69.

Baserritar ta basaurdia

                        (Ensayo de la Poesia bascongada en algunas Fábulas. 9)

                        (Ibañez de la Renteria, Fábulas en verso castellano. 45)

Baserritar bati basaurdiak

Egin eruakozan soluan

kalte asko gari eta artuan

ta igesten eutsan aberiak.

—«Zer? —dino—; Ez aut nik artuko

ta nos edo nos eskuratuko?».

Etorten jakon gabaz sarri,

alango baten eskubak ezarri

eutsazan sendo zorijonian,

ipinten ebala bere mendian.

Ebaten deutsa ezker belarrija

isten dabela lotsagarrija:

bialduten dau alan basora

etorri ez zedin ostera solora.

Osatu jakonian ondo zaurija,

ezpeeukan bere lengo belarrija,

jazo jakonaz ondo azturik,

ikusi eban soluan sarturik,

zaindu eban beste gau baten

ta ediro eban artuak ebaten.

Belar-bakotxak, marra-marra,

zelan zaldi batek garagarra,

apurtuten eban ortzetan

biurtuten ebala urunetan.

Baserritar gaixo ta nekatubak

ezarri eutsazan barriro eskubak:

ebaten deutsa belarri eskumakua

isten dabela belarri bakua.

Urrumizaka dua basora

odola darijola, ez solora

geijago sartuteko asmuaz:

—«Zori txarrekua —dino—, zek zaruaz

kaltiak egiten bazterretan?

Ez daukazu lur arbi, arte-garaubetan

zegaz gosia ase txito ugari?

Zetako da baserritar gaixuari

galdutia ainbeste izerdija

eta bere urte guztiko janarija?».

Osatu zan ostera belarri bagakua

ta gomutau jakon arto solokua:

—«Noijan ara —dino—; nas ariña

ta igaro bere jat lengo miña.

Ez zaite, ez, larriturik

jaateko biar ez da belarririk».

Badua ixiltxu solo maitera;

belar-zuluak daruaz etxera

otsik ete dan ango atian.

Ezpada, berak bitartian

artua jaateko atserenez

ase arteraño, ta ez bildurrez.

Baserritarra orduko soluan

erromarati zainduten eguan

ta itxodoten bere semiakaz,

banatu ta manketako makillakaz.

Jausten da barriro oneen eskubetan,

sartuten deutse porkeria bularretan,

jausten da zantarzarrak illik,

ez dauka geijago parkazinorik.

Daruake gero ugazaba jaunari,

sutunpakaz ikara lurrari

eragiñaz mutillak

batuteko andra ta neskatillak.

Beragaz imini zan bazkarija,

batuzan jaatera jauntegija;

asizan janla bat buruba ebaten,

zurtu zirian guztijak beingo baten

garunik ez ebalako agiri:

iñok bere ezin eutsan igarri

zer zan ipuiña

egiñarren askok alegiña.

Urten eban orduban baserrikuak:

—«Zelan dira —dino—, ain buru txarrekuak

ez azaldetako emen dakuskuna?

Zelan euki eikian garuna

basaurdetzar zenzun bagiak,

Egin zitubanak sarri bidiak

solora etorririk

odol len emonagaz azturik?».

Baserritarra ta basaurdea

                        (Bizenta Mogel, Ipui Onac, 4)

Baserritar bati basaurdeak

egiten zizkon bere soroan

kalte asko, gari ta artoan,

ta igestzen zion abereak.

—«Zer? —dio—. Ez aut nik artuko,

ta noiz edo noiz eskupetuko?».

Etortzen zitzaion gabaz sarri,

alako batean eskuak zizkon ezarri:

bai bere zorionean,

ipintzen zuela bere mendean.

Ebakitzen dio ezker-belarria,

Largatzeko ala ezagugarria.

Bidaltzen du bada ala basora,

Biurtu ez zidin berriz sorora.

Sendatu zitzaionean zauria,

ezpazuen ere lengo belarria,

gerta zitzaionaz azturik,

ekusi zuen soroan sarturik.

Igesa artu zion;

arrapatzeko astirik eman etzion.

Beste gabean dago zelatatzen,

ta dakus artoak lurreratzen.

Belar-bakoitzak marra marra,

nola zaldi batek garagarra,

apurtzen zuen bere ortzetan,

biurtzen zuela iriñetan.

Baserritar gaixo kaltetuak

egotzi ziozkan berriz eskuak.

Ebakitzen dio belarri eskuikoa

largatzeko ala belar-motzekoa..

Gurrinka dijoa au basora,

odola zeriola, ez sorora

geiago joateko asmoaz.

—«Ai, ai —dio—Zergatik zoaz

kalte egitera bazterretan?

Ez dezu arto ale, lur arbietan

zerekin gosea ase ugari?

Zertako baserritar gaixoari

galdu zuk izerdia,

ta bere urte guziko janaria?».

Sendatu zan berriz belar motzekoa,

ta gogora zitzaion arto sorokoa.

—«Banoa ara —dio—naiz ariña,

txakurrakin jostatzera egiña.

Ez, bada, beldurrik,

jateko bear ez det belarririk».

Dijoa gelditxo soro maitera:

belarriak daramazki etxera,

otsik ote dan ango atean,

ez baldin bazan bera bitartean

artoz asetzeko atsegiñez,

ez izuz, ikaraz, ta beldurrez.

Baserritarra orduko soroan

bere morroiakin zelata zegoan.

Ala dute arrapatzen

ta lokarri sendoakin gatigatzen.

Urde zatarrak ordu ain estuan,

eskintza ederrak egiten zituan.

Entzuterik ez zaio ematen

Bai berriz aserrez esaten:

—«Kalte gille gaiztoa!

Zergatik izan aiz ain eroa?

Ekusi dek nere onegitasuna,

nik ere bai ire gaiztotasuna.

Ez ziagok barkaziorik,

ez iri bizitza largatzeko gogorik.

Erori aiz irugarrenez gure eskuetan,

burnia izango dek ire saietsetan».

Au esanaz iltzen dute beingoan,

artu ere bai morroiak lepoan,

poz pozik etxera eramateko,

ta auzoetan berri onak emateko.

Ala biaramonean

ipiñi zuten zatarra zaldi gañean.

Artzen dituzte burni zulatuak,

su-auts ederrarekin prestatuak.

Abiatzen da sutunpa gogorra,

Esna zezakeana ordi konkorra.

—«Zer da au?» —diote erriko mutillak,

Atso, agure, ta umetxo sotillak—.

Asitzen da berriz su-aize soñua:

alde askotan ekusten da lañua.

Jesten dirade errira,

basaurde zatarrari daude begira.

Dijoaz andiki baten etxera,

itxusi arekin eskintza egitera.

Dakuste, baña, arriturik,

ez duela basaurdeak belarririk.

Biltzen da ara gizon tegia:

Ateratzen ere zaie zaragia.

An bai zala atsegiña!

Ardoaz onratzen kaltegiña.

Ebakitzen diote burua:

jende guzia dago arritua,

ez zuelako garuñik agiri;

Ezin ere zioten igarri,

zertan zegoen ipuia;

ote zan gezurra, edo egia.

—«Ez zaitezte, jaunak, arritu:

Dakutsutenaz ez miraritu».

Dio batek asko jakiñik,

ta ipuia egiaztu nairik.

—«Nola muñak iduki

basaurdetzarrak? Belarri bi,

galdu ezkero, badia sorora,

ekarri gabe leena gogora.

Gastiguak ondutzen ez duena

da muñgabe, ta zoruena

Basaurde garaun-bagakoa

                        (J.M. Zabala, Fábulas en dialecto Vizcaino)

Baserritar bateri basaurdeak

egiten eutsan bere soloetan

kalte askotxu gari-artoetan,

ta gero, traska, iges abereak.

—Zer? —diño— ez al aut artuko,

eta nos edo nos eskupetuko?

Etorri joakon gau minez sarri,

ta baten eskuak deutsaz ezarri,

iminten dabela zorionean

txarra bere mendean.

Ebaiten deutso ezker-belarria,

egiteko alan ezaugarria,

ta isten deutso joaten basora,

elduko etzalakoan solora.

A, osatu jakanean zauria,

ezpeukan berè lengo belarria,

jazo jakanagaz ia azturik,

dakus jabeak soloan sarturik.

Baia zaratea asmau, ta arinka

igesten dau lau-oinka.

Beste gabean dago zorotziten,

ta dantzu artoak lurrera 'giten

belarri bakotx-toa marra-marra,

zelan zaldi-mandoak gargarra:

eta apurtuten ortz-aginetan

biurtu giñokoan urunetan.

Baserritar gaixo kalte artuak

egozten deutsaz solora eskuak,

ta ebaiten belarri eskoikoa.

—«Belarri motz, eurt: oa».

Girrintzaka doa bere basora,

odola eriola, ja solora

ez geiago etorteko gogoaz.

—«Zegaitik —diño—, donga, joan agoa

kalteak egitera basterretan?

Ez dok arte-ezkur, ta lur-arbietan

zegaz ire gosea ase ugari?

Zetako baserritar gaixoari

galdu euk bere lan-izerdia?,

urteko janaria?».

Osatu zan belarri-motzekoa

ta kilika eukan lengo soloa.

—«E! Banajoak —diño—: nok arina,

txakurrakaz burrukatzen egina.

Ez bada, ene burua, larririk:

jateko bear ez dok belarririk».

Boa geldi geldi solo maitera

entzun-bidea zur dauko etxera,

otsik ete danez ango atean,

ez bazan, bitartean

artoz asetuteko atseginez,

ez bildur aziz, ez ikara minez.

Baserritarra orduko soloan

mutilakaz zelataka egoän:

eta, traupa, bertan dau atrapetan,

eta lokarriakaz katigetan.

Gurrinka baltzak ordu ain estuan

eskintz ederrak egiten zituan.

Entzuterik ez, ez jako ematen

bai aserrez esaten:

—«A goapo, kaltegilla gaistoa!

Zegaitik izan az onen eroa?

Enkusan nire onegitasuna:

nik berè bai eure gaistotasuna.

Ez jagok iretzat parkaziñorik,

ez bizia euri isteko gogorik.

Irugarrenez ene eskuetan

jausi az: ta burdina saietsetan

izango dok». Ta ilten dabe beingoan:

ta artu pozik lepoan

mutilak etxera eroateko,

ta auzoetan barriak emoteko.

Eguna orduko biaramunean

imini urdea zaldi ganean,

ta artzen ditue burni zulotuak

su autstxu galantagaz prestatuak.

Abietan da su-taunpa gogorra,

iratzartu leiana ordi konkorra.

Trast, trast, trast emen: plaust, plaust,

plaust bestean.

sua aldean aldean.

—«Zer dok au? —diñoe erriko mutilak,

atso, agura, ta umetxu sotilak.

Asten dira barriro su plaustadak,

ta jagi or-emen ke-lañokadak.

Dator gero lagundia urira,

kaletarrak guztiak antxe dira.

Andik doaz andiki batenera

ordotsagaz eskintza egitera

ta, ai! ez dabela belarri apurrik

dakuste arriturik.

Batuten da ara gizontegia,

eta ateraten jake zaragia

An bai zala atsegin atsegina!

ardaoagaz onretan kaltegina.

Ebat'eutse zarra zarra burua:

jente guztia dago sor-gortua,

ez ebalako garaunik arean:

ta ez etozan alkarren artean

zein ete zan aren erabagia,

guzurra ala egia.

—«Ez gazteak, ez arren ikaratu,

dakutsuenagaz ez sor geratu».

—diño bertan batek asko jakinik,

ta ipuiña egia uts eginik:

—«Zelan euki garaunen ispirik

onek, galdu dabezan belarri bik

zentzatu ez, ta badoa solora

ekarri baga lengoa gogora?».

Kastiguak onduten eztabena

garaunik eztaukena..

Baserritarra eta basaurdia

                        (J.A. Uriarte, Poesia bascongada, 6)

Baserriko bati basaurdiak

egiten eutsazan bere soluan

kalte asko gari ta artuan.

Ta iges egiten eutsan aberiak.

—«Zer? —diño— Ez ete aut nik artuko?

Eta noz edo noz eskuratuko?».

Etorten jakon gabaz sarri;

alako baten eskubak eutsazan ezarri.

Bai zorijonian!

Iminten ebala bere mendian.

Ebagiten deutsa ezker belarrija,

itxiten dabela ezagungarrija.

Bialtzen dau bada alan basora,

Biurtu ez zedin ostera solora.

Osatu jakonian zaurija

ez beukan bere lengo belarrija,

igaro jakonagaz azturik,

ikusi eban soluan sarturik.

Eta arek igesari emonik

ez eukan atrapetako modurik.

Beste gau baten dago zainduten

ta dakus artuak lurreratuten:

Belarri-bakotxak marra marra,

zelan zaldi batek garagarra,

apurtuten eban bere agiiñetan,

baita bere biurtu urunetan.

Baserritar gizajo nekatubak,

ezarri eutsazan barriro eskubak;

eta eskumako belarrija ebagirik

itxiten dau belar mozturik.

Urrumizaka dua au basora

odola erijola, ez solora

geijago sartuteko asmuagaz.

—«Zoritxarrekua ni! Zek zaruaz

—diño—, kaltiak egitera bazterretan?

Ez al daukazu arte-ale, lur arbijetan,

zegaz gosia ase ugari?

Zetarako baserritar gizajuari

galdu izerdija,

eta urte guztiko bere janarija?».

Osatu zan barriro belarri motza,

gogora jatorka soloko artotza.

—«Banua ara —diño—, naz ariña,

txakurrakaz sarri burruka egiña:

ez bildurrik.

Jateko ez da biar belarririk.

Ixiltxurik dua solo maitera,

belarri zuloak daruaz etxera,

otsik ete dan ango atian:

ez baldin bada bera bitartian

artoz asetako atsedenez

Ez izuz, ikaraz, ta bildurrez.

Baserritarra orduko soluan

bere otseiñakaz zelatan eguan.

Deutse berari elduten

eta lokarri senduakaz katigatuten.

Abere zatarrak ordu ain estuban

eskintzari ederrak egiten zituban.

Baña entzuterik ez jako emoten

ezpada aserrez esaten:

Kaltegilla gaiztua!

Zergaitik izan az ain erua?

Ikusi dok nire onegitasuna,

nik bere bai ire gaistotasuna.

Ez jagok iretzat parkaziñorik,

ez bizitziagaz itxiteko gogorik.

Jausi az orain gure eskubetan,

burdiñia izango dok ire saijetzetan.

Au esanaz ilten dabe beinguan,

eta artu mutil batek lepuan,

poz pozik etxera eruateko,

auzo guztijari barri on au emoteko.

Urrengo egunian

Imiñi eben zatarra zaldi ganian.

Artuten ditube burdiña zulatubak

Su auts ederragaz prestaubak,

abijetan da sutunpa gogorra

esnatu eukiana ordi konkorra.

—«Zer da, zer da? —diñue erri mutillak—,

batuten dira atso, agura, ta neskatillak.

Asiten da barriro su-axe soñua,

alde askotan da ikusten lañua.

Errira dira jatsiten

eta guztijak basaurdia ikusten.

Baduaz andiki baten etxera

Abere zatar au berari eskintzera.

Dakuse guztijak arriturik

ez daukala basaurdiak belarririk.

Batuten da ara gizontegija,

ateraten dabe zaragija.

¡An zan atsegiña

ardauagaz onretan kaltegiña!

Egin zan beragaz bazkarija:

batu zan jatera jauntegija.

Ez eban garunik agiri;

barriz iñok ezin eutsan igarri

zetan eguan

garunik ez eukitia buruan.

—«Ez zaiteze, jaunak, arritu;

ez, dakutsubenagaz miraritu:

—diño batek asko jakiñik—,

eta ipuin au azaldau gurarik—.

Zelan garunik euki,

Baldin basaurdia, belarri bi

galdu ezkero, badua solora?

Kastigubak onduten ez dabena

da garun bagako, ta zoruena.