeko gogorik.

        —Ori den. Biar etxe berrira aldatu bear, eta joan adi begizuloak aundituta.

        Neskatxak etzion erantzun. Azkar-azkar, maindiora ixkillaretan gora izkutatu zan, eta baztar batean zeukan bere lo-gelako atea iriki ta leio-aldera egin zuan. Mutillaren zauria berri-berriro urratua zeraman biotzean, eta oera baiño len paketu bearra zeukan.

        Ordurako illargia, izarren batzarreko erregin, zeru ozkarbian bete-betean agiri zan, eta aren argitara, inguruko mendiak ixillaren gordelari ziruditen. Elosu-gaiñak eta Iru Kurutzeta alde batera; Deskarga aldeak bestera... Zer zan gau artan mundu guzia? Illerri aundia besterik ez, eta mendiak, giza-emakumeen gurari ta asmoen illobiak.

        Eriotza zan bere biotzak zekarkion oroipen beltza. Ta maitasun gazte aren azkenak, itota zeuzkan bere bularrean zorionaren pozkiroak, Ego-aizearen arro-aldiak orbel-zurrunbilloa sortu zuan atai-aurreko intxaur-ondoan, eta orbel galdu batek arpegian jo zuan gure nexka. Barruan zirrada illun bat somatu zuan Juanak. Bazirudian orbel arek zoritxarren bat zekarkiola, artu bear zuan bizimodu berrirako. Berekiko esan zuan:

        Orra nere irudi benetakoa: orbela. Orixe naiz, ala bearraren aizeak arrotutako orbel galdua! Nere emezortzi urteak lurperatzera noan emakume errukarria.

        Ta burutapen aien mendean, nekeak beartu ta lo artu zuan leio-ondoan. Otzak esnatu zan alako batean, besoak txindurrituta... Noizbait oeratu bear zuala ta sartu zan makildutakoaren antzeko gorpuztarekin maindirepean... Aiek ametsak!... Bere senartzakoa urrutira gelditzen zitzaion eta alperrik ziran arenganatzeko egiten zituan alegiñak. Ontan, beste gizon bat agertzen zan bere aurrean. Gerora, gizon arek otso-itxura artzen dio. Atzaparretan lotu bear du.

        —Ama! ama!...

        —Zer abil or deadarka ezkon-egun goizean?

        Leiotik egunsentiaren argi xotilla sartzen zan gelan eta aurrean zeukan ama deika.

        —Ez al den esnatu bear, beste etxeko guztiok jaikita gaudela? Abil azkar, Juana. Apaizari itxoin-eraztea ez den itxura izango-ta.

EZTAI LEGORRAK

        Alakotxea zan Joakiña, Juana-ren ama. Beti lanean, beti prest egunari berea emanaz; mendi-alde artan egokitu zitzaion neke ta lanari besoak ukatzeke ta erlijio-gauzetan zorrotza ta benetakoa. Basaburu-n berak zeraman etxe barruko jira osoa. Zazpi seme-alaba, gaztena semea, beste guziak alabak, eta biotz aundia etxe guzikoen naigabe ta pozak jasotzeko. Osaba Patxi gelditu zan etxean umeekin, Erramona ta Ixabel, amairu ta amar urteko aizpa txikiak eta zortzi urteko mutikoa, Antontxo.

        Esango al ditugu nagusien izenak? Martina, alaba zarrena, Pedro-rekin etxera ezkondua zegoena bere ogei ta bost urteekin. Pedro, auzoko basarri bateko semea orain Basaburu-ko nagusi gazte egiña ta ama Joakiña, alkarrekin zijoazen aurrena. Juana, aitarekin eta bere aizpa zarragoekin atzeratxoago zetorren. Juana, laugarren alaba zan, Antoni bigarrena ta Jesusa irugarrena. Aundiak aldapan bera jaiko soiñekotan joaten ikusi balituzte txikiak, negarra ta marrua sortu zitekean; baiña Basaburu-ko jende nagusia bidean galdu zanean, aurrak lotan gelditu ziran beren oetan.

* * *

        Gure kontuak aurrera eraman baiño len, irugarren alaba, Jesusa, nundik eta nola etorria zan esan bear degu. Joakiña-ri, bere bi alaba nagusiak izan ondoren, bost seme-alaba, bata bestearen ondoren galdu egin zitzaizkion. Auzoko andre zar batek esan zion:

        —Begira, Joakiña. Orrelakotan, kanpotik aur bat etxeratzea izan oi da onena. Ori egiten badezue, berriro seme-alabak onik eta osasuntsu artuko dituzu. Ta badakit nik nundik ekarri zuri mutiko polit bat.

        Joakiñak bere baietza eman zion artarako ta andik pixka batera, agertu zitzaion esanaz:

        —Ara, ba; mutikoa espero genduan, baiña nexka jaio da ta emen dezu.

        Onela artu zuten Jesusa etxerako. Aur ura nundikoa ote zan? Bazuan gaixoak nunbaiteko beroaren bearra. Inguruko erri batean, eztegu erririk aitatzen, botikaioa bere bi alabekin bizi zan. Il zan aita ta aren lekurako erdalerritik etorri zan ildakoaren utsunea bete bear zuan botikaioa.

        Lengoaren alabak etxean artu zuten berria, ta onek bere esker ona nolabait erakutsi zien aizpa biei. Andik urtebetera, neska biak aur-zai zeuden botikaio berriari eskerrak. Legeak gazteena emaztetzat artzera beartzen zuan aur bien aita. Orretan, aizpa zarrenari egin zioten orduko erremeioa: Ameriketako bidean jarri zuten neska gajoa ta sortu zitzaion alaba Basaburu-ra eraman zuten etxeko artu zezaten. Onela inguratua zuten basarri artan irugarren alaba.

        Aren ama irentsi zuan Amerikak eta geio etzan beraren berririk izan errian. Orduko lege gogorrak onelakotxe erabaki galgarriak artu-arazten zizkieten gure aurretiko jende ezjakin ari. Andik urte askotara, aizpa zarraren alaba onen semea ta aizpa gazteenaren semearen alaba bat elkarrekin maitemindu ta ezkontzekotan ziran.

        Eta eskerrak Basaburu-ko jendeak jatorri aren berri zekianari. Gazte biak ezkontzeko odoleko eragozpenaren barkapena eskatu bear izan zuten aldarera baiño len. Onelakotxe ustegabeko korapilloak sortzen dira gure etxetako bizitzetan.

        Baiña goazen gure arira. Jesusa alabatzat artu zutenetik, Joakiñak beste seme-alabak onik ekarri zituan. Sorginkeria edo zeruko laguntza zirudian kontu arek. Aurrena, orain ezkontzera dijoan Juana etorri zen etxea poztera ta Jesusa-ren bizitzak nobela baterako naikoa gai eman dezaken arren, Juanaren goraberak aukeratu ditugu gure liburu au osatzeko. Ikusiko degun bezela, laugarren alaba onek bazekarren akatsen bat eta osasunez onik jaio bazan are, geroko bere bizitzan naikoa korapillo ta mataza sortuko zuan nobela bat osatzeko.

* * *

        Gure mende onen lenengo amarrekoan nolako giroa zan gure basarri ta errietan, jende zarrari esan bearrik eztegu. Gazteentzat galduak dira orduko oitura ta legeak. Baiña guk oso gogoan ditugu aldi artako izaera ta aidea. Ezkontzak goiz egiten ziran; basarritarrak geienetan goizeko seirak edo zazpiretan. Etzegoen, beraz, oraingo eguardi aldeko ezkontza-legerik. Elizakoa azkar bukatu ta bereala abitu zan Basaburu-ko jendea Juana-ren etxe berrira. Bergaratik Oxintxura bitartean, antxe zegoen Etxeguren basarria, aldapa-aldapan. Elizan bilduak ziran etxe bietakoak, eta jaztetxean, Zubieta kaleko ardangela batean gosari-legea egin ondoren, bereala artu zuten Etxeguren-erako bidea.

        Senar gaztea erdi-lotsatua zijoan Juana-ren alboan. Eta gizakumea ala ikusita, Juana nola joango zan asmatzeko, ez da argi-iturri izan bearrik. Gazte jendea, iji ta oju, ta gurasoak alde bietako gizonak atzetik eta andreak aurretik, an sartu ziran Etxeguren-go atarian.

        Basarri au, Mekolalde-tik gora abitu ta muiño batean agiri zan. Bertako jendearen berri emateko gaude oraindik. Gurasoez gaiñera, (Iñazi ta Tomas beren izenak), Martin, seme zarrena, Juana-rekin ezkondu berria, lenbizi aitatu bearra. Mikolas zetorren bigarren semea, ta bi alaba gazteagoak, Katalin eta Madalen.

        Gure kondairako, bi seme zarrenak ditugu kontuan artu bearrak. Auekin izango da gure gertaeren asiera. Gurasoak urtetan aurrera-samartuak ziralako, seme zarrenak artu-bearra zuan etxeko ardura. Orregatik etxe artan etxekoandre gazteak argi berria zekarren.

        Zertan luzatuko degu egun artako bazkal-jaia eta eztai-dantza ta arreoaren erakustea gurditik jetxi-ala? Oiek guziak orduko legez zintzo ta nausiki egin ziran eta arratsalde-erdian, ezkon berriak Bilbo-rako bidea artu zuten Mekolalde-ko geltokian.

        Pare bat egun Bilbon egitea, gauza aundia zan urte aietarako, eta gure ezkon-berriok, senarra maiorazgoa zan aldetik, bi egun oso egin zituzten Bizkaiko uriburuan. Irugarren eguneko gaberako, beren etxean ziran. Egun artan etxeko guziak aparitan bildu ziran. Itxuraz, eztai aiek ondo bustiak izan ziran. Bazkari ta apari legezkoak, gazte jendearen dantza-saioak eta irrintziak oi-ziranak, senide ta lengusu ta auzokoen poza.

        Ala ere, bazan an eroso etzijoan kontu bat. Bazkaldarrak aren susmorik izan balute, jaiaren alaitasuna etxe artan lausotu ta ixilleko txutxu-mutxu pranko sortu zitekean. Etxekoentzat lotsa ta auzokoentzat ziri-esan eta par-irri-gaia ugari emango zukeana. Zer ote?

IRRISTAN

        Mutillak oi dituk, ba, ontan basarritarrak! Abereen artu-emanak ain etxeko dituztela, kristauen arazoetan eta batezere, ezkontzak sortzen dituan egitekotan, beren pilosopi ta parre ta ziri-gaia errez arkitzen ditek. Ordotx eta aardien berri txikitatik ikasiak asi oi dira basarrietan, eta gizakume ta emakumea beren jolas-zirietan, aien pare jotzen dituzte. Makiña bat parre egin oi du mendiko jendeak, gai auetan kalekumeok oi degun ezjakiñaren kontura.

        Bilbotik itzuli ziranetik, ezkon-berriak «puntera» naikoa aditu bear izan zuten, batez ere senar gazteak bere lagunengandik:

        —Kaixo, Martin! Bilbo-aldean erabaki al dira auziak?

        —Auzitarako asti gutxi izan diagu, Praixko.

        —Txala ostikalaria, ala?

        —Ori eskolan sartutakoan ikasiko dek.

        Emakumeak xotillago ta urrutiragotik joango zitzaizkion andre gazteari:

        —Eztaiak ondo, Juana?

        —Ez otz eta ez bero, Katalin. Pake-pakean joan dira.

        —Martopillak bidean onezkero?

        —Udaberrian oi dira loreak.

        —Ez dator gaizki. Udazkenean Azaroa ta Udaberrian baratzea loretan.

        Etxeguren-go ama zarrari kezka bat sortu zitzaion, andre gaztearen arpegia ikusi zuanetik:

        —Juana, sartu zera zure etxean.

        —Oraindik beron bearra dago emen, gazteon lana zuzentzeko.

        —Gure sasoia joan zan. Orain zuek jarraitu bearko diozue zarron bideari.

        —Asmatuko al degu.

        —Ta?... Ze moduz gure Martiñ-ekin?

        —Azkarregi da oraindik ezer esateko. Ez da okerrik beiñepein, eta ori ez da gitxi.

        —Ori da. Gauzak bere bidez eta orduz sortuko dira, ezta ala?

        —Bai, ama.

        «Bai, ama» arek, alako kanpai pitzatuaren soiñua zuan ama zarraren belarrietan. Emakumeak alako begi ezkutu bat oi dute, beren seme-alaben etorkizunari usaia aurrez artzeko, eta geroak argituko zuan amaren biotzak bere barruan zerabillen zorigaitz-bildurra, aintzakotzat artzekoa ote-zan ala ez.

        Martiñek etzirudian bere emazte gaztearekiko pozetan oso igari zebillenik. Etxea errezegi lagatzen zuan, eta egun osoak sarri eizean zeramazkian.

        —Motell, motell —esaten zion amak—. Nun ibilli aiz orren berandu arte?

        —Eizean gora ta bera, Elosu-aldera urreratu naiz eta gero itzulera luzea.

        —Juana ikusteko presarik ez al dek? Ezkon-berri batek obeto begiratu bear ziok bere andreari.

        —Ez det bakarrik laga.

        —Ori dek! Senar gazteak bere emaztea iñoren eskuetan, eta bera kezkarik gabe eize-bila mendi-maldatan. Egokia iristen al diok jokaera orri?

        Ta ori zan egia. Emazte gazteak zerbait esan zezakean etxe artako jira-berri. Martiñek geitxo alde egiten zuan etxetik, Juana besterik eskura utzita. Ta beste ori, Mikolas, anai gaztea zan. Basarrietan, bakardadeak oker asko ekarri oi ditu ezkondug azteen artean. Aukera geiegi oi da mendian etsaiak lan egiteko. Gaztetasuna ta odola ditu lagunik onenak ortan, eta Etxeguren-en eroso jarri zitzaizkion tentatzailleari bere asmoak aurrera eramateko bideak.

        Batzuetan, guraso zarrak soroan eta seme gaztea ta Juana bakarrik gelditu ziralako; urrengoan, andre gazteak Mikolasi basora-edo lagundu bear ziola-ta... senarra eizean zan bitartean, poliki egokitzen ziran zirikaldiak.

        —Baiña, Juana; Martiñek nola lagatzen zaitu orren bakarrik?

        —Ez naiz umea, iñork zaitu bear izateko.

        —Ai, Martiñen lekuan banengo.

        —Zuk ere, ezkon-aurretik izango zenituzke eskeintz aundiak. Bein ezkondu ezkero, andreagandik igesi, gizon geienak bezela.

        —Eztago gaizki! Zure gaztetasunak darion argia ikusita igesi? Leloa bear nuke ortarako.

        Juanak etzion izpiderik eman nai, ta artan gelditu zan egun artako alkar-izketa. Baiña etxeak txoko asko zituan, eta Mikolasek ederki asko zekian aien berri. Alako koiñatu eztirik etzan errez billatzen.

        Juana sukaldean ari bazan, sukaldean zalako, oeak egiten edo autsak kentzen bazan gelatan, gorako aitzakiren bat asmatuaz, Mikolasek ederki zaitzen zituan bere koiñata bakarrik ari zan lekura sartzeko aukerak. Gazte biak, sasoia ta etsaia lagun zituzten elkarrengana biltzeko. Ta Mikolasen alegiñak eta itzak, egunetik egunera agiriagoak ziran. Gauzak berez osatuko ziran, denbora bear eze...

        Udazkeneko arratsalde arek ere, etzuan kulpa gutxi. Lurra orbelez betea agiri zan eta garoa etxeratzeko egunak aurrera zijoazen. Martiñ goizean goiz eizerako bere griña asetzera irten zan mendira. Aita erreumak artuta zebillen aldi artan, eta ama zarra ere, etxeko ardura artzeko obeto zegoen, basora joateko baiño. Katalin eta Madalen, alaba gazteak ikastera jeisten ziran Plaentxira.

        Tomasek Mikolasi esan zion:

        —Seme, garoak etxeratzeko ordua diagu. Atzo ebakitakoa busti baiño len, aterperatuko bagendu, mesede ederra giñakek.

        —Lagunik gabe motz geldituko naiz mendian, aita.

        —Koñatak lagunduko dik; ezta ala Juana?

        —Bai, aita. Bear dana egiteko nago emen.

        Eta atera ziran basora bidean. Gurdiarekin ordubeteko joana mendian gora, ta gazte biak urtez pare-pare ta gogoz erne. Ego-aizetan itzak aisa sortzen zitzaizkien, eta Mikolaxen ezpaiñetan bazan piperra. Basoan sartu ziranean, oiñak orbeletan murgil, ostro-otsa esnatzen zuten pauso bakoitzean. Noiz-nai, aizeak zurrunbillotutako ostroak arpegira zetozkion Juanari, ta berriro Basaburuko leioan, ezkon-bezperako gabean, nabaitu zuan zirrada bera berritzen zioten.

        Andre gazteak leize beltza zuan bere aurrean eta leize arek beregana tira egingo balio bezela, ikara somatzen zuan bere izate osoan. Mutilla Juanaren lagunarte-pozetan, aisa zebillen garoa biltzen eta gurdiratzen. Onela, uste baiño len bukatu zuten egun artako lana.

        Artean arratsaldea luzea zala ta gurdi-babesean exeri ziran, mokau bana artzeko asmotan. Juana, lanak atera zizkion kolorez ederragotuta zegoen. Mikolasek, bere barrua arengana ziaro makurtua zeukanez, ler-zorian zerabillen bere biotz-irrika:

        —Arratsalde ederra, Juana.

        —Oso ederra, Mikolas.

        —Ederragoa zure ondoan nagoela.

        —Zaude ixilik, Mikolas, Martiñek entzungo balizu.

        —Martiñek etzaitu merezi.

        —Ta zu bai, al-ezta?

        —Besterik ziñake nerekin.

        Aideak kanpo-usai gozoa zekarren eta gazte biak giro epel artan beta geiegi zuten etsaiak andre gaztearen biotza bere asmoetara makurtzeko. Mutillaren garrak mundu gutxiko emakume aren gaztelua erre-bearrean zeukan ondoan.

        —Ez, ez, Mikolas.

        —Zergatik ez? Martiñek orren aztua zauzkala, eztu zure leialtasunik merezi.

        Elkarrengana urreratzen ari ziran konturatzeke... Eta Jainkoak asma zer gerta zitekean illunabar aretan, bidean pausoak somatu izan ezpalituzte. Juana, arpegia artean mutillaren itzetara berotua, jaiki zan bat-batean.

        —Zu emendik, Martiñ?

        —Erbi ondoren luzatu zait arratsaldea ta oraintxe ninjoan etxeruntza.

        —Mikolasek bere lana etenda ikusi zuanean, anaiari alako kaixo otz bat esan eta beietara egin zuan. Gogo aundi gabe, «Aida» esanda, gurdiak eman zion berako bideari.

        Kosta zitzaion Juanari bere barruko irakiña baretzen. Itz-erdika erantzuten zion senarrari. Oni, maldizio bat bezela pasa zitzaion burutik susmo txar bat. Bere andre ta anai gazteagoaren artean ez ote zerbait? Une bateko kontua izan zan... Baiña gurdi-negarrak, iru biotz aietan umatzen ari zan zorigaitzaren illetak aurrez adierazten zituala ematen zuan.

SENARRAREN AKATSA

        Etxeguren-go ama zarrak bazerabillen naikoa kezka, erraiñari begira urte osoan:

        —Juana! Nere begiak moteldu egin ote dira?

        Etxe artan, emazte gazteak etzuan nobedaderik" aitatzen. Ainbeste illabete ta ezkontza-ondorenik ez? Errain legorra ekarri ote zuten, ba, etxera? Oi dan bezela, amak semearen aldetik akatsik izan zitekeanik, etzuan uste. Izatekotan, okerra erraiñarena bear zukean.

        Bitartean, Mikolasek bere gogoa aurrera zeraman, Juanari senarrak ukatzen ziona, onen anai gazteagoak ugari eskeintzen zion. Baten ajola-ezak, bestearen arreta ederragoa egiten zuan. Ala, ba, Juanari biotzeko giltzak Mikolasi emateko ordua urreratzen ari zitzaila, zirudian.

        Zein emakumeri etzaio gustatzen gizakumearen leia? Norbait bere ondoren azkuretuta ikusteak, badu alako indar izkutu bat emakumearen biotzean. Aukeran etorri zitzaion Mikolasi igande-goiz ura. Etxeko guziak goiz-mezetara jetxi ziran Osintxura. Etxean, ain eroso gelditu ziran Juana ta biak. Aria eten-zorian zegoen eta mutillak koiñataren inguruan bere alegiñak berritu zituan.

        —Juana, zergatik ari zera bion zoriona atzeratzen?

        —Zoriona zer da, Mikolas?

        —Zu nere esanetara jartzea... Zeren bildur zera? Ezer sortuko balitz ere, ez al dezu senarraren itzala? Zu aurdun ikusita ere, iñork ez luke ezer esaterik.

        Etxeguren-en goiz artan atari-aurreko intxaurrari orbelak erruz erori zitzaizkion eta Juanaren gaztelua lurrera etorri zan Mikolasen erasoen aurrean. Egun osoan, orbelen zirrada nabaitu zuan andre gazteak eta gau artan etzuan berealakoan lorik artu.

        Andik lau illabetera, Iñazik bere erraiña botaka arkitu zuan ikuillu baztarrean:

        —Ala ere!... Noiz edo noiz badatoz loreak.

        —Ixo, ama!... Iñork ere ez dezala jakin. Oraindik eztakit, ba...

        —Oraingo emakume auen kontuak! Biok ixillik gordeko degu, gauzak agertu arte. Zaude trankil eta kontu artu zere buruari.

        Urrengo Mikolasekin ziran kontuak:

        —Gurea nabarmentzeko zorian da, Mikolas.

        —Nola nabarmendu bear du, Juana? Zure gizona ez dezu, ba?

        —Ai, Mikolas! Ordu txarrean bigundu nintzan zure esanetara! Eta orain nere okerrak eta lotsak auzoan arrotu bearrean dira. Zure anaia ez da gauza ezkontzarako ta datorren aurrak agirian jarriko du gure griña izkutua. Kanpai ederrak jo bear ditugu orain.

        —Zer esaten didazu?

        —Entzun dezuna.

        —Ta zergatik ez didazu lenago esan ori? Kontu artuko nuan ori jakin banu.

        —Neronek ere ba al nekian, ba. Senarraren jokaera ain zan arritzekoa... Urtea pasa ta senarrak etzuala ezeren eskerik... Noizbait izango da, esaten nuan nere artean... Lengoan, igande-gabean zerbait birbiztua etorri zan eta bere edanaren indarrak lotsa kendu zion, iñolaz ere... baiña aren alegiñak alperrikakoak izan ziran. Anai akets orrek galdu bear gaitu.

        —Milla genanio! Ta zer egin diteke orain?

        —Martiñek zer dion okusi. Eta arena ikaragarria izango da neretzat.

        Boskarren illabetera lertu zan senarraren trumoia. Juanak negar eta negar erantzuten zion, gizonaren asarreari. Urrengoa, ama zarraren poza aldatu zanean izan zan. Eta emakume eroriak, erotu bear zuan denen esapean. Azkenerako lertu zan bera ere.

        —Guziok ni zapaltzeko eskubidea dezuela uste dezue; baiña nerea al da erru osoa? Ez al nuen nik nere senargaia? Ez al nuen zuengatik nere biotza ito izan bear? Eta nun zeundeten zuek seme gauza-ez ori ezkontzarako eskeintzeko, ta aren anai gaztearen eskuetan nere argalkeria ta ezjakiña lagatzeko? Ta orain, gauzak okertu diranean, denok nere gain ustutzen dezue guzion okerren ur zikiña.

        Iñazi, estu ta larri ari zan Martiñen asarrea baretu nairik:

        —Seme, beltza da gerta zaiguna. Baiña oraindik gerok bakarrik dakigu gertatua. Ez dedilla auzoan zabaldu, guzien parregarri geldituko giñake-ta. Anaiari ere, gaztea da ta, barkatu egin bearko diozu, ta bataioan zure izena ematea izango da onena datorren aurrari. Orrela bere itxura batean geldituko dira gauzak.

        —Eta ni emazte zapuztu orrekin bizi? Ez orixe! Gaur bertan atera bearko du bere etxera bidean. Jaso dezatela bere gurasoak.

        —Eta jendearen esanak?

        —Nai dutena esan dezatela.

        Ama zarrak erraiñari Martiñen agindua esan zionean, Juanak bere zoriaren leizea neurtu zuan ondoraiño:

        —Ederki da. Ni joango naiz nere etxera. Nere etorkizuna botako det amildegira. Emakume ustel bat besterik ez naiz gaurtik... Eta zure seme ederrak ez al du jaso bear bere egiñaren ondorenik? Gauza auek eztira, ba, bakarraren lanak. Bi izan gera okerra sortu degunok eta Jainkoak daki zenbat tentabide ta azpikeri erabilli duan Mikolasek ni bere gogoetara makurtzeko. Eta senarrak bere eginbearra ta emazteari zor zion legea baztartuta beti. Ezkontza gaxoa eskeiñi zenidatena! Ta ez aztu!... Aurra, kontuak kontu, Etxegurengo odolekoa izango da.

        —Etzaitut nik botatzen, Juana. Baiña onelakoetan badakizu etxetako pakea ta izen ona galdu ez dedin, ixil-ixillik gauzak bertan bera itotzea izan oi dala onena.

        —Ondo da. Nerekin ez dezue geiago lanik izango. Banoa beiñere laga bear ez nuan etxeruntz. Jainkoak erabaki zuzenagoak eta errukitsuagoak izango al ditu neretzat.

        Gurdibidean bera zijoala, odol-kolorea zuan zeruak. Urrutira gurdi-negarrak Juanaren biotzeko itogune larriari, garrazi zorrotzez erantzuten zion.

IZKUTA-BEARRA

        Basaburun Joakiña atal-aurrean ari zan txotx batzuek sutarako biltzen. Etzekien zer zetorkion:

        —Zein da or barreneko bidetik datorrena?... Jainko maitea! Juana da-ta!... Baiña zer arpegi dakarren, alaba? Gaixorik al abil, ala?

        —Ama-albak, alkarri begira gelditu ziran:

        —Ezten baiña okerrik izango?

        Ontan amaren begia argitu zan bat-batetan:

        —Bataioa bidean al degu?

        —Bai, ama; baiña ez da berri pozgarria izango.

        —Ikaraz jartzen naun, alaba.

        —Bakarrik al zaude etxean?

        —Bai, Juana. Besteak soroan ditun. Baiña zer den?

        —Goazen barrura, ama. Ta zeruak gorde gaitzala?

        Luze egon ziran ama-alabak gela-barrenean. Atera ziranean, Joakiñak bere andre-aide guzia galdua zuala ematen zuan.

        Jaungoiko Santua! Ta au asiera besterik etzan... Zer esan bear zuten auzoak? Basaburuko etxeak etzuan alako lotsarik ezagutu artean... Juanak etzuan bere bizitza guzian bururik geiago jasoko:

        —Auzokoentzat, i amarengana etorri aiz aurra izan bitartean. Eta ire gizonak buru pixka bat badu, gauzak itxuran gordetzeko bere izena eman bearko zion aurrari.

        —Ortan da. Bere gauza-eza ta anai gaztearen okerra ixillik gordetzeko, ezin dezakete gutxiago egin. Gurea bezin aien odolekoa da etortzeko dana.

        Etxekoei esatea izan zan urrengo ozpin-zurruta. Juana arrazkero, madarikatutako itzala bezela zebilen etxeko txokoetan. Egunez etzan iñoren aurrera agertzen. Gabaz, illunak lurra ta lotsak etstaltzen zituanean, txaburu inguruan egiten zuan irteratxoren bat.

        Joakiñarentzat asi zan bere bizi guziko arrastaka gorria. Aren biotza kezka larriak ziztatuko zuan arrazkero gau ta egun:

        —Neronek galdu det alaba, zeukan senargaia burutik kendu ta bere ondagarri izango zuan senarra borondatez kontra artu-araziaz gaixoari. Jainkoak barkatuko ote-dit utsegite aundi au?

        Urrengo egunean Bergaran azoka zan eta antxe bere barrua lasaitzea erabaki zuan. Goizean-goiz, eguna argitu baño len, Santa Marinako eliz-atarian zan. Seiretako meza ari zan orduantxe ta meza bukatu arte itxoin zion apaizari. Au aitor-lekuan sartu zaneko, joan zitzaion bere barruko larria ustutzera:

        —Ara, ba, jauna...

        Ixillik aditu zizkion apaizak bere kezka guziak eta bukatu zuanean, arek bere aldetik eztarria garbituaz eztul batzuek egiñaz, esan zion:

        —Egoera larria gaiñeratu zaizu ta nekeak izango dira gertatua ixillik gordetzen eta itxurazko irtenbidea asmatzen. Alaba, alik eta ezkutuen egon dedilla.

        —Ala dago, baiña orain zer? Nerea egin al det? Jaunak barkatuko al dit?

        —Jaunak, damutu ezkero, dana barkatu oi du, baiña munduak eztizu barkatuko. Penitentzi luzea datorkizu bete-bearra. Zorigaitz orren keriza beti zure bizitza illuntzen ariko zaizu. Nolanai, Garizuma ontan Loiolako San Inazioren etxera jo bear zenduke. Badezu an Aita Baltzola. Aretxekin itzegingo bazendu, ez det uste kalterik izango zendukenik. Nik baino argi geiago emango dizu.

        —Ori ere egingo det, ba. Azoka-egunen bat aukeratu ta Azpeitira baninjoa bezela, Loiolaraiño iritxiko naiz, Jaungoikoak laguntzen badit.

        Loiolan etziran kontuak arira etorri... Aita Baltzola erriren batean itzaldietan ote zen, esan zioten. Gaberakoe torri zitekeala... Joakiña, ostatuetan sartzeko etzegoen. Egunerako eraman bai zuan dirua, ta iñori dirurik eskatzeko, etzeukan inguruan ezagunik, ez lagunik. Aterri zegoen, beiñepein, eta gau batekoa nolabait egingo zuala, pentsatu zuan berekiko.

        Gaba etorri zan, baiña A, Baltzola-rik etzan agertu. Urrengo goizean lenbiziko orduan iristea bazitekeala ta andre gajoak gaba Santutegi aurreko ixkillaretan pasatzea erabaki zuan. Martxoan, artean gau otz samarrak. Etzan bereala joan gau ura. Izarrak zeruetan beren bideak astiro zeramazkiten. Aita Guretan urtu zan Joakiña gau luze artan, baiña berak nai zuan izarrik etzuan ikusi. Orrek zeukan kezkatan. Bere barruko egoneziñari lagun egiñaz, aizeak arpegira jotzen zion. Eraman zituan soiñeko ta gaiñerako berogarri guziak bear izan zituan goiz-aldeko giro otzari eusteko.

        Urrengo egunean, goiz asko jo zuan atea, baiña A, Baltzolaren aztarranik etzan artean eta ainbeste luzapenen ondoan, iñor ikusteke bere etxerako bidea artu bear izan zuan. Aren barruko larriak, etzuan bigungarririk arkitu. Basaburuko aldapa, iñoiz baiño pikeagoa iruditu zitzaion andre errukarriari.

        Juanak ikusi orduko galdetu zion larri:

        —Ta ezer egin al dezu, ama?

        —Ez diñat ezer egin, Juana. Aurra jaio ta sendatzen aizenan bezin laster, Ameriketara alde egitea izango den onena.

        —Ori da. Ni galdu nadilla lur aietan. Etxeko izena garbi gelditu ezkero, nereak ez du ajolarik.

        —Alaba aut, besteak bezela, baiña zer asma genezaken besterik? Emen auetatik izkutatzen baaiz, ixilduko ditun mingain txarrak. Emen ikusiko baindute, ez geniken egun onik izango.

        Bataioa illunabarrean eta ixillik egin zuten elizan. Legezko semea bezela jarri zuten Bataioko liburuan. Juanaren senarrak eman zion bere abizena ta sasikumea, jatorriz garbi geratu zan elizan. Juana, sendatu bezin laster elizan sartu zan et andik astebetera Aneriketarako bidea prestatu zioten. Semeari, Pako deitu zioten eta Zumarragako basarri batera bialdu zuten, an andre gazte batek azi zezan.

        Etzan etxe jasoa. Noizean bein agertzen zan Joakiña umea ikustera ta etxeko guziak lanera irtenak zirala, mutikoa zikin-artean arkitzen zuan autsez eta muskeraz ederki ornitua. Ama nun zuanik etzieten itzik esatenb asarri artakoei. Gaixorik zala, ta orregatik ezin zuala semerik azi. Ameriketara aldegiñañ zanik, ezta itzik ere.

PARAGUAY ALDEAK

        Ogei urte betetzeko zeuzkan neskatxarentzat, bazan, ba, ura ere eragabeko bidea. Juana, gure mendi-artetik beiñere irten gabea, itxas-ontzian, mixeri artean eta jende berriaren nastean, erderaz ondo jantzi gabe, naikoa larri arkitu zan.

        Aren antzera, beste euskaldun gizaseme bat ere bazijoan eta eskerrak ari. Bidean egoki etorri zitzaion euskaldunaren lagunartea. Bide erdian, Cuban, gelditu zan gizaseme ura. Juana, andik aurrera bere erritarrik gabe, soillago gelditu zan ontzian. Eskerrak ordurako beste ezaupide batzuek egiñak zituanari! Ala-ola joan ziran itxasoko egunak eta lurreratu zan noizbait Montebideoko kaian. Andik, Paraguay-rako bidea artu zuan.

        Ta aren aurra?... Pakotxo, Zumarragako basarrian gelditu zan amarengandik etenda, auzoaren izkutu. Ama zorigaiztokoak bere biotz-legeak ausi ta aur aren gain zituan eskubide ta maitasun-legea ito egin bear zituan. Aurrena, pekatu aren berri iñork ez jakitea zan. Beste lege nagusiagoak austen zirala orrela? Aurraren ama, emen baiño arrisku aundiagotan gelditzen zala Ameriketako girotan? Eta zer?... Sasoi artako pekatu bakarra, bazirudian seigarren agindukoa zala. Beste guziak onen aldean etziran ezer. Sermolariak eta dotriñako erakutsiak agindu orren esiak aitatzen eta ortan sortutako argalkeriak abots larriz madarikatzen, ermeak ziran.

        Kontu iñork sasikumeren bat sortu danik jakin! Ta ori iristeko, ontzat emango ziran aurra amari kentzea ta len argala agertu zan emakumea Ameriketara askoz arrisku aundiagotara bialtzea. Alakotxe kertenkeriak egiten ziran etxetan, jendeari gai ontan lotsa aundiegia sartzen zitzaiolako. Bereala ikusi zan jokaera aren ondoren txarra. Juana, gure errietako oituretatik etena, ta bere semearen oroipen samiñez urratua, bat-batetan Ameriketako oitura lasaietan galdua arkitu zan. Auzokoren bat alde aietan bazala ta besterik gabe ara bialdu zuten, baiña Ameriketako zabaldi aietan auzoko batek ezer gitxi eragin zezaiokean Juanaren bizi-erabakiari. Emen pekaturik beltzena zana, an lege egiña ikusten zuan. Elizako bedeinkaziorik gabe gizakume ta emakumea alkartzea, geienak artzen zuten bidea zan lurralde aietan. Zer zan obea? Emengo neurri gogorrekin ama-semeen kateak etetzea, ala apaizaren itzik gabe, maitasun-legeak onartzea?

        Juanaren burua zalantza aiek garbitzeko etzegoen bear aiña jantzia ta beste aldetik auzokoaren laguntza utsarekin ain zebillen saldua. Norbait bear zuan eta inguruko guziak bezela, Miranda aldetik Ameriketara joana zan gizon batekin lotu zan urte gutxi barru. Orrela, emen ixillik eta izkutu aldi batean egiña, an bere bizitzako lege ta agiriko jokaera gertatu zitzaion.

ASKOREN BIDEA

        Isaura Vazquez eta Rogelio Monforte, senar-emazte gazteak, lurreko tokirik pelitenetako batean bizi ziran. Galiziko itxas-alde argia ta zelai berdeak aurrean zituzten. Lur xamur arek, ordea, etzien bertako bizilagunei ogi-biderik sortzen. Ala ezagutu zituzten beren gurasoen etxeak, ala auzokoenak. Beti bizi eziñik eta jatorduak betiko barautan urrituak.

        Galizi ikusi ez duanak,eztaki lur zatirik ederrenetakoa danik. Gallego izena, arlote ta zarpail esatea bezelaxe da gure artean. Baiña Galiziak ez du lurraren aldetik ezer arloterik, ez zarpaillik. Arosa aldeak, Vigo ta Maringo alderdiak ikusi dituanak badaki lurralde ta itxas-alde aren edertasun berri. Ezer zoragarririk bada lur ontan, alderdi aiek berdiñik gabeak dirala esan bearra degu.

        Galiziko ibaiak, itxaso zabalean sartu-aurrez, lenbizi alako saioak egiten dituzte zabalean nola bizi ikasteko. Onela ibaiaren azkenetan, egundoko saillak artzen dituzte ta ikustekoa da nolako ondartza politak eta ugarte liluragarriak sortzen diran nun-nai, ibai zabalduaren ertzetan.

        La Tojako Ur-Exea ere, ugarte batean dezu atsegintokia dirudiala. Zubi batek eramaten zaitu bertara ta leku aietan dabillenari, munduan dagoenik ere etzaio bururatzen. Mundutik kanpoko Maitagarrien zelaietan sartu zerala ematen du ta an ez da ordurik, ez egunik luzatzen. Ikusmira ta giro gozoak sortu egiten dizu zere sentipena ta oarmena. Ames-tokiren batera aldatu zeralakoan, txorabiatua uzten zaitu lekuak. Nun-nai dituzu arrika ondartzarik txoragarrienak eta ugarterik sorginduenak. Lur eztia kanpotik dijoanarentzat.

        Baiña lur eme arek, ez du bularrik bertako seme-alabentzat. Antxiñatik datorkio Galiziari gaitz au. Jendea ugari sortzen dala, zatituegia gelditu zaie ta era ortan sukalde bakoitzari dagokion lurra, ez da etxekoak mantentzeko lain.

        Ala gertatzen zitzaien Isaura ta Rogeliori ere. Beste lekurik ez eta emaztearen guraso zarren etxean gelditu ziran ezkonduta gero. Len estu bizi baziran,e tortzen asi ziran aur berriekin estuagoa zijoakien bizimodua. Bi mutiko ta alabatxoa izan ziran jaio zitzaizkien umeak. Guraso zarrak makillapean oituak bezela, etzuten itzik ateratzen. Lendik etsita zeudenez, gauzak korapillo berriz okertzen ziran bakoitzean alkarri begiratu ta burua makurtuaz, estuasun berria ixillik onartzen zuten. Baiña ezkondu gazteak ezin ziran egoera artara jarri:

        —Aita, emen eztegu ezer egiten eta gure aurrak zuen egoera larria, larriagotzera datoz.

        —Zer egingo diñagu, ba, Isaura? Kontu ori zarra den gure etxean, eta Galizi guzian.

        —Baiña ez luke ala izan bear.

        —Zer egitea nai den, lurrak geiago ematen ezpadu?

        —Lur berriak billatu. Ameriketan Galizi osoa baiño lur zabalagoak jaberik gabe omen daude.

        —Benantzionekoak berotu al zaituztee? Oraindik ikustekoak zeuden ango kontuak. Gaztea aiz ta eskarmenturik ez den ezagutu.

        —Zer nai dezu emengo eskarmentua baiño okerragorik?

        —Alaba, Ameriketatik etortzen diranak kontatzeko gelditzen ditun; baiña itzultzen ez diran asko ta asko, an ondatzen ditun etxetik urruti lur zabal aietan galduak. Amaika etorriko uke al balu.

        —Emengoa ikusia daukagu, ba, aita. Ito baiño lenago ez al degu obe, lur berrietara jotzea?

        —Alaba, ez aut nik lotuko, baiña ezta bultzako ere. Joaten bazerate, emen geldituko gaitun guraso zarrok zuen zai.

        Aitari itza eztarrian ito zitzaion eta alabak malkorik ikusi etzezaion, leio aldera egin zuan, burutapen illunak bizkarra makur-arazten ziotelarik. Gau artan guraso zarrak oean sartu ziranean, luzaro loa urruti izan zuten begietatik.

        Galizi errukarria! Gazteri guzia jario negargarrian, Ameriketan galtzen zaion lurralde zorigaitzekoa.

        Bere etxe-aurrean exerita, Isaura ta Rogelio La Toja aldera begiak luzatuaz, aopekotan egon ziran. Izarrak, lo artutako lurra zaitzen zeuden eta urrutitik olatuen burrunda-otsa zetorren, Ameriketako kezka biotzean txertatuaz. Itxasoaren mezua aztutzerik etzegoen. Aren deiak geroago ta gogorrago jotzen zuan jende beartsu aren biotzetan. Etzegoen beste biderik; Ameriketara joango ziran gazteak.

        Egun larriak izan ziran guraso zarrentzat. Amak, batez ere, biotza erdi bi egiña zerabillen egun aietan. Zer etzuan arek emango semeak eta billobak bere ondoan ikustearren? Baiña etzegoen gazteak etxean lotzerik. Gaiñera, etorkizun beltz aren pixupean zapalduta zeudela, zer asma zitekean?

        Isaura ta Rogelio erabakiak zeuden. Bidea zabalik zeukaten. Besteak egin zutena zergatik etzezaketen berak egin? Beren iru seme-alabatxokin etxetik atera ziranean, Galiziko zeliak berdea zerioten alde guzietara. Iñork ezin zezakean asmatu lur zoragarri arek bere seme-alabentzat zeukan lege gogorra. Beste sendi bat urratua geldituko zan alako leku eztian. Gurasoak etzuten biotzik izan zijoazenei Vigoraino lagun egiteko. Itomen ura luzatzerik etzan komeni.

        Aurrak zijoazen alaien. Beren ezjakiñean,e tzuten atzera begiratzeko tarterik. Lur berriak ikusteko azkureak eta aurrez itxas-ontziko bizimodua probatzeko irrika pozgarria zeramaten beren buru txikietan. Vigon etzuten lan aundirik izan. Ontzia ateratzeko ordua zala ta bertara jo zuten zuzen. Txartelak al ziran merkeenak artu zituzten. Ezpaizan geiagorako dirurik. Irugarren maillako gela zabal aretan moldatu bearko zuten al-zen bezela, beste beartsu-jendearen lagunartean.

        Beren txokoa artzen eta aurrekin nola moldatu asmatzen joan zitzaizkien azkenengo uneak. Konturatu ziraneko, ontzia lurretik eten eta itxas uretan aurrera atera zan illunabar aldean. Lenbiziko joan-aldia, lotan joango zitzaien. Egunberria, itxas-erdian etorri zan. Goian zerua ta bein ura. Aiek zelai zabalak! Ta ala izango zan egunetan Ameriketako lurra agertzen etzan bitartean.

        Ontziko bizitza beartsuentzat etzan ain atsegiña, beti alkarren gaiñean pillatuta, aize urri ta usai txarren artean, nolabait eraman zituzten illabete artako egunak. Lurraren gerrialdera beroak kedu-arazi zikien Europako neguak jantzi-arazi zizkien soiñeko berogarriak. Ameriketako Ego-aldean, udaberria aurrera zijoan Buenos Airesko kaietan lur artu zutenean.

        Ango ardailla ta istillua lurrera irtetzeko! Ontziko bakoitzak zeramazkian bildu ta maletak jaso ta batzuek ezagunen besarkadak artzera; beste askok, iñoren ezaupiderik gabe joanak, Ameriketako zabaldi aietan etorkizunaren berri gabe, beren buruan salduta ikusten zituzten. Onela agertu zitzaien Arjentinako Uriburua Isaura ta Rogeliori. Ta urrengo egunetik bizibideren bat arkitzeko alegiñak egin bearra zuten senar-emazte biak.

        Rogeliok bere bizi guzian zama bildu ta zama jaso ibillia baitzan, kaietan, muelletan zeukan bere neurriko bizibidea. An beti zegon ontziren bat bete, naiz ustu bearra. Lau-bost bat etxetan galdetu ondoren, eskeiñi zioten lana. Ontziak karga ta ontziak ustu, an irabaziko zuan bere andre ta seme-alabentzako ogia. Urrengo egunetik zamatzaille bat geiago izango zan Buenos Airesko kaietan.

        Ordurako Paraguay-aldean Juana bere Miradakoarekin seme-alaba bi izana zan. Ez eliz eta ez apaiz, ume aiek ere bazetozen mundura. Lekutan zeuden Basaburuko amaren kezkak eta lege estuak! Europak itxasoz bestaldera bialtzen zuan jendetza ura, Ameriketako oitura zabarretan bereala nastua arkitzen zan. Juanari noizean bein eztenkada bat bezela sortzen zitzaion biotzean galdera larri bat:

        —Nere Egigurengo semetxoak zer egiten ote du Basaburun?

        Basaburun bazekiten zerbait Juanaren zabarkeri berri, baiña ama Joakiñari iñork etzion ezer esaten alakorik, mindu etzedin. Ala ere, amak bazuan zerbaiten susmo txarra: an zeruetan bere izarrak adierazten zizkion etxeko guzien zorigaitz eta ezbearrak, eta egun aietan izar ura illunago agertzen zan. Basaburun etzan okerrik egun aietan, eta ama Joakiñak berekiko esaten zuan:

        —Ameriketan izango degu ezbearren bat. Zer ote-dabil nere alaba?

SASIKUMEAREN KORAPILLOAK

        Pakotxo iñudeagandik kendu zuten ezkero, Basaburun zeukaten. Etxeko guziak ura izkutu eukitzea zuten aurrenengo ardura. Auzoa jakin-min aundikoa izan oi da, ta an ere baziran Basaburuko aur aren berri sakon jakin nai zutenak. Galdera aiei nola erantzun zan kontua. Umea nolatan sortu zan, izkutatu egin bear. Etzan lor txikia uraxe.

        —Arratsalde on, Joakiña.

        —Ala zuri ere, Paskuala.

        —Juanaren umea zaitzen?

        —Onek ematen dizkigu lanak.

        —Juana Egiguren, al-ezta?

        —An dabil kikili-makala.

        —Ondoezik, beraz?

        —Ez du gauza aundirik, baiña umea azteko ere aultxo aukeran. Orregatik etxera ekarri degu mutikoa.

        —Aitajaun eta amandrearen ondoan ez da gaizki izango.

        Eta Joakiña an izkutatuko zan bere illobarekin, ainbeste galdera artean nastu baiño lenago.

        Egigurenen Juanarenak bukatu ziran. Martiñek bere emaztearekikoak egiñak zituan eta okerrena aregandik etzegoela ondorengorik ateratzerik. Beraz, Mikolas jarri bearko zuten basarriko nagusi, seme-alaben katea etetzerik nai ezpazan.

        Munduko zuzenbide okerra ta jokaera itxuratia. Mikolas, istillu guzien sortzaille nagusi izana, etxeko maiorazgo egiña gelditzen zan. Bitartean, onek engañatutako emakume argala, etxeko lotsagarrikeririk aundiena bezela, munduko bazterrera jaurtikia, an zebillen iñoren errukirik gabe. Bien umea, ordea, bataioan Martiñen seme agertzen zan. Legez, beraz, Pakotxori zegokion Egigurengo maiorazgotza.

        Korapilloa errez askatzekoa zan. Martiñek, ezkontzarako gauza etzan ordutik, ez Juanarekin eta ez beste iñungo emakumerekin sortu zezakean benetako ezkontzarik. Bien arteko elkarte ura, beraz, indarrik gabea zan; lotura gezurrezkoa. Mikolas, bigarren semeak, ekarritako naste ura, oni zegokion iñori baiño lenago garbitzea. Aurraren amarekin ezkondu, lengo ezkontza ustela zala agertu ta gauzak bere bidera ekarriak zeuden.

        Joakiña elizarik-eliz galdezka ibilli zanean, nola etzioten apaizak bide au akontsejatu? Ezer eztakigu, baiña orduko giroa ezagutu genduenoi etzaigu bat ere arrigarri egiten, gauzak joan ziran bezela joana. Aur ura sasikumea sortu zala agertu? Maiorazgoaren ezkontzarako gauza-eza ta Mikolasen okerra jendearen aotan ipiñi? Ori iñoa ere ezin zitekean. Beraz, ama-semeak Ameriketara bialdu ta gal zitezela. Basarri bietako izena gordetzea zan bearrena. Ta onela pekatari nagusiena etxeko maiorazgo egiña ta beste emakume batekin ezkondua gelditu zan goizetik gabera.

        Baiña artean sasikumearen eskubideak papeletan sendotuak agiri ziran. Mutiko gixajoak etzekian zer zebiltzan beraren bizkar. Mikolasi emazteak seme-alabak eman zizkionean, onek bere aur legezkoentzako nai izan zituan etxeko nagusitzak. Sasikumearen jaiotza-papelak orren kontra zeuden, ordea, ta aiek aldatzea bearrekoa zan.

        Ta orain, lengo lotsari guziak aztu zitzaizkien. Joan ziran elizara ta juzgaura ta gertatua garbi agertu zuten. Pako etzala Martiñen semea, Mikolasen ezkongaitakoa baizik. Onela jarri zuten bataio ta jaiotza agiritan eta zuzenbideak eragin etziena, diru ta etxeko nagusitza-goseak etxeko izena galtzeko bildurra kendu zien.

        Orain sasikumeak ezingo zuanb ere eskurik sartu Egigurengo kontuetan. Juana ta aren semea galduak gelditzen zirala? Orren kezkarik etzitzaion iñori esnatu. Munduko erabakiak aldi artan orrelakotxe itxuragabeak oi ziran giza-emakume arteko lizunkeri-bidetan.

        Mutikoa, amar urtedun zanean, Bergarako prailetara bialdu zuten zerbait ikastera. Ordurako, Antoni, Basaburuko bigarren alaba Bergarara ezkondua zegoen, eta onen etxean artu zuten emendik bere eskolara bialtzen zutela Pako. Iru urte ala eraman zituan mutikoak. Bitarte ortan erdera pixka bat ikasi zuan; kontuak ateratzen ere, ainbestean jarri zan. Argia ta pixkorra zetorren mendiko semea ta orregatik azkar asko konturatu zan bera etxekoentzat etzala artaldeko arkumerik artuena.

        Al zutela, beti izkutura bialtzen zuten lagunen bat edo etxera etortzen zanean. Bai bera ta bai beraren ama aitatzerakoan garbi itzegiten lotsatu egiten zirala esan zitekean. Ama Ameriketan etzan, ba? Ala ere, etxekoak etzioten edozeiñi egirik esaten:

        —Au al dezue etxeko maiorazgo izatekoa?

        —Bai zera! Au beste alabarena da, Juanarena.

        —Egunak emen pasatzen, orduan?

        —Ama osasunez etzebilen ondo ta gurean artu genduan pixka bat gogortu arte. Aitajaun eta amandrearen ondoan eztabil gaizki.

        Eta mutikoa barrura bialduko zuten jendeak ikusterik nai ezpalute bezela, Askotan berari begiratu ta itz-erdika ta aopekotan somatzen zituan izeko-osabak. Egun batean, mutikoen kontuan, oker txikiren bat egin zualako, asarre egin zioten:

        —Sasikume alua! —entzun zion osabari esaten.

        Eta itz aiek zer esan nai zuten garbi ezpazekian ere, gauza onik etzutela adierazten iruditu zitzaion. Zergatik etzekian, baiña usai txarra artu zien itz bi aiei. Amandreak bakarrik artzen zuan gozoro. Amandreak erakutsi zizkion otoitzak eta besteak baztartzen zutenean, amandrearen altzoa oi zuan iges-leku. Bein baiño geiagotan Ameriketan zan amaren alde otoi eragin zion gajoak. Orregatik Pakotxori amandrea gertatu zitzaion ama-ordea. Bizitza guzian bere umezurtz-aidea zeramala, amandrearen oroitzak bete izan zion amaren utsunean.

        Amairu urte bete zituaneko, or-emen jasoak zeuzkan bai bere amarekiko ta bai berekiko inguruan entzundako zenbait kontu, arrotzeko etziranak. Bere amaren izena al zan gutxiena aitatzen zan osabarenean ere, ta aitatzen zanetan, etxeko lotsarik aundiena bezela aterako zuten platerera.

        Iru urte aietan Bergaran ikasiak etziran gain-gaiñekoak, baiña Pakotxori etzioten kalterik egingo geroko bizitzan. Ala, ba, egun batean amandreak artu ta Basaburura eraman zuan eta an jakin-eraso zion aurrerako bere bizitza nundik norakoa izango zan. Amonak gozatu zion opilla:

        —Pakotxo, mutil egiña ago ta erderaz ere, guk ez bezela ikasi dek. Mundua zabala diagu ta leku aundiak zeudek emendik kanpora.

        Mutikoak etzuan tutik ere igartzen zertara zetozen amandrearen esan aiek:

        —Ikusten al dek izar dizdizari ura?

        —Bai, amandrea.

        —Ba, uraxe diat Juangoikoaren begia. Begira, ezbearren batek jotzekotan nagonean, izar ori illundu egiten dek, eta gure odolekoren bat eriotz zorian danean, odol gorri kolorea artzen dik. Gaur bezela argitsu danean, gure gauzak ondo dijoazen abisua oi dek.

        Mutikoa amandrearen itzetan geroago ta sortuagoa zegoen:

        —Ire ama Ameriketan dala badakik. Eta gure auzoko bat ere, Munozarreko Pillipe, urteak dituk ara joan zala. Aretxekin ikasiko uke ederki gizon izateko bizibideren bat.

        Mutikoak itz aiek bere barruan egosteko astirik etzuan izan. Bakar-bakarrik ikara aundi bat nabaitu zuan bere barrenean. Amairu urtekin Ameriketara bialtzen zuten!... Basaburu-inguruak Jainkoak asma noiz arte begien aurretik kentzen zizkiotela. Ikusia zegoen: lenbizi ama, ta gero bera urruti izkutatzeko gogoa zuzten etxekoak. Zergatik ote?... Andik aurrerako egunak agur miña egiten zioten biotzera. Ordurarteko kristauak eta mendiak laster amets-uts izango ziran berarentzako!...

        Amandreak, zapi batean bilduta bere jantziak eman zizkionean, ezin izkutatu izan zituan malko ixil batzuek. Gau arten etzuan gajoak lo aundirik egin. Len alaba, ta orain biloba. Ameriketako urruti aietan galtzera bialtzen zituzten:

        —Jauna! Badakizu ondo etxeko izen ona gordetzearren dala guzia. Gorde itzazu beren bidetan.

        Amandrearen izarra gau aretan laiñppean izkutatu zan. Etzan argirik zerutik. Urrengo egunean Bilbotik Ameriketararuntz irten zan «Murumendi» izeneko itxasontzia. Beste bideko lagunen artean, euskaldun-taldea zijoan. Talde arten Pakotxo bakarrik zan erderaz zerbait zekianik. Beraz, bide guzian bera izan zuten taldeko gidari.

BAKOITZA BERE ALDETIK

        Pakok bazekian ama Ameriketan zuana, baiña etzan amarengana joan. Bere bizitza laburrean ongi ikasia zeraman ama etxeko guzien lotsagarri izana zala. Bere amairu urtetako soiltasun artan, borondatea gogortua zeukan bere aldetik jotzeko.

        Montebideon zai arkitu zuan urrutiko aideren bat. Onen etxean mirabe izateko bidalia zuten Basaburuko aiton-amonak eta an joan zan nagusi berriaren ondoren, onen etxera. Sartu zaneko usai txarra artu zion etxe ari. Etxeak etzeukan aitzakirik. Etxe ederra zan benetan eta kanpotik begiratu ezkero itxura gustagarrikoa ematen zuan, baiña barrutik ustel-usaia zerion.

        Zer ziran emakume aiek? Ain jantzi ariñetan eta gizakume artean ain nabarmen!... Eta noiz-nai, ardangelan zurrutaka gizakumeak baiño areago ta gero zertara joaten ziran goiko gelatara aspaldiko ezagunak balira bezela, an luzaroan izkutatzera?

        Mutikoarentzat naikoa baiño geiago ere bazan ango ikuskizuna bide okerrean barrena bete-betean sartzeko. Baiña gizakumearen indar izkutuak zenbateraiñokoak diran! Pakori etzion bere barruak okerrerako bultzarik sortzen. Ikasbide txar aiek baiño geiago eragitzen zion amandrearen zuzentasunak.

        Bereala aspertu zan giro artan. Mutikoaren izaera zuzenak lizunkeri aide ura ezin eraman zuan. Ala, ba, egun batean, Montebideori agur egin eta Buenos Airesa jo zuan. Aldi artako Buenos Aires etzan gaurkoa. Artean auzo berriak sortzen ari zitzaizkion eta erriaren ertzetan oso oitura zakarrak eta nolabaiteko jendea biltzen zan.

        Amabost urte zituaneko, zaildu bearra izan zuan «Pulqueria» batean. «Pulqueria» alde aietan, emen «ardangela» esatea bezela da. Lan-aukera aundirike tzegoen sasoi artako mutillarentzat eta aurrenengo etxea Prantzi-aldeko euskaldun baten pulqueria izan zuan bizi izaten ikasteko. Donato zuan nagusiak izena ta morroiaren leialtasuna ezagutu zuanean, oso etxekotzat artu zuan seme balu bezela.

        Ala erantzuten zion Pakok ere bere nagusiari. Bereala biak oso alkarren adiskide egin ziran. Oitu egin bear zan gero, gizarte aren zakarkeri-artean bizitzen! Asieran etzan erreza izan kontua. Baiña illabete batzuek igaro zituaneko, mutilla ziaro egiña zegoen bizimodu berrira.

        Gabetan ikustekoa izaten zan ardangela isteko oruda iristen zanean! Jende basati arentzat alperrik izaten ziran bai erri-zaiaren aginduak eta bai nagusiaren itzak. Iñork etzuan ardangela ustutzeko ikararik egingo. Orregatik, esanak alde batera utzi ta beste bide eragikorragoa artu bear izaten zuten.

        Ortarako, poliziak erabilli oi dituan gomazko zartailluak zituzten. Ordua jotzen zuanean, nagusi-morroiak artzen zuten bakoitzak bere zartaillua ta an asiko ziran exerita zegoen jendea goxo-goxo astintzen. Zartatekoak gogortzen asten ziran. Azkenerako etzan errukirik iñorentzat. Zirti-zarta! An sortzen zan zigorketa! Baiña era gozo ortan ardangela ederki ustutzen zan.

        Mostradorean ere, erne egon bearra zuan gure menditarrak. Norbaitek begitan artzen bazinduan, etzizun barkatuko. Bereala ateratzen zituzten labaiñak eta gizonaren biziak etzuan arkakoso batenak aiña balio. Ala egokitu zitzaion egun batean Pakori ere. Bazan edale-artean italiar jatorriko ergel bat, beti berea egitea nai izaten zuana. Beti kontu nastuak oi zituan eta ordaintzeko orduan iskanbilla sortu bear izaten zuan. Pakok etzion barkatzen eta bein baño geiagotan kontuak garbitzera beartu ere egin zuan arroxko ura.

        Italiarrak bere zaputza barruan gorde zuan, baiña beti aukera-zai zebillen bere gorrotoa ustutzeko. Pako mostradorean bakarrik zegoen egun batean, alderatu zitzaion bere asmo okerrak aurrera eramateko asmotan. Eskatutako edaria pixkaka edanaz, italiarra mostradore ertzera urreratzen zijoakion. Iges lekua itxi nai zion Pakori ta ikusten zitzaion begietan odol-egarria. Baiña au ere etzegoen lo bere aldetik.

        Edaleak bere eskuan zeukalakoan, esaten dio amorroz:

        —Orrelaxe nai indudan nere eskuetan.

        Pakok eskura zeukan gomazko zartailua artu ta eman zion buru-erdian neurri-neurriko zartatekoa. Edalea zentzu gabe lurrera erori zan. Jaso zuten morroi artean eta ardangela-aurrean lurrean utzi zuten esnatu arte.

        Baziran labaiña dantzatzen oso yaioak ziranak eta aiekin etzegoen jolasik. Egun batean ikusi zuana gogoan gelditu zitzaion. Santanderkoa zan mutilla ta fruta saltzen egon oi zan, etxe-kantoi baten kontra. Ala zegoela, or datozkio iru gizon txepel erdi birbiztuak eta bakarraren lepotil parre egiteko asmotan, asi zaizkio otarrak ustutzen. Artu sagarra ta aide lurrera; artu udarea ta or ziak urrutira... Santanderkoak etzuan ikararik egiten. Besteak igaliak bota zizkiotenean, eta otarrak utsik ikusi zituanean, patxara-patxaran bere labaiña atera zuan.

        Beste irurak etzuten bakarraren erasoa aintzakotzat artu ta an dijoazkio gaieñra, aren lepotik nai zuten aiña parre egingo zutelakoan. Baiña leku onean zeuden aren kontra jokatzeko. Igali-saltzailleak ekiten diob ere labaiñari ta bakoitza banan arrapatuta, asten zaie zirt eta zart:

        —Au ire amarentzat.

        Eta matrailla alderik alde ebakia uzte zien.

        —Au ire andrearentzat.

        Eta sabela, esteak zerizkiela urratzen zien. Azkenerako irurak, ondo ordaindu zuten beren txatxukeria. Deitu zieten zaurituen emazteei eta an eraman zituzten irurak, konpostura bat egin zezaieten. Pako etzan aide artara egiten eta bereala billatu zuanb este bizibide egokiagoa.

        Argentinan aldi artan euskaldun eskuetan zegoen esnea banatzea. Goizero ueksladun jendea zaldi gaiñean sartuko zan Buenos Airesko kaletan esnea etxetara banatuaz. Gure menditarrarentzat gogokoagoa zan lanbide ura. Ordurarte ezagututako euskaldunak bizitza nastua zeramaten eta esan bearrik ez, euskaldunak ere bazirala bide okerretan zikinduak. Eskerrak beste euskaldun zintzo askori, gure jendeak Ameriketan zintzo-izena irabazia zeukan. Eta esne-saltzailleak jatorrenetakoak arkitu zituan Pakok.

* * *

        Amak, Paraguay aldean, etzuan semearen berririk, Juanari ere, bere sasi-ezkontzak sei seme-alaba ekarri zizkion. Dirua inguratzeko lanbidea ere egokia asmatu zuan. Inditarrak oso gozozaleak dituzu. Beraz, gozoki-denda bat zabaltzea izango zuan bizibidea ateratzekoaukerarik ederrena. Bururatu bezela burutu ta bere mirandatarrekin asi zan gozogiñan eta gozo saltzen. Etzan ortan esku txarrekoa gure Juana ta etorkizunak garbi asko erakutsi zuan artutako lanbidea irabazi aundikoa zana.

        Urte gitxi barru, dirutza aundia zuten eskuetan. Eta beren buruak diruz ongi ikusi zituztenean, beren jaioterrira itzultzeko gogoa sortu zitzaien.

* * *

        Isaura ta Rogeliok azkenengo artu zuten etxea, Buenos Airesko kale berrietan zegoen. Alde ura oraindik etxez osatu gabea agiri zan eta lengo etxe illunaren aldean askoz alaigoa ta argiagoa zalako, ara aldatu ziran bere iru seme-alabekin. Rosa, alaba bakarra, orduantxe ari zan bere gaztetasunera zabaltzen. Amazazpi urtekin, maitagarria zegoen neskatxa ta luzatu gabe, mutillen baten begietan sar zitekean oso barrura.

        Seme biak, Jenaro ta Dimas izenekoak, itxoin zezaketen artean, baiña neskatxak bere aukera-ordua gaiñean zuan. Egun aietan, aspertua zebillen Pakob etiko ardangelako burruka aretan, eta bizibide ura aldatzeko aukera izan zuanean, etzan asarre. Goizero, euskal-kantak eta zaldien perra-otsak urratzen zuan egunsetniko aidea. Zaldizko esne-saltzaileen zarata alaiz betetzen ziran kaleak eta «gaucho» berri aiek emakumeen begietan oso edertuak agertzen ziran.

        Rosa zaldizkoen otsera azkar asko jeisten zan ateraiño. Esnez ontzia betetzen zioten eta gero luzaroan an egongo zan esne-saltzailen joan-etorriari begira. Ain zuzen ere, orduantxe azaldu zan esne-saltzaille berria. Gaztea bera ta mutil egokia oso. Arrazkero, goizak poz berria zekarkion neskatxa maiteberari. Goizetik goizera alkarren berri jakiten joan ziran gazte biak:

        —Egun on, Rosa.

        Deadar egingo zion mutilak bere esne-ontzia jasotzen zuala.

        —Baita zuri ere, Pako.

        Eta besterik gabe bazuten puska baterako alkar-izketa.

UDABERRI-LOREAK

        Guretzat udazkena danean, Arjentina aldean udaberria esnatzen da. Panpa-aldeko aidea artean zorrotza zetorren baiña egunak luzatzen ari ziran. Inguru guziak pozera ta alaitasunera deitzen zien biotzei. Pako geroago ta pozago zebillen goiz-argi aietan. Ardangela zuloan sartuta, odola irakiten egotearen aldean, besterik zan zaldi-gaiñean egunero eguzkiaren jaikiera zaitu ta esne-saltzalleen abestiekin biotza zabaltze ura.

        Ta gañera, Rosaren begiak ate-aurrean bere zai. Neskatxaren izketaldiak goizari argi berria itxasten zion. Mutilla eztitan zebilen. Esne-neurrian agiri zan onen biotz-aldi beroa:

        —Tori, Rosa, zure arpegiko azala zuritzeko.

        Eta neurria bete ta gero, palasta bat esne ixuriko zuan neskatxaren ontzian. Rosa ere, bere aldetik maitasun-girotan igari, etzegoen goiz-ordu ura galtzeko. Galiziko alabak euskal-gizasemea etzeukan saltzeko. Buenos Airesko jendetza nastu aren erdian, bi gazte aiek maite-kanta sortzen ari ziran eta biotz bi maite-galda aretan urtzeko zorian zeuden.

        —Ken zaite aurretik, Rosa.

        —Zer, ba?

        —Zure dizdirak itxutu egiten nau-ta.

        —Illunean naiago al dezu, Pako?

        —Zu ondoan zerala, bai, Rosa. Azkenerako gorroto bizia artu bear dizut.

        —Orixe bear degu.

        —Eztakit, ba, baiña begi-bista geroago ta geiago galtzen ari zait.

        —Okulista bat ikustera joan zaitez lenbailen.

        —Aurrean daukat nere begi-sendatzailleak.

        —Tira, tira! Noiz itzegin bear dezu benetan?

        —Aldara-aurrera nere besotike raman zaitzadanean, Rosa.

        —Ortarako pikoak eldu gabe daudela uste det, Pako.

        —Elduko dira, Rosa, ta zuk uste baiño lenago, ala ere.

        Isaura atean agertu zan deika:

        —Baiña alaba, ez al dakin aita ta anaiak lanera irtetzeko ire esnearen zai dauzkanala?

        Gazte biak, uste gabean bere alkar-izketa eten ziotenean,e rdi gorrixkatuta gelditu ziran. Amaren begiak etzuten une ura galdu. Egun artan, lanera baiño len, Rogeliok entzun zion emazteari:

        —Gaur albiste berria aidean jaso dedala uste det.

        —Zer albiste, gero?

        —Gure Rosak esne-saltzaille gaztea begi-ninietan lotau ote duan edo...

        —Poztuko nintzake, Isaura.

        —Ameriketa ontan arkitzeko, egoki-egokia deritzait neri ere.

        Gazteen kontuak aldapan bera zijoazen. Orain, jai-arratsaldetan ere alkar ikusten zuten. Ordu aiek etziran saltzekoak. Baiña Pakok bere barruan korapilloa zekarren eta uraxe askatu arte, ezin zezakean pakerik arkitu. Ta pakea bearrezkoa zuan Rosari bere biotza zan bezelakoa eskeintzeko. Arratsalde arek udaberriko lore-usaia biotzetaraiño sartzen zuan. Aidea aopekotan egoteko aukerakoa zuten gazte biak:

        —Rosa, badet, ba, zuri esan bearreko kontu bat.

        —Ez al degu, ba, esan bearreko guzia agortu?

        —Ez, maite. Oraindik eztakizu nere jatorri-berri.

        —Euskalduna zerala jakitea naikoa det eta zure biziera zuzenak agirian jartzen dit zure izaera.

        —Baiña nere jaiotza ta nere ama mundu ontan lotsagarritzat izkutuan eukitzekoak dirala uste dute nere etxean.

        —Min ematen dit entzuteak ere, Pako.

        —Ala da, ba, Rosa. Ni jaio nintzanean...

        Arratsak ur-ondoko zelai artan bere egoak zabaldu zituan eta Pakok errezago ixuri zituan bere ixilleko kontu aiek. Bukatu zuanean, illuna lurraren jabe zan eta mutillaren biotzak arantza zorrotz bat biotzetik atera ziotela uste izan zuan. Nexkak itzegin zuan:

        —Eta ama bizi al dezu?

        —Bai, Paraguay aldean bizi omen da, beste gizonbatengandik izan dituan sei seme-alabekin.

        Neskatxari negar ixilla zerion, ainbeste ezbear bizitza batean bilduak ikusita.

        —Zer esaten didazu orai, Rosa?

        Neskatxak bere burua mutilaren bularrean izkutatu zuan itzik esateke.

        —Zu ere lotsatu egiten al zera nere jaiotzaz, Rosa?

        Neskatxak bere burua jaso ta begiak malkotan lausotuak zituala, erantzun zion bizi-bizi:

        —Lotsatu? Zergatik, gero?... Ai, maite, eztezu zure bizitzan pozgarri aundirik izan. Eta ala ere, ez da zure bizitza okertu. Beste zenbaitek zure lekuan, lapurretara ta bide galdutara joko zuan.

        —Eztakit zergatik iraun dedan onela. Bear bada, nere amandrearen naigabea ta kezka zorrotzak amaren zabarkeriak baiño eragin aundiagoa izan dute nere geroko jokaeran.

        —Orain nereago zaitut, Pako.

        Laztan estu arek milla itzek baiño garbiago adierazi zuan biotz bien artean zenbateraiñoko lotura sortua zan:

        —Orduan, lenbailen alkartu gaitezen.

        —Nai dezunean, Pako.

        —Osintxura eskatuko det nere bataio-agiria.

        —Bearrekoa al da? Aiuntamentuan gure ezkontz-itza alkarri ematea naikoa degu.

        —Ez, Rosa. Nere amandreak jakin dezake. Ta Elizara gabe alkartuak bizi gerala jakingo balu iñoiz, ezten berria sartuko litzaioke biotzean. Ez nuke nere ezkontza dala-ta aren azken urteak larriagotzerik nai. Gure gurasoak bezela, Eliza-bidez egin ditzagun gure itz-emateak.

        —Nere aldetik eztago eragozpenik.

        —Eta zure gurasoak?

        —Nere gurasoak ongi ezagutu zaituzte urte auetan. Ez dute galerarik jarriko.

        Bereala asi ziran papelak inguratzen. Osintxu ta Bergaratik bialdu zizkioten bataio ta jaiotza agiriak. Orduan jakin zuan Egigurengoen jokaera. Agiri barruetan bere Martiñen seme legezko agertzen zan, baiña alboan beste lotsagarrikeri au zion:

        «Oarra.— Aurra ez da Martiñen semea, baizik Mikolas anai gazteagoarena. Au ezkongaia zan».

        Pako sutan jarri zan aldaketa ori irakurri zuanean. Kanpaiak jotzeko gogoa al zuten elizan eta Aiuntamentuan? Zergatik zabaldu bear zuten izkutu zegoen bere jatorria? Gauza egiña zegoen, ordea, ta onezkero ala bearko zuan. Urrengo egunean Rosak bazuan esatekoa:

        —Aizu, Pako; nere gurasoak ezagutu nai zaituzte.

        —Ez al naute ikusi oraindik?

        —Bai, baiña igandean gurekin bazkaldi bear omen dezu.

        —Au ere ba al degu?

        —Etxekoa zaitugu.

        —Atez kanpokoa oraindik.

        —Etorriko zera, e?

        —Zu ez ikustearren iges egiten ezpadet...

        —Zaude ixillik.

        —Asi al zera agintzen?

        Gazte biak ego-egos egiñak zeuden alkarrentzako. Urrengo igandekoa nola joan zan esan bearrik ez. Euskaldun semea Galizitarren etxean oso ondo artua izan zan. Ama Isaurak bere eskua erakusten, alegin guziak egin zituan. Beren lurretatik etendako jende arek, jaioterritik urruti alkartzeko bideak asmatzen zituan.

        Eztai-eguna erabaki zuten eta kristau-legez elizak artu zuan gazte bien maite-itza. Pakok andik laster amandreari idatzi al izan zion:

        «...Joan dan larunbatean izan zan nere ezkontza-eguna. Elizakoa eginda gero, Aiuntamentukoa egin bear izan genduan. Emen geienak Aiuntamentukoa egin ezkero, ez dute beste elizarako kezkarik izaten. Baiña zuri min ori ez emateagatik, Euskalerrian bezela, elizaz alkartu nai izan det aurrena... Basaburun onik al zerate?...».

        Eskutitz ura Basaburun irakurri zutenean, amandreari negar gozoa zerion:

        —Mutil ona, gizajoa. Jatorri negargarri ura izan ezpalu...

        Urrengo larunbatean, an joango zan aitorlekuaren batera, bere aitorleari billobaren berri ematera. Mutilla jatorra atera zan: ama okertu ezpalitz Ameriketa aldean... Ura zan bere arantza:

        —Elizarik gabe beste gizon batekin eta onen sei seme-alabekin nastua Basaburuko alaba. Jauna, Jauna!

        Eta aitorleari, estu ta larri, amar milla aldiz egindako galdera berrituko zion:

        —Jauna! Zer egin nezake nere alabaren bizia zuzentzeko?

        —Erregutu, Joakiña, San Agustiñen amak egiten zuan bezela.

        Ta biotza estu-estu biurtuko zan Basaburu-aldera, bere arantza ura aldean zeramala, ta Errosario, arnasa estutuaz aldapan gora bidean zeriola.

        Pakori aurrerako bizitza asko erreztu zitzaion. Rosak etxea txukuntzen zion eta bere esne-saltzaille bizitzari jarraitu zion urten batzuetan. Poliki zetorkien dirua ta Rosaren gurasoekin artu-eman aundian bizi izan ziran. Orixe... zera... zeruak etziela seme-alabarik eman. Baiña zer zan ori, txikitatik ainbeste ezbear artean azitako gazte aientzat? Bearrena bazuten: etxea ta elkarrekiko maitasun bete-betea.

ETXERAKO AIZEAK

        Bitartean Paraguayn, an zebillen Juana bere sasi-gizon eta sasikumeekin. Beren goxoki ta inditar gozo-zaleei eskerrak ederki dirutuak zeuden, lentxeago esan degunb ezela. Gizonak etzuan laguntza aundirik sortzen. Juana zan etxea jasotzen zuana. Bizitza erreztu zitzaienen, alkarri esan zioten:

        —Juana, gure tartekoak nola dabiltzan ikustera joan bear genduke.

        —Nere tartekoak, ez dute ni ikusteko gogo aundirik izango, Benito.

        —Logroñora joango gera bizi izatera ta andik, nai dezunean,zure etxekoak ikustera joango zera.

        —Elizaz ezkondu gabe ta sasiko seme-alabekin gaiñera, ez gaude agertze ederrak.

        —Oiek guziak diruak edertzen ditu, Juana. Aberastuta agertzen geranean, aztuko zaizkie zenbait kontu.

        —Ez nere amari. Orain gaiñera, aita il zitzaigunetik alarguntza bakarrean, nerekiko kezkak biziagotuko zitzaizkion.

        Seme-alabak etzuten eezetzik esan. Ameriketara egiñak zeuden gazteak, baiña lur berriak ikustea etzitzaien aspergarri egiten. Gaiñera, gurasoen jaioterriak eta txikitako lekuak ezagutzeak, azkure pixka bat sortzen zien. Aureak, bere erren ura izkutatu eziñik, senargai-amesak baztartuta zeuzkan. Orregatik, amarekin oso bat egiña bizi zan. Amak nora, arek ere ara egiteko etzeukan aitzaki-bearrik.

        Ana esnatuago zetorrene ta Europako mutillen azkurea sortu zitzaion onuntza etortzea entzun zuaneko. Beste laurak artean gazteak zeuden beren buruz ezer pentsatzeko. Aita zan etxe artanlotu eziñekoa. Errez irabazitako dirua, aisa gastatzen ikasia zegoen eta ez ari loturarik jarri. Juanak eutsi bear izaten zion, etxeak lur jo etzezan. Onela gauzak, egun batean Benito Montebideora joan zan eta Bilbora etortzeko zan Anboto itxasontzian etxeko guzientzako lekua arkitu zuan. Bere txartelak sakelean sartu ta aurrak jostailluekin baiño pozago itzuli zan etxekoengana, azkenengo gertaketak antolatzera.

        Bereala joan zan illabetea ta Ameriketan udazken-aize epelak bultzatzen zituala, atera ziran Montebideoko kaitik itxas-zabalera. Etzan berdiña aruntza ta onuntzako bidea. Ogetaka urte aurretik Ameriketaruntz atera ziranean, beste errukarri asko bezela, gelarik merkeenetan egin zuten arako bidea. Orain lenengo maillako gela dotorean; janari ta egon-leku apaiñetan zetozen Europaruntz.

        Benitok Logroño aldeko bere errixka arloteak zituan gogoan. Gurasoak illak urte batzuek lenago. Arreba bat bizi zitzaion ta onen iru seme-alaba. Juanak bere ama zeraman aurrena buruan. Zer ote zion bere irurogei ta amar urtekin? Anai-arrebak, Basaburun Martiña aizpa zarrena zuan etxera ezkondua. Antoni ta Jesusa beren sendiak azi xamarrak zituztela, Bergaran bizi ziran. Gazteenak ere, zabalduak zeuden. Aizpa gazteagoak Plaentxin eta gazteena, Anton, Ameriketan Montebideon agurtu zuten onuntzakoan.

        Bilbon lurra jo zuteneko, Miranda aldera jo zuten. Andik Logroñora gero, ta Errioxako Uriburu ortan artu zuten etxe-bizitza. Benitoren arreba ikustera urrengo astean abitu ziran, Kalaorra ondoko errixka batera. An etzuten aldaketa aundirik arkitu. Gazteak dena arkitzen zuten berri. Ameriketako aldean erri txiki aiek, oso besterik ziran, eta emengo erdera ere, odo donairu aldatua angoaren aldean.

        Gerotxoago egin zuten Bergara alderuntzako ibilia. Juana ta beronen sendia etxekoen aurrean kondenatutako jendea bezelatsu ziran. Elizarik gabeko ezkontza, alajaiña, ta sei sasikume ezkontza artatik. Bergaran jetxi ta Antoni ta Jesusa ikusi zituzten aurrena. Arrera otza izan zuten.

        Urrengo egunean, Juanak bere ama ikusi bear zuala ta Basaburuko bidea artu zuan Antoni aizparekin. Gizona ta seme-alabentzako mendi-bide luzetxoa zala-ta, Bergaran utzi zituan, bere basarrira igo bitartean. Ama Joakiñak estutu zuan bere besoetan eta gero negarrari eman zion. Negar arek itz askok baiño geiago adierazten zion Juanari, amaren barruko kezka larria, bere alaba elizaz ezkondu gabe bizi zalako. Noizbait itza atera zitzaion:

        —Orrela bizi bear al den, alaba?

        —Ameriketan ala bizi dira geienak, ama.

        —Baiña i ez aiz Ameriketakoa. I, Euskalerriko mendi-alaba aiz.

        An jakin zuan Juanak bere Egigurengo senar aketsa bizi zala ta Mikolas anai gazteak nola artua zeukan etxeko nagusitza. Bazkaldu zuten erdi-ixillik eta arratserako jetxi zan Juana Bergarara. Aldegiteko orduan, amak bere barruko eztena agertu zion:

        —Juana, Jaungoikoarekin eta Elizarekin pakeak egiteke ezingo aiz, ba, bizi. Eriotza, uste gabean zetorren eta ordurako ire kontuak zuzentzea bearrezkoa izango den.

        —Orain, beintzat, urrerago biziko gera ta alkar sarriago ikusiko degu, ama.

        Amandrearen izarrak argi biziagoa bialtzen zuan zerutik gau artan.

GAZTEEN ALDIA

        Urrengo egunean Logroñon ziran berriro ta seme-alaba gazteak poliki-poliki lagunarte berriak arkitu zituzten. Ana izan zan aurrena adixkidea sortzen. San Mateo jaietan Logroñoko erriak bere egunik agirienak oi ditu urtean.

        Gazteriak badu nun zoratu. Eta Anari orduantxe egokitu zitzaion dantzarako ta txoratzeko aukera.

        Zezenetara ere joan bear zan. Ango jendearen deadarrak eta toreatzaileen arriskuak ziaro bere onetik atera zituan Ameriketatik etorri berriak ziran gazteak. Baiña batez ere, gabeko musika ta gazte-dantza igo zitzaien burura. Ana etzan gelditu gau guzian. Mutil gazte arek izan ere, zoratu ez neskatxa? Mutilak eta dantzak, biak batu ziran Anaren biotza beratzeko.

        —Goazen dantzara, Ana.

        —Oraindik ere dantzatzeko indarrik gelditu al zaizu, Ernesto?

        —Gaur lenengo eguna da oraindik. Oituko zera emengo legeetara, Ana. Ta nik onezkero, zu gabe ez det jairik.

        Neskatxa bereala egosi zan giro artan. Mutillaren biotz-aldi bero arek, etzezakean besterik sortu. Andik aurrera igandero an zuan Ernesto lagun zintzoena baiño zintzoago beren lagunarte ta kate berri ura gogoratzen. Udaberriak lur gorrien jantzi berdea ta txorien kabigintzarekin dei gogorra jo zuan Anaren biotzean. Ernestoren leia etzan txikiagoa. Gazte biren maite-kanta ibillaldi bakoitzean loratuago ari zan jartzen:

        —Ana, ez al dezu entzuten?

        —Zer, Ernesto?

        —Maite-kanta.

        —Nun?

        —Izadi guzian. Mendi ta zeru, landare ta izar, batera ari dira gure maite-kanta jotzen.

        —Ameslari al zera?

        —Zure begiak jotzen nautenean, dena kantari jartzen zait barruan.

        Kukuak entzun-arazi zuan bere kanta ezaguna. Gazte biak alkarri begiratu zioten. Onerako ala txarrerako entzun ote-zuten txori aren deia? Neskatxak bere barruan arrada izkutu bat somatu zuan. Mutillak algara aundi bat egin zuan, nexkaren ikara etenaz:

        —Kukuak zabaldu du albistea, Ana.

        —Txori ori etzait oso atsegiña.

        —Ba, orain albiste ona eman du guretzat, kukua entzuten duten alkar-maiteak, beren etzaiak urrean dituzte.

        —Neri, Ernesto, zorigaitz-deia iruditu zait.

        —Izarrak besterik diote. Ikusten izar bi aiek? Besteak baiño argi biziagoa dute. Gure izarrak dira.

        —Ene! laiño beltz batek estali ditu. Gure zoria arriskuren baten aurrean degu.

        —Zure irudipenak dira, Ana. Ara berriz argi ta izar biak.

        Etxe bietan gazte bien lagunartea ontzat eman zuten. Juanak bere ezkontza zorigaiztokoa zuen gogoan eta etzukean bere alabarentzat alako negargarrikeririk nai. Gauzak itxura ona zekarren eta urrengo udazkenerako erabakia gelditu zan gazte bien eztai-jaia.

        Aurrez papelak eta eliz-deiak gertu bear ziran. Alde bietakoak aurrez asi ziran papelak inguratzen. Anak Ameriketara eskatu bear zituan eta aurrena ibilli zan bear ziranak eskatzen. Erri-agiriak legez zetozen, baiña eliz-papelik etzan tartean. Anak amaren abizena besterik etzekarren. Andik agiri zan aita etzuala legezkoa. Ori Ameriketan etzan arritzekoa, baiña Logroñoko aidean oso lotsagarri jo zuten Anaren jatorria. Ernestok egin zituan alegiñak, baiña orduan okerragoa jakin zuten: ama ere, beste senar batekin aurrez lotua zala, ta etzegola legez zuzentzerik jatorri ura.

        Etxekoen erasoak eratxi zuten mutilaren borondatea ta itzez esateko gauza etzalarik, Anari eskutitz batez agur egin zion bere biotza urratuaz. Anarentzat mundua bere gaiñera erortzea izan zan eskutitz ura. Bere gelan sartu ta negarrez eten bearrean joan zitzaion egun ura. Juanak bere okerraren ondoren ura ikusita, egin zituan alegiñak alabaren biotza jasotzeko:

        —Orra nere bildurrak egi atera, ama.

        —Neregandik asi itunan bideak okertzen. Ik zer unan nere kontuekin zer ikusirik? Baiña munduak eztin errukirik emakumeontzat.

        —Zerbaitek esaten zidan biotzera, nere etorkizunak zorigaitz beltzen bat bazekarrela.

        —Urteak bearko ditun aztutzeko, baiña oituko aiz eure zoritxar-lañotan ibiltzen. Min diñat ire oker au neregatik sortu dala jakiñaz.

        Etzion ezer erantzun amari. Begiak lengo malkoak legortuta, begirasun galdu batek illuntzen zizkion. Noizean bein zotin itoren batekin sorbalda-ikara sortzen zitzaion, baiña azkenerako bizia ere joan zitzaiola ematen zuan. An gelditu zan sor-gor inguruko esan guzietara!... Ixillago ta bildurgarriago jartzen ari zan Anaren egoera.

        Erotzeko zorian zegoela esan zitekean. Eta ala zan. Bat-bateko bere maitasun-galtze arek, zentzua nastu bear zion. Jira ta bira, erabaki latza ari zan biotz artan egosten. Illunabarrak beltzagotu zituan neskatxaren burutapenak. Egun guzia bere gelatik irten gabe pasa ondoren, iñoren esanari erantzun gabe, bat-batetan jaiki zan bere exer-lekutik eta atera zan kanpora. Amak etzuan pakerik eta atean gelditu zuan:

        —Nora oa soiñeko arlote oiekin, Ana?

        —Zer zaio nere soiñekoagatik iñori? Illunak ez du dotoretzerik eskatzen.

        —Egun osoan ez aiz gelatik atera ta nora joan bear den orain?

        —Neronek ere ba al dakit, ama? Aize pixka bat artu bearrean nago ta bide batez nere izarrei agur egingo diet.

        Eta an joan zan kalean aurrera... Etzegoen izarrik. Zerua, Anaren barruko ilunaren erantzuna bezela zan. Goibel arek neskatxaren biotzean asmo beltza sortu zuan. An zegoen Ebro ibaia. Orduantxe zijoan aren gaiñeko zubia igarotzera. Zer zan bizia?... Askorentzat eten-gaeko zorigaitzezko kate bat besterik ez. Ase eziñeko milla egarri gogo barrenean garraxika eukitzea beti. Eta ona emen kate oiek etetzeko ta garraxi oiek ixiltzeko biderik errezena. Ibai au... ur oeik...

        Ain zuzen ere, gizakume bat zetorren atzeratxoago zubi-aldera.

Eta gizakumearentzat, emakume gazte bat illunpetan eta bakarrik milla pentsamentu sortzeko bidea oi da:

        —Jauna! Nexka ori ordu onetan emen orren bakarrik!... Orixe pausoa daramana! Esan diteke eztakiala nora joan... Edo-ta norbaiten zai dagoela... Eee!... Geldik!

        Eman zion lasterrari. Nexka ura petrilletik ibaira begira egon ondoren, aren gorputza ibaira erortzeko zorian ikusi zuan. Mutillaren deadarrak geldi-arazi bearrean, neskatxaren erabakia aurreratu egin zuten. Gabaren illunpean neskatxaren gorputzak uretara erortzerakoan atera zuan otsa, entzun zuan gizakumeak.

        Eskerrak une artan laño artetik sortu zan illargiari! An zijoan neskatxa ur lasterrak eramana. Mutilla itxoin gabe jokatu zuan bere bizia. Urak oso beian zeuden zubitik, baiña azkar ibilli bearra zegoen eta an dijoa bera ere uretara neskatxaren ondoren. Bereala zuan neskatxaren soiñekoa bere atzaparretan. Kontu aundiz eldu ta ibai-ertz aldera igari egin zuan. Ordu onean iritxi zan aren laguntza. Neskatxak etzuan itotzeko astirik izan eta mutillak deituta agertu ziran batzuen laguntasunakin Ana bere onera etorri zan.

        Etxean egin zuten sarrera, etzan gozoa izan. Juanak batez ere, alaba egoera artan, soiñeko guzia bustita ikusi ta gertatua jakin zuanean, bere arnasa galdu bear zuala ematen zuan. Urrengoa, biaramoneko egunkariak zabaldu zuten gertaera aren berria izan zan. Ernestoren etxean arrada aundia egin zuan neskatxaren jokaera negargarriak. Mutilla artean Ana aztu eziñik zebillen, eta sortu zitzaion larri-aldiaz burutu ezinda, zoro bat bezela atera zan etxetik:

        —Mundu madarikatua! Zer ikusi zeukan Anak bere jatorriarekin? Aukerarik eman al zioten berak nai zuan bidez mundura etortzeko?... Ta bere etxekoen izen onari zer zion, alako emaztea artzen bazuan ere? Ana errukarria! Ez, ez! Berarengatik etzuan alako azken illunik aukeratu bearko.

        Burutapen aietan konturatu gabe Anaren etxe-aurrean arkitu zan; eta lengo lotsa ta begirapen guziak alde bat utzirik, jo zuan atea. Etzitzaion burutik pasatzen ere, ate ura bere aurrean itxi zezaioketenik. Etxekoak ere, etzuten astirik izan mutilla atetik bialtzeko.

        —Nun da Ana? —esan zuan Ernestok atea iriki zioteneko, ta itxu-itxuan jo zuan gaixoaren ondora.

        Eta orra nola, gaizki bukatzeko arrisku beltz ura, berriro zorion eta pozetan gozatu zan. Andik aurrera, etxe artako gauzak bide onetik zijoazen. Ezkondu zan Ana Ernestorekin eta andik urte gutxi barru, beste aizpa gazteagoak ere, beste ainbeste egin zuten. Auen senargaiak Ameriketako aizea zuten eta Venezuela aldera jo zuten biak beren emazte gazteekin. Dolores eta Juana Mari ere, beraz, Amerikak irentsi zituan.

        Manolo gelditu zan artean ezkongai, baiña pare bat urte gerotxoago onek ere bere emaztea ekarri zuan etxera. Bazirudian gurasoak alaba zarrenarekin eta seme gazteenarekin beren bizitzari eman ziotela pakea. Baiña artean Juanarentzat eztiran bukatu korapilloak. Urrengo pausoa onerako izan zitekean.

        Amandrea bere alabaren sasi-ezkontza ura nola zuzenduko asmaketan ari zan bere artean eta oraingoan zerua bere alde jarri ote-zitzaion sinistu ere egin zuan. Amandrearen izarra oso dizdizari agertu zan beste izarren artean. Egigurengo Martin, Juanaren legezko gizona, gaixorik ote zaneko berria jaso zuten Bergarako perietan.

GAITZAREN MENDE

        Urteak dira, gero, gigurenen sartu ez gerala. Juana andik bialdu zutenetik, ez genduan bertako berririk. Mikolasek artu ote zuan etxeko nagusitza ta Martin bere gauza-eza nabarmendu zanetik, etxeko nagusitzatik atzeratua gelditu ote zitzaigun bakarrik. Ezkondu zan, ba, Mikolas eta ekarri zuan etxera bere emazte Erramona. Au Elosu aldeko basarri bateko alaba zan eta Egigurenen sartu zanetik, bere lanerako ta etxea eramateko eskua erakutsi zuan. Bata bestearen ondoren etorri ziran seme-alabak; lau nexka ta bi mutil, etxea aide-berritu zutenak. Martiñek mutil zar tankera osoa artu zuan eta bere andrea Ameriketan zuanik ere, etzitzaion bururatzen. Eizerako zaletasun arekin, inguruko mendiak arakatzen zituan, urrutira joateke; ezpaizan ibilli luzeak egiteko gauza gaztetan bezela.

        Iñazi ta Tomas, guraso zarrak etzeuden lanerako. Orregati, Mikolas eta Erramonak zeramaten etxeko lanen pixua. Umeak azten zetozen neurrian, lanerako besoak ugaltzen asi ziran. Eta orduan asi zitzaizkion itukiñak etxeari.

        Lenbizikoa Iñazi gaixotu zitzaien. Ama zarra etzan geldirik egotekoa ta indarrak aituta ere, an ibilliko zan sukalde-baztarrean edo oillotegian, naiz beste nunbaiten xiri-xara lanean. Eskuetan ikara-antza jarri zitzaion aurrenengo. Esaten zion bere Tomasek:

        —Jarri zaite su-ondoan eta ikasi ezazu geldirik egoten; badezu ordua-ta.

        Baiña Iñazik etzekian egoten. Beti esku artekoz erbait sortzen zitzaion, sukaldean ezpazan goiko gelatan, naiz atal-aurreko egur-txorta artean. Egualdiak lapur-arpegia zeukan eta zeruarekin ezer nai ezpalu bezela, goibelak laño-estaliz eguzkiari ate guziak itxita laga zizkion. Orduantxe zetorren Iñazi egur-txorta eskuetan zekarrela, atetik sukaldera. Etxeaurreko aterpetik aizeak orbel bat etxe barrura bialdu zien, zirristoa isten zan bitartean. Orbela anka artean sartu zitzaion Iñaziri ta bat-batetan egur-txorta eskuetatik lurrera joan zitzaion emakumeari.

        Iñazi zabuka agertu zan sukaldeko ate-aurrean. Tomas, oi-zuanez, su-ondoan bere pipa erretzen zegoen eta artean ongi konturatu gabe, galdetu zion andreari:

        —Emakume, zer zabiltza?

        Iñazik bi pauso aurrera egin zituan eta gero zerbait eldu nairik bere ezkerreko besoa luzatu ondoren, lurrera erori zan. Tomasek gorputzak lurra jotzerakoan atera zuan otsera, begiratu zuan ate-aldera, ta aren pipa aotik norabait joan zan.

        —Martin! Mikolas! Nun zerate? Atozte ama jasotzera.

        Mikolasen andrea azaldu zan mandioko ixkillaretan bera ta bereala sartu zan Martiñ ikulluko atetik. Eldu zioten bien artean eta erraiñak galdetu zion larri:

        —Zer dezu, ama?

        Iñazik itz totel batzuek egin zituan, baiña ezin zuan gauza garbirik erantzun. Kiñuka zerbait esan naia bazuan, baiña aren alegiñak alperrik izan ziran. Eraman zuten sukalde ondoko gelara ta Tomas, oiñak erdi-arrastaka, seme ta erraiñaren ondoren sartu zan, ainbeste urtetan bere emaztearekin berotu zuan gela artara. Gerotxoago etorri zan belar-zamarekin Mikolas.

        Denentzat izan zan mingarri ezbear ura, baiña batez ere Tomasentzat, etxea buru-gaiñera erori balitzaio bezela izan zan Iñaziren gaitza. Sendagilleak perlesia zala esan zien, eta bada-ez-pada ere, apaizari deitzeko. Sarri oi-danez, gaixoak argi-alditxoa izan zuan eta etxekoak lasaitu ziran pixka bat. Tarte artan, Iñaziri, aspaldi aztuta zeukan oroipen zulatzailea nausitu zutzaion. Mikolasi kiñu eginda, oe-ondora erakarri zuan. Semeak belarria gaixoarengana urreratu ta ozta-ozta entzun zion:

        —Juana.

        —Zein Juana, ama?

        —Mar...tiñ...en an...dre...a.

        —Ameriketara joan zana?

        —Bai...eta...i...re se...me...a, a...rekin i...za...na.

        —Ameriketan ura ere, ama.

        —Ondo e...gin ote...genduan...ara...bi...al...tzea?

        —Laga bitza kezka oiek, ama.

        —Ezin... Nun da Martin?

        Martiñekin egin zituan azkeneko itzak. Ama-semeak zer erabilli zuten eztakigu zeatz... Bereala toteldu zitzaion gaixoari itza ta apaiza etorri zaneko, etzan gauza ezertarako. Apaizak, kiñu ta gaixoaren esan-naia ikusita, barkapena eman zion. Goizik etzuan artu Iñazik.

        Iñazirekin, etxe artako oiñarria galdu zala esan zitekean. Tomasek etzuan arrezkero egun onik izan. Bere alarguntzaren soiltasunak eratxi zuan gizona ta andre-zana beste mundutik deika balu bezela, arekin ametsetan zebilen gau t'egun etxeko bazter eta txokoetan.

        Egun euritsu batean earaman zituzten gorputz biak, sei illabeteren barruan; eta Martiñentzat etxea ustua gelditu zan. Amarekin izan zituan azken-itz aiegatik izan ote zan?... Ala bearrak okertu ote zizkion egunak?... Eztakigu, baiña gurasoak lurperatu zituztenetik, Martiñ egunetik egunera galtzen asi zan. Bizkarra okertu ta aurre-aldera makurtu zitzaion. Eizerako gogoa aitu ta jaten zuanak etzion mesederik egiten. Mikolas eta Erramonak, etxe ta seme-alabekin naikoa arazo zerabilten, eta anai zarrari arreta geiegi artzeko astirik etzuten. Tximistak jotako arbolaren antzera, igartzen ari zan Martiñen sasoia. Ala, ezkondu zan eguneko ego-aizearen giro batek, basoan orbel-dantza arrotu zuanarekin batean, galdu zuan bere arnasa mandio zarreko gela zokoan.

KONPONKETA BILLA

        Basaburun bazan norbait Martiñen gaixo-aldiari arreta aundiz jarraitzen ziona. Amandre Joakiña, Martiñen eriotza jakin zuanetik etzan lo gelditu. Deitu zion Juanari ta eman zion eriotzaren berri:

        —Zeruak gauzak nai baño obeto jarri dizkin, Juana, ta oraintxe diñagu ire ezkontza legepean sartzeko aukerarik ederrena.

        —Neregatik ez dago eragozpenik. Esango diot Benitori ta ikusiko degu zer dion.

        Benitok naikoa lan zeukan jokorik-joko ta emakumetan denbora ematen. Arengatik etzan ezer egingo. Erakarri zuten Bergara-aldera ta denen artean pixka bat bigundu zuten, legezko ezkontzapean sar zedin:

        —Papel guziak biltzen ditugunean, Arantzazun pake-pakean ezkonduko zerate, Benito.

        —Bearrezkoa al da ori egitea?

        —Izango ezta, ba? Ez al zerate kristauak eta beste guziok bezela bataiatuak?

        —Orain arte ederki asko ibilli gera, ba, orrelakorik gabe. Ameriketan geienak elizarik gabe moldatzen dira ezkontzeko.

        —Ameriketan Ameriketakoak eta emen emengo legeak gorde bearko dituzue jendearen aurrean itxuraz agertzeko. Ta Kristau legeak zer agintzen duan badakizu.

        —Ameriketakoak ez al dira kristauak?

        —Nolakoak jakin bear. Zenbait motxaille bezela jantzita ibilliko al ziñake, Benito? Ba, motxailleak ere jantziak etortzen dira, baiña etzera aien arlote-maillan agertzen.

        —Tira, tira... Bearrezkoa bada, ikus dezagun Elizak nola artzen gaituan.

        Zerbait egingo bazan, Basaburukoak saiatu bearko zuten. Benitoren aldetik etzitzaion kontu ari aize aundirik emango, beiñepein. Amandre Joakiñak alegiñak egin zituan Errioxa aldera joateke egon zitezen Benito ta Juana. Bitartean erriko apaizekin itzegin eta ezkontza-papelak nola inguratu iztezkean jakiten saiatu zan. Papelak biltzeko astia ematen bazieten, Arantzazun zaratarik gabe burutu zitekean ezkontza ura.

        Etxera ezkonduta zegoen alaba zarrenarekin luzaro itzegin zuan Joakiñak:

        —Martiña, ni nere urteekin enatxegon bide oietarako. Datorren domekan Bergarara jetxi bear den. Santa Marinako Maixuarekin" egon adi ta ia asmatzen degun biderik egokiena ta azkarrena kontu au garbitzeko.

        «Maixua» Bergaran «parrokoa» esateko erabiltzen dan itza da. Beste errietan «bikarioa» edo «erretorea» esan oi dutena.

        —Joango naiz, ama, ta zaude kezka gabe.

        —Lotsagarria den Basaburuko alaba sasi-ezkontzan ainbeste urtetan bizitzea. Eta guzia, asieran oker jokatu gendualako izan unan. Egigurengo maiorazgotzak gure bideak aldatu zizkiñan eta orain arantza orren miñak etzidan pakean lagatzen.

        —Okerra Juanak egin zuan. Anai gazteari entzungor egin balio, gauzak bere bidez joango ziran, ama.

        —Iñor ez gaitun santu, alaba. Aren lekuan zer egingo genduan etzekiñagu. Neronek bialdu niñan otsoaren ataparretara ta otsoak bere lana egin ziñan Egigurenen. Nere bizia ere pozik emango niken ezkontza ori garbitzearren.

        —Al deguna egingo degu ta zaude pakean, ama.

        Urrengo «domekan» martina Santa Marinako «Maixuarekin» egon zan Meza Nagusi ondoren.

        —Zatoz datorren igandean, Martiña. Ostegunean Gazteiza joan bearra det eta obispaduan esango didate zer egin.

        —Gure amak nai luke, beintzat, zerbait egitea, Jauna-ta...

        —Emakume zintzoa zuen ama, gutxi bezelakoa ta Jaungoikoak kontuan artuko dizkio alegin auek.

BASABURUKO BILLERA

        Urrengo igandean Santa Marinako «Maixuak» sakristira eraman zuan martiña ta erabaki zuten eguna:

        —Ama ta senide guziok bilduko al ziñakete etxean?

        —Ze egunetan, jauna?

        —Asteazkena ez litzake txarra, jai-erdia da-ta.

        —Esango diet gaur Bergaran ezkonduta bizi diran aizpei eta nik uste denok biltzeko bidea izango degula. Baiñan zer egin bear degu Basaburun?

        —Ama Joakiña, bere urteekin eztago bide oietan gora ta bera ibiltzeko ta «geu» joango gera Basaburura guzioi bear diran galderak egiteko.

        —Berok mendi-bide zakar oietan ibilliko al dira, ba?

        —Mendiko aizeak eztigu kalterik egingo. Gotzaiaren ordeko egingo duan abadea gurekin eramango degu ta beste pare bat abaderekin «neu» joango natzaizue.

        —Jesus, milla bidar! Neke oiek guziak artu bear al dituzte ta orrenbeste abade jaun gure atariraiño erakarriko al ditugu?

        —Zuen amaren pakeak eta aizpa Juanaren zuzenbideak merezi du orrenbeste.

        Martiñak Bergarako kalera ezkonduta zeuden bere aizpekin itzegin zuan basarrira abitu baiño lenago eta beste aizpei ere, abixua bialdu zien Plaentxira. Anai gazteena, Ameriketan zan eta ezingo zan inguratu beraren etxera. Beste guziak asteazkenerako itz emanda gelditu ziran eta eguna iritxi zanean, jo zuten zuzen eta goiz Basaburu aldera.

        Arrateko Amaren eguna zan eta udazkenak bere erdoia zabaldua zuan zelai ta ostroetan. Antoni ta Jesusa agertu ziran aurrena Basaburun. Atari-txakurrak bere zaunka zakarra jo zuan auzo-jendea ikusi zuanen. Andik pixka batera an ziran Plaentxiko alabak, eta amaiketarako abadeak bildu zitzaizkien.

        Bezperako laño gorrien arira, eguna aizetsu jaiki zan eta baso-aldean bazan orbel-dantza. Anka artean nasten zitzaizkien ostro eroriak. Zugaitzak poliki-poliki erazten ari ziran.

        —Emen al dira? Ez da makala aldapa oietan artu duten nekea.

        —Noizean bein izerdi pixka bat botatzeak ez du kalterik egiten. Nun dezue ama?

        —Or da sukaldean. Beude ementxe berealaxe aterako ditugu aulkiak.

        Martiña ta Pedro etxeko bezela sartu ziran barrura aulkiak ekartzera. Itzulean ama Joakiña ekarri zuten berekin.

        —Jaungoikoak egun on deiela, abade jaunok.

        —Baita zuri ere, Joakiña, Pixkor?

        —Alegintxoak eginda. Gure urteak ez dira sendatzeko.

        —Eztezu oker aundirik. Oraindik lepoa zuzen daramazu.

        —Gureak aspaldi egin zuan. Orain seme-alabak dute itza.

        Juana ta Benitori, egun aietan Bergaran egon arren, etzieten deitu. Ezpaiziran beren auzian juez izateko aukerakoak. Senideak erantzuten zutenetik atera bearko zan garbitasuna. Ego-aizea bitartean, mendi-bizkarrak garbitzen ari zan eta inguru guzia zoragari agiri zan begien aurrean. Abadeak jaiki ziran beren aulkietatik:

        —Guziok alkartu al zerate?

        —Emen gaude inguruetako errietan bizi geranok. Anai gazteena Ameriketan da-ta, ez du inguratzerik izango.

        —Orduan goazen barrura.

        —Lanean asi baiño lenago, salda bero pixka bat artu bearko dute, noski.

        —Ori ere egingo degu eztarri leguntzeko.

        Sartu ziran barrura ta goiko mandioan mai aundi baten inguruan artu zuten abade ta etxekoak salda garbia. Ama Joakiña an zebillen urduri batera ta bestera, abadeak nola obeto serbituko. Alperrik esango zioten patxaran exerita egoteko. Joakiña etzan euliei begira egoteko jaioa. Bere bizi luzean, makiña bat atzera-aurrera egin zuan emakume arek. Egun ura aundia zan etxe artarako. Bere alaba okertuaren zuzenbidea erabakitzekoa bai zuten orduantxe.

        Gotzai-ordeko etorri zan abadeak bere paperak atera zituan eta asi ziran bata ta besteari galderaka. Ama Joakiñak aurrenengo ta besteak urrengo beren erantzunak eman zituzten eta guziak paperetan artuak gelditu ziran.

        Billera luze joan zitzaien. Kanpotik «Egoiaren» bolarak alako burrunda aldiak ateratzen zituan eta an esan zanik etzan iñun jakin; bildutako guziak zin egin bai-zuten, an esandakorik beiñere iñori ez aitatzeko.

        Sukaldetik lapiko ta kaxuela-usai gozoa zabaltzen zan etxe guzira. Abadeak etziran goseak jetxi erri-aldera egin zutenean. Ama Joakiñak poz-pozik agur egin zien ataritik. Egun aundia zan arentzat. Azkenerako moldatuko ote-zuten, ba, Juanaren biziera?

        Gauzak etziran errez zuzentzekoak. Ameriketara eskatu bear ziran agiri batzuek. Errioxara besteak. Ezkontza, Gazteizko Gotzaigoan lege-bidean jarri bear zan. Oiek danak naiko etzirala, paper aiek guziak biltzeak diru pixka bat eskatzen zuan. Eta orrelakoetan gerta oi dana: egarririk ez duanarentzat, ura edari txepela. Benito gogorikg abe zebillen arazo artan. Gauza gutxi bear zuan, beraz, atzera egiteko ta aitzakia berealaxe asmatu zien:

        —Alako bearreko dan gauza egiteko orrenbeste korapillo? Eta gaiñera diru ori guzia agiriok iristeko? Zer, ba, diruak zuritzen al ditu ezkontzak, ala?

        —Zaude, gizona. Norbaitek lan egin bear du zuen kontu nastuak garbitzeko ta aiek ere bizi bearra dute, guk bezelaxe.

        —Ba, ba, ba!... Ori dirua ateratzeko bidea besterik ez da ta gu ederki asko moldatu gera orain arte. Nerekin ez kontatu ortarako, Juana. Biar bertan Logroñora biurtuko gera ta ez aitatu neri geiago kontu au.

        Alperrik izan ziran guzien esanak. Benito geroago ta burugogorrago jarri zan berean ta amandrearen pozak an gelditu ziran mandioko kakutik esegita. Urrengo goizean Errioxa-aldera egin zuten Juanak eta onen gizonak. Amandrearen izarra, gau artan, lañopean izkutatu zan.

BIZIBIDEAK ALDATZEN

        Urte aiek guziak Pakorentzat etziran geldirik egotekoak izan. Goiz artan, beti bezela azkar asko jaiki zan bere etxetxoan. Rosak prestatu zion gosari beroa ta an atera zan gure esne-saltzailleak bere goizeroko lanera.

        Buenos Airesko auzotegi urruti artan etzitzaien okertu bizitza. Zeruak egunero bialtzen zien argiaren eta txorien poz-kanta. Baiña urterik ederrenak urtzen ari zitzaizkien. Gaztetasun-lorea bereala zimeltzen zaigu ta pako ta Rosak askotan oi-zituzten beren arteko jardunak:

        —Pako, urteak daramazkizu esnea banatzen.

        —Bai, Rosa. Zenbat joan ote zaizkit? Ogeitaka bai, beintzat.

        —Urte askotxo ez al dira, egunero orren goiz jaiki ta egun-sentiko aize miña artzeko?

        —Asi nintzanean bai sasoia!... Txoriak baiño ariñago jaikitzen nintzan oetik.

        —Aiek urteak, Pako.

        —Gure eztaietako urteak, Rosa.

        —Urte ederrak benetan! Baiña gure gazte-loreak joan zaizkigu. Beti ezingo zera lanbide auetan ibilli.

        —Esne-saltzaille artean baditut lagun benetako batzuek; Lino bizkaitarra, Ganix lapurditarra, Anton asturiarra ta beste lau-bost guztiz jatorrak. Guztiok berdin samar goaz urtetan eta zerbait asmatzen ari izan giñan lengo igandean.

        —Eta zer erabaki dezue?

        —Datorren jairako berriz alkartzekotan gelditu giñan. Gure asmoak aurrera eramango ditugulakoan nago.

        —Ai, alako bat, Pako.

        Urrengo jaian elkarrengana bildu ziran zortzi lagunok eta erabilli ta erabilli, azkenerako beren diruak zertan arraxkatu asmatu zuten. Buenos Airesko kalerik onenetako batean, urdi-erdi-erdian, toki bat ustutzeko asmotan zan, bere jabea, ta modu onean eskeintzen zuan iñork erosi nai bazukean. Oso alderdi ederrean zegoen bat dotore bat irikitzeko.

        Pako, lendik zerbait ibillia zala barretan eta beraren gain jarri nai zuten edaritegia. Ganixek prestatuko zituan mokau ta sukaldeko lanak, eta Antonek eramango zizkien diru-kontuak. Pakok, morroiak zaitu ta barreko aidea jendearentzat atsegin gordetzen alegindu bearko zuan. Gabean Rosak jakin zuanean, pozik aditu zituan gorabera aiek. Andik illabetera, ekin zion Pakok bere lanbide berriari. Oraingoan, nagusi bezela izango zuan irabazia.

        Eguna gutxitan bezelakoa izan zan Pakoren etxekoentzat. Guraso zarrak ere berekin eraman zituzten barreko irikitze-jaia ikustera. Buenos Airesko «2 de Mayo» kalean izen aundia artu bear zuan bar berri arek. Bar Basaburu jarri zion izena. Euskal izen arek Buenos Airesko euskal jatorridun jendeari biotz-deia egiten zion eta erruz etorri ziran barreko ateak zabaldu ziranean.

        Bereala, artarako deitua izan zan orkestina batek zabaldu zituan aidean Arjentinako aide batzuek. Tokia bete-betean arkitu zanean, orkesta-oldegian iru txistulari sortu ziran eta euskal-jendea dardaraz jarriaz «Gerninako Arbola»ren doiñua aidatu zuten.

        Rosa ta onen etxekoak ere beren lurreko oroipen bat bearrekoa zuten eta Galiziko gaita-soiñuak barra ernarazi zuan berriro.

        Pako bere lekutik morroien joan-etorria ta maietan jarrita zeudenen eskeak arretaz kontuan artzen, saiatzen zan. Ganixek sukaldean bere esku yaioa agirian utzi zien eta gaberako Basaburu barrak bere izena irabazia zeukan Buenos Airestarren artean. Denak alkarrekin joan ziran etxera. Ori bai, barra itxi zutenean, zortzi adiskideak eta aien etxetako lagunak elkarrekin apaldu zuten umorerik ederrenean.

        —Asiera ederra izan degu, Pako.

        —Sukaldean ederki lan egin dek, Ganix.

        —Gaurko aparia irabazia diagu denok —bukatu zuan Antonek.

        Gurasoak beren etxera eraman zituzten eta Rosa ta Pako sartu ziran noizbait berenean.

        —Pozik, Rosa?

        —Zoragarri atera da guzia, Pako.

        —Biar astelena da-ta barra berandutxoago irikita ere, eztegu kalterik izango. A ze logurea dedan.

        Eta ala asi zan urrengo bizibidea. Basaburu barra ederki ari zan lanean eta irabazian. Pakoren lanerako zintzotasunak eta begi argiak zuzen zeraman edaritegiko martxa. Ala ere, goizeko jaikiera arek bazuan bere nekea. Bizi ziran kaletik Basaburu barrera bide luzetxoa egiten zan eta lanerako bide ura aspergarria egiten zitzaien egunero egiteko. Denboraz, Buenos Aires erdian etxe-bizitzaren bat artu bearko zuten lanerako bidea laburtzeko.

AMANDREAREN KERIZA

        Ainbeste amets eginda gero, Benitoren zakarkeriak alegin guziak ondatu zituanean, amandre Joakiñari joan zitzaion bizi-poz guzia ta arekin batera osasuna. Gauzak ain eskura ekarri ondoren; apaizak etxeraiño igo ta aiekin alako billera luzea izanda gero, gizon aren trakeskeriak etengo zuan, ba, ain gogoz prestatutako lege-ezkontza.

        Alperrik izan ziran etxeko guzien ardura ta arretak. Sendagilleak etzuan gaitzik arkitzen gaixoagan:

        —Biotza ondo dauka, biriak ere bai. Urdaillean ez du okerrik eta ala ere, beraka dijoa.

        —Alabaren oker-bidea zuzendu eziñak eratxi du gure amaren osasuna.

        —Baditeke, martiña. Biotzeko naigabeak gorputzari asko erasan oi diote. Eta larogei ta iru urte ere, ez dira aztutzekoak.

        —Urteengatik iraungo zuan oraindik. Bere barruko etengabeko kezkak eramango dute gure amaren bizia.

        Urte artako Eguarrik, illunak joan zirn Basaburko senideentzat. Txingorra ta aize miña leiotatik intzirika sartzen ziran. Inguruko mendiak zartzaroko zuria zuten txapel eta elur-trumoi ta tximistak, madarikapen beltzen batek sortutako sorgin-jaia ziruditen.

        Ama Joakiñak azkenengo jaiki-aldia Gabon-jaietan egin zuanetik, etzuan oerik ustu geiago. Otsailleko izotzak eratxi zuten gaixoaren azkeneko kemena. Lelo bat zuan beti bere loz-rro ta amets-artean:

        —Gure Juana!... Jauna!... Zer egin bear det?

        —Zaude ixillik, ama. Ez al dezu, ba, zure aldetik zenezakean guztia egin? Ez da umea ta onezkero gauzak konprenitzeko urtetan da Juana.

        —Ai, Martiña! Ez ote nuan neuk galdu alaba, gogoan zuan senargaia biotzetik eten arazita?... Ots egiozue. Etorri dedilla. Nere bizia aitzen ari zaidan da.

        —Etzazu orrelakorik esan. Egualdiak samurtzen diranean, indarrak berrituko zaizkitzu, ama.

        —Bada-ezpada ere, deitu egiozue lenbailen.

        Urrengo egunean Logroñora idatzi zuten. Benitori etzion ikara aundirik egin berri illunak. Juana, ordea, alaba zan eta bere bizitza nastuko goraberak etzioten etxeko izaera ziaro eten. Orregatik, bere alaba zarrena artu ta an agertu zan Basaburun urrengo astean.

        Amaren gelan sartu zaneko, gaixoaren egoera larria nabaitu zuan. Orbel etsigaitz batek jo zuan orduantxe leioko kristala. Juanari barru guzia irauli zitzaion. Bere bizitzan orbelak markatu zizkioten ezbear-orduak. Trumoi ikaragarri baten ondoren, elur-maluta asi zan bideak galtzen. Gaixoaren abotsa ere elurrak jan zuala esan zitekean:

        —Juana! Ordu onean etorri aiz. Oraintxe ez natxegon luzarorako.

        —Ama, udaberriak piztuko zaitu.

        —Jaunak zeruetan artzen banau, bai. Baiña orretarako ire bizibidea konpondu bear den.

        Juanak etzuan ezer espero bere gizonaren aldetik, baiña amari bere kezka arintzearren gezur errukitsua ixuri zion:

        —Bai, ama. Konponduko dira kontu denak eta zaude pakean.

        —Agintze al didan egingo denela?

        —Bai, ama. Guziak zuk nai bezela garbituko degu laster.

        —Jaunak barkatuko al zidan ire bizitza okertua.

        —Neuk okertu nuan, ama; zuk eztezu ortan eskurik sartu.

        Gau aldera Joakiñaren biotza azken-jaikiak ematen asi zan. Arnasa geroago ta gorago gelditzen zitzaioin. Etxeko guziak inguratu zitzaizkion. Begi guziak malkoz itxutuak agiri ziran. Udalaitz-aldeak oiñeztarri baten argitan esantu ziran. Iru Intxortak zeruruntz eman zuten trumoi-erantzuna. Anboton galdu zan oiartzuna.

        An gelditu zan Joakiña bere bizitza guziko kezka larriarekin, izara artean arnasa aituta. Elurra, bideak itxutzen ari zan egiñalean.

        Ameriketako lurretan, gau artan Pako etxeruntz zijoala, zeruetara begira jarri zan larri:

        —Ez al-tzan ura amandrearen izarra?... Bai, bai! Basaburun amandreak erakutsi zion ber-bera! Eta odol-gorrizko tantoa zirudian!... Zeiñen eriotza adierazten ote zion?

        Urrengo egunean gorputz-bidean bera zerraldoa galdu zanean, Basaburuko etxea utsik gelditu zala esan zitekean. Etxe artako espiritua ta argia berarekin zeramazkian amandrearen gorputz illotzak.

        Osintxuko elizan egin zizkioten azken-otoi eta mezak. Andik bi egunera Juana ta bere alaba zarrena bi tanto beltz ziran aldapan bera elurretan.

GAINBERA

        Andik lau illabetera Españia-peko lurretan anai-arteko gerratea lertu zan. Errioxa-aldeak Euskalerriarengandik etenda gelditu ziran. Guduak muga berriak sortu zituan alde bietako burrukalarien tartean. Naparru aldetik Errioxan sartu ziran gudarosteak garbiketa gogorra egin zuten Logroño inguruetan. Benito ta Juana, ari batean egon ziran bizia galtzeko. Eskerrak beren seme-alaben senar-emazteen familiei! Auetan baziran eskuitar aldekoak eta aien izenak salbatu zituan.

        Beren sasi-ezkontzagatik ezkertartzat jo izan balituzte, aien biziak etzuan xentimorik balioko. Baiña, esan degun bezela, Lorgroñoko aidetartea balia izan zitzaien ekaizpean ez ondatzeko. Ala ere, sendi artako aldartea, ama Joakiñaren keriza galdu zanetik amildegian bera zijoan. Benitoren zakarkeri ta ajolagabeak etxea ondatzeko zorian zerabillen. Alabak ekartzen zizkion Juanari senarraren berri biurriak:

        —Gure aita gaur ere zurrutean eta jokoan ondo narrutu omen dute.

        —Ez niñan alperrik lan egin Ameriketa aldean, orain gure diruak jokoak eraman ditzan.

        —Gure diruak eta izena omen dabiltz lokatzeta, ama.

        —Zer din gure izenak galtzeko?

        —Zera... dituan urteekin, nun-nai agertzen omen da emakume galduekin txorakeriak egiten.

        —Ameriketan dagoalakoan ibilliko den orrela, zakarrio ori. Orren gaitzak ez din sendabiderik, alaba; ezpaidin zentzurik beiñere izan.

        —Diruak aitzen zaizkionean zentzatu bearko du, ama.

        Seme-alaba ezkonduak ederki bizi ziran bakoitza bere etxean. Baiña Juana ta alaba zarrenak, geroago ta bizimodu eziñagoa zeramaten gizon zentzu-labur arekin. Eskerrak ama-alabak alkarrekin ondo konpontzen zirana! Bestela, etzan giro Benitoren ondoan. Laster asi zan au diru-eske:

        —Juana, irabazpide baterako diru-pixka bat bear det, ba...

        —Jokorako bear al dezu? Ameriketatik ekarri zenituanak onezkero jokoan ugalduko ziran.

        —Egun gutxiko kontua izango da.

        —Bai, emakume ariñak dirurik gabe ikusi zaitzaten arte, juxtu-juxtu.

        —Ez al didazu emango, Juana?

        —Zertarako? Etxeko izena oraindik geiago loitan ito dezazun?

        Benitok etxea ipurditik ateratzen zuan orrelakoetan, baiña Juanak bazekian zer egin. Alabarekin beren gelan sartzen zan eta gizonari bere piperrak egosten lagako zion. Ordu pare baterako, Benitoren trumoiak baretzen ziran eta an gelditzen zan aren sugarbia.

        «Lantzian bein» beste alabengana iges egiten zien, baiña bereala aspertzen zitzaizkion aien etxetan eta berriro an etsi bear izaten zuan bere etxean.

        Bizimodu ura etzan atsegiña. Juanari gaiñera, Errioxako lurrak etzion biotzera deitzen. Basaburuko ama zan emen lotu zezakean bakarra. Ura joan zanetik, aizpak etxeko ardi beltzari bezela begiratzen baitzioten, loturarik etzuan iñorekin. Urteak ere aurrera zijoazkion. Gizonak diru ta etxeko ondasuna galdu zuan ezkero, geroago ta bizimodu okerragoa ematen zion. Ala ezin zitekean iraun... Eta orduan egosi zitzaion buruan berriro Ameriketarako asmoa. Bere alabarekin zegoela, eman zion oni bere barruko erabakiaren berri:

        —Aurea, gure aitarekin burutzerik etzegon eta Ameriketara joango gaitun berriro.

        —Ta biderako bear degun dirua?

        —Senideen artean inguratuko diñagu.

        —Emango al digute?

        —Gu emen auetatik izkutatzearren bakarrik, pozik emango zigunate. Ez al den ikusten etxeko lotsagarri bezela naukatena? Zuek, Ameriketan jaiuok, eztakizue emen nola begiratzen zaien elizaz ezkondu gabe alkartzen diran giza-emakumeei.

        —Ta nola ta nun bizi bear degu alde aietan?

        —Montevideon bizi dan nere anai gazteena, Anton. Arengana agertuko gaitun eta ikusiko diñagu zer egin.

        —Diru gabe agertzen bagera, eztigu arrera argirik egingo.

        —Emen aiñean edozein lekutan izango gaitun, alaba.

        —Ta aita?

        —Emen dizkin seme-alabak eta bere aideak. Guk andik deitzen diogun arte, moldatu eziñik ez din. Guk bitartean pake pixka bat izango diñagu.

        —Polita izango da Ameriketa berriz ikustea.

        Ala erabaki zuten. Juanak gizonari pasa zion erabaki aren berria. Irurogei ta amar urterekin Ameriketarako bidea artzeko, etzan gogo makala bear. Benitok bere irurogei ta amalau urterekin, etzuan ezertarako ganorarik. Entzun zion emazteari eta an gelditu zan ez otz eta ez bero, bere zozokerian.

        Juanak etzuan bere barruan senarrari Ameriketara deitzeko asmorik. Aspertua zegoen azkenengo urtetan arek sortu zion bizi motzarekin. Egun argi batean, agur egin zion, beraz, Basaburko senide ta Logroñoko aide tarteari. Senarrak lagundu zien ama-alabei Bilboraiño. Juanari bere lenengo Ameriketarako joana gogoan berritu zitzaion. Orduko larria ta lotsa gorria, eta atzean lagatzen zuan semearen larritasuna. Seme ark orain berrogei ta amabi urte izango zituan.

        Itxasontziko egunak aisa joan zitzaizkien. Itxaso zabalean begiak lasaitu; ontzian lagun berriak sortu; jai ta ikusgarri, orduak arindu ta ogei egunen buruan, Montevideon lurreratu ziran. Zuzenean anaiaren etxera jo zuten. Anton eta onen emazte ta seme-alabak, ongi-etorri otza egin zieten emakume biei. Arpegian igarri zitzaien aien etorrerak sortzen zien kezka.

USTE GABEKO ZORIA

        Rosa ta Pakok beren Buenos Aires ertzeko auzo artan zeramaten bizia. Pako egunero bere lanera abiatzen zan eta Rosa an geldituko zan gaberarte senarraren zai. Irabaziak pozten zituan, baiña luzetara aspertzen asi ziran biziera arekin. Etxetik barrerako bide luze arek zailtzen zien bien lan ura. Goizean utzi bear etxea ta gaberarte alkar ikusterik ez:

        —Pako, urteak aurrera dijoazkigu ta bizimodu au bigundu bearra degu.

        —Neu ere makiña bat buelta ematen ari naiz kontu orri, Rosa.

        —Buenos Airesen erdi-aldean bizi bagiña, eskurago jarriko litzaiguke barra.

        —Ori da, ta orduan bazkaria etxean egin al-izango nuke. Bada-ezpada ere, paperetan datozen etxe-eskeintzak miatu bear ditugu, ia aukerarik sortzen zaigun. Ala gelditu ziran gauzak eta Pakok betiko legean jarraitzen zuan bere lana ta Rosak etxeko ardura artzen. Eguneroko paperen anuntzioak aztartzen ere, bazuan andreak bere egitekoa.

        Etzan lenengoan aukera aundirik agertzen, baiña irakurri ta galdetu, egun batean iragarki au irakurri zuan «La Nación» egunkarian:

        «Emakume eldu bat nai litzake andre urtetsu bat zaitzeko».

        Itz auek irakurri zituanean, barruan poz-ikara bat jaiki zitzaion. Rosa berarentzat ez ote-zitekean lanbide egokia? Galdetzeak etzuan kalterik. Bereala luma artu ta bere burua artarako eskeiñiaz idatzi zuan. Erantzuna etzan luzatu. Agertu ziran etxekoandrearengana ta neke asko gabe artu zuten baiezkoa. Ta ederrena, berentzat etxe-bizitza izango zutela, atezaiaren etxapean. Baratze zabal baten erdian arkitzen zan jauregia ta ate-sarreran beste etxe bat zuan txikiagoa. Emen biziko ziran Rosa ta Pako egiteko ura beren gain artzen bazuten. Buenos Aires erdian alako txalet ederra ta aukerak ikusi ondoren, etzuten bi aldiz pentsatu bearrik izan. Urrengoa stean etxe zarra ustu ta etxe berrira jo zuten.

        Amandrearen izarra Ameriketa aldean zebillen, Basaburun aren bizia aitu zanetik. Egun aietan iñoiz baiño argiago agertzen zan zeruetan. Bazirudian senar-emazte biei etorkizunak bide argia erakusten ziela. Etxekoandreak ere, ain egosbera zan, Rosaren zintzotasuna ikusi zuanean, bere jauregian artu zituan lagunarte gosea bai-zuan.

        Len pozik baziran, ordutik aurrera areago. Etxekoandrearen illoba ta aideak ere, oso pozik ziran Rosaren ardura ta garbitasuna ikusita. Pakok bere aldetik oso gertu zeukan barra ta lengo aldean asko arindu zitzaion goizeko jaikiera. Bazkaria ere, etxean egin zezakean orain. Beraz alde guzietatik bizitza asko arindu zitzaien.

        Etzan artan gelditu beren adur ona. Uste gutxiena zutena: etxekoandrea, bi urtera il zan eta beraren azken-itzetan Rosa ta Pakori utzi zizkien irabazi aundiko paper eta azio mordoa. Etxekoandrearen aideak ere, oso borondate aundia erakutsi zieten, beste paper-sail ederra oso merke saltzen zietela. Onela, denbora gitxi barru, ardangelako bere zatia lagunei salduta, andik aurrera lanik gabe bizitzeko lain eskuratu zuten. Etxekoandrea il ezkero etxe aretan berentzako etzuten egitekorik eta orduan leku polit batean berentzako etxea artu zuten. Ala zeudela, egun batean Pakok karta bat jaso zuan. Gabean etxeratu zanerako Rosak irikia zuan eskutitza ta Pakori eskeiñi zion irakur zezan:

        —Ezetz asmatu norena dezun, Pako?

        —Al dakit! Nundik dator?

        —Ikusi seillua.

        —Montevideotik? Osaba Antonena ote da, ba?

        —Ez dezu asmatu, baiña zure odolekua dezu.

        —Ia, ia! Ara berriz! Nere amaren eskutitza Montevideotik? Amandre Joakiña il zanetik, ez nuan nere etxekoen berririk eta orain gutxien uste nuanaren eskutitz au erdi-erditik. Zer ote du?

        —Zer izango du, ba? Anaiarekin asarratu dirala ta emen ditugula datorren astean zuen ama ta Aurea, zure ugazarreba.

        —Orra azkenean gure ama ezagutzeko aukera nola sortu ziagun. Seme baztartuak jaso bearko ditu ama ta ugazarreba, iñolaz ere.

        Urrengo ostegunean, iritxiko zirala esaten zion amak. Montevideotik Buenos Airesera atzera-aurreran zebillen itxasontzien orduak bazekizkiten eta an joan ziran Rosa ta Pako kaira, ama-alabei irtetzera. Asko itxoin gabe agertu ziran ama-alabak ontzitik lurrera jarri zuten mailladian bera ta etzuten kopla aundirik erabilli alkar agurtzen. Ontan, oso «estilo vasco» portatu ziran. Bazekiten alkarren berri. Zer geiago bear zuten? Euskaldunok orrelakoetan gure sentimentuak azaleratzen lotsatu egin oi gera ta orregatik onen legorrak izaten dira gure alkarrekiko maitasun-agerpenak.

        Ala ta guziz ere, amak bereala igarri zion Pakoren izaera onari. Irurogei ta amairu urte arte ezagutu gabeko seme arengan arkitzen zuan senidetan billatu etzuan arrera osoko giroa. Pakoren etxean etzuan amak beste etxetako bekozko illunik. Eta Rosaren biotz zabalak alderik alde zabaldu zizkien etxeko txoko guziak. Ainbeste errezelo txar eta ixil-izketa artean bizitako amak, egun pozgarriak ikusi zituan semearen ondoan.

        Aureak ala ere, kezka apur bat sortzen zion Rosari. Emakume ezkongai ura Ameriketako lasaikerian jaioa ta azia zan aldetik, bere gizakume-griña asetzeke zegoen artean, eta Pako ugazanaia izan arren, aren begientzako edozein kanpoko gizakumeren tankerakoa agertzen zan. Emakume arraio arek, Pako anaia zuan aitzakiarekin, etzuan erdi-jantzirik agertzeko lotsarik. Bazirudian Pakoren ondoren zebillela.

        Argatik eta denak etxe batean luzaroko pakerik etzutela izango igarrita, Pakok amari Montevideon etxe bat artu ta bizitzeko diru-laguntza eskeiñi zion. Ala obe izango zan. Urtero alkar ikusiko zuten, ama-alabak Buenos Airesera lantzian bein agertuaz eta Rosa ta Pako Montevideora joanaz.

        Bazirudian amandre Joakiña zerutik bere laguntza ta argia bialtzen asi zala, ta bere bizi guziko kezka larria izandako ama-seme aien izaera poliki-poliki konpontzen asia zala ilda gero. Artean Juanaren sasi-ezkontza ura zegoen garbitzeke, ta gizona Europan eta andrea Ameriketan zala, kontu aren zuzenketa egitea etzan erreza.

KATEAK AUSITA

        Errioxa aldean, andreak Ameriketara aldegin zionetik. Benitoren biziera asko narrastu zan. Urteak ere aurrera ta seme-alabak beren etxetan naikoa lan aitaren arreta artzeko. Gaiñera, bere erruz diru guzia galdu zualarik, etzan bere burua gordetzekoa. Bazuan idazteko erreztasun pixka bat eta noizean bein argitaratzen zituan idaz-lanekin aizetu xamarra ta oso iritzia zan gizona.

        Sosik ez eta ala ere, guziei mesede egiten ziolakoan maixu egin nairik bere inguruan. Berak zekian nola egin bear ziran gauza guziak eta besteak mendean bear zituan. Era ortan etzegoen luzaro iñoren etxetan egoterik, eta ala zijoazen aren egunak: gaur alaba onekin, biar bestearekin, urrengoan semearenean. Emen zapuztu ta an agertu.

        Ori naikoa etzala, noizean bein Juanaren aizpa ta senideetara ere agertu oi zan. Denak bildur zioten eta al zuten bezin laster astintzen zuten beren etxeetatik. Basaburu urrutitxo egiten zitzaion mendi goienean eta eskerrak orri; bestela, antxe presentatzeko ere etzitzaion arpegiko azalik galduko.

        Ala joan zitzaizkion sei bat urte. Gizona gaizki zijoan era artan. Eguarriak urrean ziran urte aretan eta egualdiak etzuan negu-itxurarik. Benito, beti bezin ipurtarin, bere seme-alabekin asperraldi bat izanda gero, Bergaran agertu zan Gabon-bezperan. Beti bezin Juan Tenple ta arro aspergarri zetorren.

        —Emen diagu puska baterako —esan zuten Antoniren etxean. Oraintxe ain zuzen, Gabon-jaiak ondatzeko. Ez ote degu euli au emendik uxatuko?

        Jesusanean jakin zutenean, etziran Antonirenean baiño pozago. Aizpa biak batuta, zerbait asmatu zuten:

        —Aizan, Antoni; ba al dakin zer egin bear genduken?

        —Aditzeko natxegon, Jesusa.

        —Ori Gabon-jaietan etxean eukitzea azkena den eta ez al degu obe guzion artean milla pezetako bat bildu ta emendik Errioxara bialtzea gizon ori?

        —Joango al den?

        —Bai atzeko otzagatik!

        —Etzion gaizki asmatua. Emendik aldegitearren, eskeiñi egingo zionagu diru ori.

        Erabaki bezela egin zuten. Benitok dirua ikusi zuanean, zer besterik bear zuan? Sartu milla pezetakoa sakelean eta Gabon-arratsaldean bertan or ziak Errioxa aldera. Logroñora orduko berandu zan eta alabaren etxean etzuten espero. Jo zuan etxera, ta ate guziak itxita. Etxe-aurreko errejak pasa bear ziran lenbizi etxera sartzeko. Aizea bat-batean otzera aldatua zan eta giro arekin ezin zitekean atean luzaro iraun.

        Geiago burua nekatu gabe, erreja-gaiñetik salto eginda baratzean sartzea erabaki zuan. Gizajo arlote arek, etzituan bear bezela neurtu bere indar eta almenak. Alde batetik bestera igaro-nairik zebillela, barru-aldera egin naian, burni batetik esegita balia eziñik gelditu zan. Askatzeko alegiñak egin arren, etzuan ezer aurreratzen.

        Etsi zuanean etxekoei deadarka asi zan. Auek lo betean arkitzen ziran eta kanpokoaren amesik ere etzuten buruan. Ala, ba, Benitoren deadarrak oso berandu iritxi ziran alabaren etxekoengana. Jaso zutenean, Benito gau otz aretan ziaro gogortua arkitu zuten. Ordu artatik etzuan egun onik izan. Birietakoa ote zan, biotzak ez ote zion erantzuten, geroago ta okerrago zijoan aren osasuna.

        Ala, bizi bezela, ezeren ajolarik gabe, Otsailleko goiz izoztu batean egin zuan aren biziak. Zentzua galduta gero egin zizkioten eliza-aldetik egin zezazkiokenak eta an gelditu zan Jaunaren erruki-eske anda luzean.

AMANDREAREN IZARRA

        Ontzia ur-gaiñean irrista ixillean zijoan. Rosa ta Pako Montevideo aldera zijoazen amarekin pare bat aste egiteko asmotan. Europan negu-azkenetan ziran sasoian, Ameriketan udazken-asiera zuten. Giro epeletan gozo zan zillarrezko ur geldiari begira egotea. Gabaz egingo zuten bidea ta apal-ondoan ontzi gaiñera irten eta izarretara begiak, egon ixillean urtu zuten gabaren lenengo zatia.

        Buenos Airesko argiak urrutiratzen asi ziran. Aize epelak arpegietan jotzen zituala, mutu zijoazen senar-emazteak. Alako batean Pakok eten zuan ixil-aldia:

        —Rosa, konturatzen al zera gure bizia zer izan dan.

        —Ez dakit zer esan ere.

        —Estuasun eta poz-aldien joan-etorri bat. Gure ontziak egiten duan bezela, Buenos Airestik Montevideora ta Montevideotik Buenos Airesa. Txandaka artu gaituzte naigabeak eta pozak.

        —Ala da, Pako.

        —Gure ontzia bezela, badirudi ur-samalda onek irentsi bear gaituala betiko, baiña ontzia ur-gaiñean beste lurralderaiño iristen da. Europatik aize galdu baten burrundan Ameriketara etorri giñanean, zeñek zaitu ote zuan gure ontzi-koskola?

        —Goiko izar oiek darabilzkian borondate oneko Aita berak. Goazen lotara, Pako; gabeko aizea ozten ari da-ta.

        —Oraindik ez, Rosa. Izar baten zai nago.

        —Zein izar?

        —Amandre Joakiñaren izar-zai. Nere estualdi guzietan agertu zaidan izarra. Eztakit zergatik, baiña biotzak miñen bat somatzen du aidean. Europa-aldetik zoritxar-kanta bat datorrela iduritzen zait eta lotara baiño len, amandrearen izarra ikusi nai nuke.

        Zeruak aren itzak entzun balitu bezela, Sortaldetik izar berri bat agertu zan ozkarbi beltzean dizdizari. Izarrak odol-kolorea zeraman zeru beltzean. Pakori biotzak jaiki-aldi gogorrak jo zizkion. Amandreak esana gogoan zuan. «Etxekoren bat il zorian danean, nere izarrak odol-kolorea artu oi du».

        —Rosa, an amandrearen izarra! Badegu zoritxarren bat.

        —Zer ba?

        —Ez al dezu ikusten ze argi gorria botatzen digun? Etxekoren bat il-zorian degu, iñolaz ere.

        —Lotarako ordua degu. Laga itzazu burutapen oiek.

        —Il-berria artzen degunean lagako ditut.

        Loa etzan nai bezin paketsua izan. Gau ura Pakori amets larrietan joan zitzaion. Izerdi-patsetan esnatu zanean, egun-argia sartzen zitzaion leio-zirrindatik. Jaiki ziraneko ontzia Montevideo aurrean zan. Ama-alabak aurreko astetik jakiñen gaiñean zeuden eta an zituzten kaian lurreratzeko orduan.

        Etxean sartu ziranean, ama-alabentzako zekazkiten bezuza bilduak zalbadu zituzten. Pakok amarentzat urrezko orratz bat zekarren:

        —Tori, ama.

        —Zer dezu au?

        —Amandre Joakiñaren izarra.

        —Bai polita.

        —Izar orrek zaituizan nau nere estualdietan. Bart ere, Buenos Airestik gentozela, zeru-ertzean ikusi nuan lotaratu baiño len.

        Izar iduriko orratz arek arri bitxi bat zekarren erdi-erdian. Itxaropen koloreko arri eder bat.

        —Paparrean eraman zazu, ama. Bion bizitza-gidari izan da.

        Jarri zuan bere biotz-gaiñean Juanak eta arrazkero indar berri bat nabaitzen zuan bere erraietan. Pakok esan zion:

        —Izar ori bart oso gorri agertu zan eta orrelakoetan berri illunen bat sortu oi da gure inguruan. Zai nago, ama, ze ezbear ote degun oraingoan.

        Eguardi-aurretik kableak ekarri zuan Benitoren il-berria. Ama-semeak, Basaburuko oiturak gogoratuaz, Aita gure bat errezatu zuten aren anima-alde.

        —Ikuste al dezu ama? Amandrearen izarrak adierazten zigun ezbearra iritxi da.

        —Zeruan gerta dedilla.

        —Emen, ilda gero ere, amandrearen eskua agiri da.

        —Bai, seme. Nere ezkontza lege-barruan sartzea galazten zuana zerura eraman du. Orain garbi nago lotura ortatik.

        —Azkenengo kateak ausi ditu zerutik amandreak.

* * *

        Etxe-aurreko zumardian udazkenak zurrunbilloan zerabiltzan orbel-pilloak. Aizeak sorgin-dantza nastua arrotu zuan basoetan.