ESKUALDUN BIOZDUNA MEXICON

I

        Elkar ezagutu genuelarik Donostian bizi zen: gizon bat zen lerdena, luze eta mear, ogeita amar urteren ingurua nonbait an zukena: larru-zereko bere lantegian beti tente zagona.

        Elkar betetzeko gai ote ginen ez dakit, baiño dakitana, geroago eta adiskidetuago ginela.

        Gizon zintzoa, buru argiko bezain bioztuna dela gero ikasi nuen. Zuek ere ikasiko duzue, Jainkoak nai badu.

        Bortz urte bazituen ezkondurik eta bi semeen aita zen.

        Bere amak gure mutila etxeko zuen, baño biotz oneko pinpirina batek biotza bete zion eta semearen aukera amak ez onetsi nai.

        Sortetxetik lekorako ezkondu ziren eta lan eske Donostirat eman zuten.

        Buru argikoa baizen edozein lanetako abila eta ikasia ere: Baionako ikastetxe batean egin zuen ikastaroari esker, bazakiena zen.

        Bere ezkon-anai batekin lantegi bat beren eskuko artu eta larruzko zer asko egiten zuten.

        Baño Donostian bizitzeko sos asko bear eta aalik obekiena bizi nai.

        Donostian egin zituen adiskidetarik Ameriketan egondu batek, Méxicoko ola andi batean kontu-artzale gisaz leku polita eskeiñi zion.

        Senar-emazte biok irizpide bateratu orduko Ameriketara abian ziren.

        Mexicon dugu gure gizona osasunez sendo; lanean azkarki, baño ongi irabazten.

        Bizkitartean eta jadanik lau seme-alaben aita dugu.

        Seme geiena amabi urteko mutiko gotortua, biziki maite zuenaren baitan zuen bere biotzeko atsegin guzia: buru argi-argia zuelako maite zuen.

        Baño gizon kristau zintzo gisaz, geiago maite zuen biotz on-onekoa zelakotz.

        Baño Jainkoaren bideak! Eguerdi batez eta ikastetxetik lekora karriketan barna bixirriken gañean atera eta karrika biurgune batean tarranta andi bati buruz-buru egin zuen; ura jo edo ez dakit nola gure mutiko doakabea tarrantak leertu zuen.

        Aita, bere seme kutuna ezin bilatu zuelarik, irizainek zuzendu zuten min artuak eta karriketan gaitzak joak direnak biltzen dituzten lekura; eta gure gizonak an sartu zelarik, zer ikusten du? Maite zuen ura leertua, ilik.

        Biotza erdiz-erdi eginik etxeratu zenean aitama eken biotz mina! nigarra zen bien aiots bera eta solas bakarra.

        Leenbizian ezin sinetsi zutenak geroago eta miñ geiago ematen zaben.

        Etxe artako iziltasuna! Maite aren gelako utsunea! Jateko maian, maite aren leku utsa! Maite zuten aren soñeko, oñetako; ikasteko gutun eta bertze ek guziak ikusi aldiro nigarra eldu zitzaien.

        Aren buru argiaz eta biotz samurraz gogoratzen zelarik, bereala nigarrak ematen zion.

        Gure gizonak ezin zuen etsitu; bere biotzeko maiteño aren itzaltzeak min andia ematen.

        Baño bearrik Jainkoa baitan sineste bizia zuela: aren atseden bakarra, ortan zaukan: ongi bai zakien Jainko Jaunari gaudela aldez edo moldez, onean eta gaitzean, atsegin alditan nola biozminetan.

        Ordutik eta oroitu aldiro «Jainkoa baitan bego» zion: «Nere maite-maiteari eman bekio betiko zorionezko atsedena».

        Gogora eldu zitzaion Jainkoak gazteez mintzo delarik diona: «Jainko jaunari usoak baño usakumeak gozoago zaizkio», «gazteen naiz zale», «goiz ontzen diren pikoak gutitziatzen zituen ene arimak» eta alako erranez bazka zuen gogoa eta biotza.

        Ortan beude gure gizonaren aiotsak eta naigabeak.

II

        Gure gizonaren nagusiek biziki maite zuten eta aren baitan uste andia ere.

        Iriko olatik landa nagusi oriek berek urruneko mendi batean 1.000 langile baño geiago bazituzten meatzetan, urre eta zilar bereizten; baño urre geiago ateratzen zuten nagusien sakeletarik. Meatze orietako lanen gora-berak zuzendu bearrez an-arat biali zuten gure gizona iru egun bide baztertua zagon lekura.

        Mila bederatzi ehun eta amabigarreneko agorrillarenzazpian, bere emaztea eta umeak Méxicoko irian utzirik, Tepic eskualdera buruz atera zen, urrezko meatze baten zuzendari berria. Guadalajarako trenbidea artu eta bide artako azken geldi-tokia, Magdalena, jo zuen.

        Biaramun goizean, argia astean, zaldiz eman zen mendiz-mendi bi egun terdiko bidean eta irugarren egunean Jainkoak daki nola ta nondik barna ibili ta, jo zituen nagusien etxeak, eskolategi, ola, eta Los Laureles deitzen denaren lantegiak, meaztegiak eta bazterretako meatze, lurrupe-zulo eta oianak.

        Bazter itsusiak zinez; zoko menditsu, oro patar: malkorra eta mallo utsa.

        Ango beroek eta udazkeneko eurite gaitzek larrutzen eta eiartzen dute lurra; ta arri bizia non ez den oro erreka bide.

        Arata jotzeko eta bereartan ibiltzeko bidexka batzu baizik ez, eta ek galbidez-galbide.

        Arritzeko da zer lanak dituzten arat eramateko bear dituzten aparexuak; ainbertze tresna andi bear direlarik olako lekuetan eta oro zatituak, puskatuak, mando-soinka eramateko gisaz oletan eginaraziak.

        Meatze zuloetarik lantegietara mia eta oianetik labetara egurra eramaten dituzte airez eta eltzairuzko buru-buztan gabeko soka lodi bati esker.

        Bi zirrika andiek ibiliazten dute sokatik dilindan paratzen dituzten burdinezko zareak eta oken barnean mia edo egurra.

        Eltzairuzko soka moztu gabe eraman bear baida, beazue nolaz. Bi mila berga luze duelako, amalau mando lerroka bear dituzte, mando bakotxak bere mandazaina kaprestutik, mando bakotxari altzairu-sokatik lotzen diote eraman dezakena eta mando batetik bertzera bospasei bergaluze den soka artean; ondokoari berdin zamatu eta unela amalau mandoak elkarri sokaz josiak arrosario baten pikorrak bezala, elkarri eratxekiak. Ala aitzen omen dire beti beldurrez, noiz mando bat amilkatuko ote den, aren ondotik bertze guziak errestan gain-bera leertzeko.

        Bertze tresna, aparexu andi, eta bear dituztenak unela eramateko gisaz eginazten zituzten, ebakiak eta ebaki bakotxaren azta unenbertzekoa, mando batek jasan añakoa.

        Geroago eta gutiago ematen zaben miatzeak. Añada edo mia-marra nagusiena gero eta urrez ta zilarrez gabeago aurkitzen zuten.

        Ala ere utzi nai ez, eta eri andi etsitu batengana sendakiñak bezala eldu ziren bazter artara inkenieroak oro ikusten eta ikasten, miatzeari bertze lopiderik bilatzen ote zioten.

        Gure gizonak bazituen sei illabete bazter eken nagusi gisaz, aalik geiena egiten zuena.

        Aldi artan bere etxean ostatuz bazituen bi inkenier, bat anglesa eta ipar-amerikanoa bertzea eta eken bi laguntzale.

        Meatzeko lanetan ari zirenak baziren, 150 langile oianean egur mozten eta egurketan; 700 langile meatze zuloetan, mea ateratzen eta meaketan; azpiko zokoan zituzten labe eta mea xeatzeko lantegietan, 200 langile.

        Lan berezi bakotxaren kontu-artzale, eta eskolako irakasle bat ere bai.

        Gure euskalduna bere lan egin bidenabar, eizian aritzen zen; jakina, ihizi larriari buruz.

        Basauntzaren antzeko ihizi larri bat ugari dabila mendi eketan, oreiña edo gamo diotena.

        Biziki trebatu zen ihizi eder orietarik iltzen; rifle dioten zizpa eder baten jabe zelako, arro-arro bazabilen langile erdi-bas eken artetik, nagusigoa erakusten zuela.

        Oreiñak baño nasaikiago narraztiak, suge andi eta tipi; izugarrizko suge andi orietarik beldurgarriena cascabel-duna eta zirauetan coralillo deitzen zutena.

III

        Gure doneztebarra Mexicoratu ta bereala asaldamen bizkorra piztu zuten eskualde artako erritarrek, bazter guziak artu zituztelarik; orañik ere ortan dagozi.

        Gizon garbiak atorraz aldatu bezala Mexicon buruzagien aldairak egin dituzte: amar urte baditu asaldamen gorrian bizi direla Mexicoko eskualdean: baño guzien buruan asaldatzalen burupide eta xede bakarra ebasgoa zuten eta dute.

        Berrehun aldekoak bai dira, aldian aldikoak nagusi, bazter guziak aldika ebatsi dituzte.

        Guziek gauza bera egiten zuten: zizpak artu, sailka bildu eta erriz-erri, baserriz-baserri ebasgoan ibili.

        Ebasteko bideak trabatzen zioztenei tiroka eta gudu itsusian erailtzen zituzten.

        Alako gudulariak eskualde artako erritarrak ziren; indioak deitzen dituztenak ziren ba lan tzar orietan zabiltzanak.

        Guzitara jartzen bai da gizona, Mexicon ere iduri zuen ortara jarriak zirela.

        Gure bidasotar zintzoa irian zagon bitartean bozik zagon eta bozikago aren nagusiak; aren baitan atsedena artzen bai-zuten.

        Ola artako lanak gure gizonaren zuurtasunari esker ederki zoazilakotz, gogoratu bide zizeien nagusieri aren zintzotasuna ez ote zen meatzetan ere zerbeiten egiteko gai: eta una nondik gorriak ikusi bear zituen.

        Los Laureles meatze delako bazterrak latzak bai dire, asaldatzaleak inguruko errietan ibili arren ez omen ziran araraño eltzen.

        Orgatik egun geienetako berriak unelakoak zituzten; alako errian omen dagozi unenbertze gudulari gizon tzarrenak eta alde untara jotzekotan omen.

        Unelako errian zernai ebatsi, zenbeit erail eta eldu omen dira guregana.

        Azkenean alako berrietan etzuten sinesterik. Nola nai den, gure gizona beti erne zagon, ongi baizakien angotarrak, meatzeko langileak eta gudu artan zabiltzanak guziak bat zirela; eta bein gudulari saila aratuez gero estu ibili bearko zutela an zagozin arrotzek eta nagusi ordezkoek.

        Otsaillaren 19 garrenean, arratsaldeko iruetan eskuratu zuten gutun idazki batean jakinazten zioten egun artan bertan 150 asaldatzaleak inguruko erri batez jabetu zirela eta eken xedeak zirela, meatzetik urbilen erria jotzeko. (Iru ordu laurden bidera baizik ez dagona).

        Baño erri ortaratzeko bide bakarra meatzetik barna bai-dago, gure gizonen etxe bazterretik iragan bearko zuten bereartan gelditzen ezpaziren.

        Meatzetik etxera eldu eta afaltzean etxeko lagunak azken berri aren jakintsun egin zituen eta bera bezala ek ere ez omen ziran beldurtu, ustez ta ura ere utsa aterako zen.

        Nork daki? bear-bada eta zer gerta ere, arratse artan oatzeratakoan gure gizonak deitu zituen bere lau lagunak eta manda-zaña, eta etxean zituen bortz zizpa eta okeri doazkon zerak banatu zabezten bakotxari berea emanez.

        Berak ere oatze ondoan aisa eskuratzeko gisaz utzi zuen rifle delako bere izkillu ederra, pistola eta tirogaiez betea zuen gerrikoa. Bereala lokartu zen.

IV

        Biaramun goizean goiz, argi urratzeari begira zagolarik oatzetik jaikitzeko entzuten ditu dinamitazko zapart-asotsen iduriko batzu; askotan langilek beren eztaiak, aursortze eta alakoak jaitzen dituztelarik entzunak zituen bezalakoak.

        Baño geroago eta tiro-ukaldiak usuago, oartzen da balen ziztuari eta leiotik barna balek bertze aldeko orma zulatzen zutela.

        Ezpairik gabe etsaiak an zituzten etxe inguruan.

        Oatzetik jaiki eta poliki-poliki saetseko ormari urbildua, gogoetan ari zen egun artako (bere azken eguna zitekena) zer jaunzdura obe luken.

        Mendirik-mendi ibiltzeko jaunzdura berarizkoa urdina denez gero, jauntzi zurail urdinean eman zen.

        Gelan zituen baliozko diru eta paperak artu; tiro-gaiak soinean eta gerrikoan; 70 tiro-gai bazituen soineko zorroan.

        Gauza oriek guziak astiro eta bere buruaren jabe zela egin ondoan zigarroz sakelak bete zituen, gero rifle-zizpa eta pistola artu eta atera zen bere gelatik etxe barneko ezkaratzera; an etzuen deusik nabaitu eta itzuli zen ateondoko iragaitzara. Hacienda guzia ageri zen tokira.

        Andik poliki-poliki urbildu zen zurezko ate batera; emendik iragaiten zen etxean sartzeko ezkaratzera.

        Ateko zirrizta batetik, doi-doia ikusi zituen (etzagon argitua orañik) bi gudulari izkillutan; ezkaratze edo iragaitzaren ezkin baten gerizan.

        Bertze gizon bat meatxatzen zuten urbil zadin etxeko atari aldera; beldurrez bezala asi zen atarira nun ta gure gizonari bertze ekengana bere zizpa zuzentzeko bidea ekentzen ziola.

        Gizon ura atarira urbildu zelarik gureak laster egin zuen galbide artarik barneko aldera eta an barneko ezkaratzean zauden ator-utsean bere lagunak, zizpak eskuetan.

        Laster eta guziek batean erabaki zuten aalguziak egiteko leenik etxe barnetik gero ikusiko zutela nola.

        Gure gizona emen agertzen da biozdun bezain buru argi odol otzean bide egokiena bilatzen.

        Bera gelditzen da etxeko atezain nor nai den arata urbiltzen denari tiuro-ukaldiz artzeko; atea bulkatua baizik etzagon ba.

        Bizkitartean lagunek soñekoak jauntzi, etxeko bi atariak etsi eta barneko aldetik agaz edo etxeko zer andiez ateak kontinez eta indartuz, gure bidasotarrak gordeak zituen tiro-gaiak banatu zabezten bertzeri: atseden pixka bat artu zuten orduan eta ingenier leena telefono-aparexura urbildu zen, Magdalenako aria zuten laguneri berri emateko baño bertan aria moztu zuten.

        Gure gizonak agindu zioten laguneri nolaz ateak zaindu, beren buruak nolaz begira eta bereziki tiro botatzen xuurki ibiltzeko, ezpaizakiten egun artan zeri zagozken.

        Egun artako egiteko andia, ilunabar artio irautea zela, gauaz bertzela jokatuko zutela.

        Guzien buruan, ateka estuan zagozin; etxe barnetik, nolapaiteko zizpekin bertzeak, tiro-gai eskasekin eta atetik Jainkoak daki zenbat etsairi buru egin bear, Mausser delako izkilu eta tiro-gaiez bete-beteak (ala zauden beñipein, berak ate zirritotik ikusi zituenak).

        Etxe urbiletik ari ziren tiro-ukaldika eta ek barnetik leio ezkinetik barrandan nondik norbait ikusiko ote zuten; etsaiak arrizko labe lodi batzuen gerizan zauden; mia berazteko eta bertzelakatzeko untzi andi batzuen arri-oñak.

        Oiuka bakea eskeintzen zuten kanpokoek ateak idekitzen baziozten. «Ideki edo etxea leertuaziko diagu», zioten; gure gizonak berriz «aal baduzue ideki zazue».

        Asi ziren tiroka atearen aldez alde eta barnekoak gisa beraz; baño gure gizonak garrazki agindu zioten ez botatzeko; alferrik ari zirelako. Tiroka asi baño leen, ingenier leenak langile bati atea ideki zion, batere ez oartu gabe langile ura bertzen mandatari bat zitekela. Gure gizonak saminki asarre eman zion, eraten ziolarik gizatzar bat zela eta auzitegian ordaindu bearrak bazituela.

        Gertaera au biziki gaitzitu zitzaion gure gizonari eta bigarren ingenieroari ura zaintzeko agindu zion, eken galbiderako etorria zitekela; atekoekin xede batera zoakela. Zerbeitek gogan-beartzen bazuen, ezpairik gabe, tiro-ukaldi batez jotzeko.

        Gure gizonak etzuen begi aintzinetik langile ura galtzen; iruak ala zaudelarik, oiuka kanpokoek amor eman zezaten eta barnekoek geroago eta saminkiago, «ezetz, iñolaz etzutela amor emanen».

        Orduan iruak, ateko iragaitzera atera ziren, iragaitze untan zituzten itzalkiak edatuak zauden eta bearrik, eken gerizan gordetzeko.

        Baño langile ark, lapurreri keñu egiteagatik edo, itzalki artetik burua agertu zuen eta kopeta erdi-erdian jo zioten, eta il otzik bereartan gelditu zen. Buru kasko ezurraren erdirat juan zen eta muñak alde guzietara erautzi.

        Gure gizonak tiro-ukaldi bat ere etzuen aurdiki, etsai garanoik etzuela ikusi ta.

        Aldiz bere lagunak ezin buruaren jabe egon, nolanai zizpak ustutzen alferrik, ezin egon beatzari eman gabe naiz gure gizona beti ari zen geroko begiratzeko, bestenaz aldia eldu zelarik batere gabe arkitu zitezkela.

        Egun arek ordu asko aitzinetik zituela, eta zer gertatuko zitzeien etzakitela.

        Beren baitan eta elkarri zioten: dinamitez etxea leer-egiten ezpadigute eta zuur badugu tiroak xahutu gabe, badugu asko eguntako janaria, gogor egiteko.

        Estualditan, etsaia garaitzeko bide erdia, bat bere buruaren jabe egotea bai da, ortan nagusi agertu zitzaigun gure anaia euskalduna.

        Askotan, eskualduna, gudulari ona agertu bada, bere urratsetik nola nai aldatzen ez delakotz da eta ez nolanai kroskan erauzten ere.

        Guduka geienen garaitzea ortan dago.

        Gure gizona unela jokatu zelakotz, zauden bezala zauden.

        Apur bat tiro asotsik entzun gabe doneztebarrak bere gelako leioaren ezkinan zagola ikusi zituen bidetik zoazila iru lapur, bi oñez eta bat zaldiz: zaldizkoari zuzendu zion bere leen tiro-ukaldia; zaldiak jauzi andi bat eta lasterka biurgune batean itzali ziren.

        Alde guzietarat bea, etzuen gudularik nabaitzen; baizik eta langilen ziztuak eta oiuak igesari eman zutenei. Langile zenbeit urbildu ziren eta ek jakinazi zabezten, nolaz inguru artarik lapurrek alde egin zuten.

        Etxe inguruan egonak 30 bat zirela, baño meatzeko egitik 130 bat iragan zirela; erri urbil artako bidetik eman zutela geienek, baño saldo bat an gelditu zela.

        Pozik jakin zuten eken langiletarik iñork etzuela lapurrekin ikustekorik izan, eta gudulariak eskualde artako arrotzak zirela, berriki asaldatuak, Madero delakoaren aitzi.

V

        Gure gizonak orduan lagunak batu eta bereala etxe artarik atera bearko zutela meatze lurpeko zuloetara buruz.

        Gurea leenik eta lerroan, bere zizpak bi eskuetan prest, lantegietan barna juan ziren meatzeko bidea artzeko. Bidea artu eta gure gizonak urrunera ikusteko aparexuekin, beren mandazaiñ bat etxe aldera eldu zela ikusi zuen; urbildu zelarik deitu zuen eta itzuliazi urbileko errira, aren mutil bati adiarazteko, ez etortzeko; langile guzien amabortz eguneko saria zekarren eta.

        Ingenier leena eta gure bidasotarrak bidean gelditu ziren bitartean, eken lagunek meatze zulo urbilena jo zuten igesari laster eginez.

        Baño gure gizonak lagunari zion: «Gure egin bearra oraiko aldi untan, nagusien ontasunak aldeztea denaz geroz, naiz bizia galdu ere, emen dago gure egitekoa».

        Bi gizon biozdunek, ala uste zuten jokatu bear zutela. Biak ortan zaudelarik, urrutira, La Yesca delako erritik par-parean gizon gudulari saila, oñezko eta zaldizko, ikusi zituen gure gizonak, begiak lagunduz.

        Zagozten mendixka aren leku oberena bilatzen asi ziren etsaieri buru egiteko.

        Bizkitartean La Yescako bideari so zauden ea noiz ikusiko zituzten eldu zirela. Untan zaldidunek, amabien bat, mendiko bidea artu zuten; ezagutu zuten non zauden gure gizonak, eta mendi aldera jo zuten ez uzteko edo trabatzeko meatze aldeko bidea edo gure gizonen gain-aldea artzeko eta bertzeek azpitik, bien artean gure gizonak arrapatzeko an tente, nagusien ontasunak beren bizian truk negurtzen zutela!.

VI

        Gure gizonak etsitu zuen estualdi latza.

        Bide bakarretik saldo gaitza eldu zen eta zalui, bide makur artan arteka ikusten zituzten eta arteka biurgunetan gordetzen.

        Erabaki zuten, bein urbilduez gero sail burua, tiroka asteko. Gure gizona tiroz asi zelarik lasterka eman zuten, urbiltzenago eta gutiago ikusten zituzten, leku zikina eta malkorra baizen.

        Orgatik lekuz aldatu zuten, beldurrez gain aldetik bertzeak asiko ote ziren.

        Zagozin mendixkan, ordu artio an emenka ikusten zuten langiletarik bat edo bertze; baño tiroka asi orduko itzuri ziren.

        Mendixka aren iparraldera eman zuten, nondik ederki ikusten bai zuten berek berriki ustu etxea.

        Etxearen ateko iragaitzan, langile ura ilik gelditu zen leku artan bertan asaldatzale saila zagon eta gure gizonak ekeri zuzendu zioten tiro batzu; tiro leena bota bezain laster, andik lekutu ziran.

        Etxe eta unen inguruetara bea zagozilarik gain aldekoak berriz tiroka; bidasotarra oartu zen bati nolaz izkilua zuzentzen zion bere lagunari eta bereala aurdikitzeko astirik eman gabe, berak zuzendu zion ari tiroa.

        Arri eta larren artean gordetzen zitzeien, baño ala ere norbait nabari zen lekura, bereala an zuen tiroa.

        Baño gure gizonen ukaldiek bere buruak gorderik non zauden salatzen; maiz bear zuten lekuz aldatu, eta poliki erreka beera zoazin eta untan arri andi baten peko aldeko gerizan gelditu ziren gure bi gizonak.

        Bizkitartean, beeko etsai multzoari ageriago zagozin, eken balen ziztuari so egonik ikusi zituzten beeko aldean bi gudulari gorderik, baño zapelak bereizten zituztela; bereala tiro bana igorri zioten.

        Gure gizon biozdunak bi suen artean zauden, urbilena, ustez azpikoa 25 bat metrora, gañekoa ere eken ondotik gordeka baño urbiltzenago. Biek batean erabaki zuten, ingenieroa azpikoeri buruz eta gure gizona gainekoeri.

        Balen ziztutik ezagutu zuten jadanik ikusiak zirela bi aldekoetarik; alaz en gañekoek bota ziozten amilkatuz eken gainera arri batzu, ezbairik gabe gordelekutik uxazteko eta ala egin zuten beren biziaz etsitu ta, etsaiekin buruz-buru egiteko.

        Gure gizona atera zelarik, 15 bat metro goraxago ikusi zituen sei lapur eta seiek batean aurdiki zioten tiroa gure gizonari eta bereala lekutu ziren. Aren inguruko arrietan leertu ziren balak eta arri batek baizik etzuen gure gizona aurpegian ukitu.

        Buruz-buru ezin zutela bi sail eken garaitzea, gure gizona bertze gisaz jokatu zen: bas-erreka beiti eman zen, baño zutik ezin egon errestaka eman zen eta xoko batean gelditu zen izil-izilik, nondik agertuko zitzaion bere azkena.

        Balen ziztuetarik ezagutu zuen itsu-mustuka ari zirela. Lurrean etzanik zagolarik lurraikin bat eginik geldi-geldia, bospasei tiro ukaldi bere laguna utzi zuen lekutik; bere baitan «il dute ene lagun doakabea», baño etzuen oiu edo aiotsik entzun.

        Orduan argiago ikusi zuen, alferrik ari zela etsaieri buru emanez; zizpa eta soiñeko-gerriko zorroak erantzi, lurrean utzi eta bas-erreka beiti eman zen; berak nai zuen baño lasterrago, bearrik ukondoz arrasta eginez eta Jainkoak ala nai zuela, zaraka batetan, ixter-koloxkan eta erdi dilindan gelditu zen, ipurdi aldeko galtzak eta urraturik.

        Ala izan ezpazen, beeraxago etsaiak zauden bideraño etzen geldituko eta eken eskuetan Jainkoak daki nolako eriotza luken.

        Iñork ez bide zuen somatu arek egin zuena, eta lurrari josi zen lapa bezala; ats anditua, aoa legortua eta mingaña ain txukatua non ats artzera uzten etziola eta etsitua, mingaña errotik atera nai zuela.

        Bere baitaratu zelarik ohartu an agerian bere burua galbide andian zuela baño etzuen bertze biderik, lurrari lotu, lurrarekin bat eginik egotea baizik.

        Apur bat ala egonik, gizotsek gaiñaldetik zioten, «Cuidado que está armado y escondido»; itz oriek aditu zituela etsitu zuen zakur bat bezala ilen zutela; erioa ain urbiletik ikusi zuelarik, gogoa argitu zitzaion, bere bizitze guziko egintzak batean gogora eldu zitzaizkon eta: «Ene Jesukristo Jauna» zinez eta biotzez iru aldiz erran eta Jaungoikoaren eskuetan utzi zuen bere burua.

        Bere biotzeko maiteak Jainkoari eskeini, otoizten zuela aren etsaien begietarik itzal zetzan.

        Aren inguruan izil-izilik, deusik nabaitzen etzuela; laguna, ezpairik gabe, il zutela.

        Apur bat ala egonik, poliki-poliki atera zuen ordularia eta iruterdiak.

        Burua gutika goititu zuen eta hacienda aldera bea, etxearen ebasgoan ari zirela ikusi zuen: beeko aldeko bidetik zaluiki zabiltzan gizonak eta emakumeak, mando-soinka etxeko zerketan. Etxeko lastailuen gañean ilak eramaten ere ikusi zituen.

        Bizkitartean, gure gizona lurrari josia, iguzkiak orañik erretzen ziola eta ulitxoek ilduratzen zutela, aurpegiko odol zorta idortuetarik ezin lekutu.

        Bearrik iguzkia jausten ari zela eta gutien buruan mendiz araindian itzaliko zitzaiola.

        Ilun-nabarra urbiltzen zela gogoraturik, atsedentzen eta pozten asi zen, ordularian bostak eta amar minuto zirela ikusi ta.

        Ordu erdi baten buruan, iluntzen asi zuelarik lanak izan zituen, ankak ezin bildu, besoak ezin luzatu, jartzeko eta zutitzeko. Zutitu eta urratsik ezin eman, lekua alakoa eta ilunbeltza.

        Ala ere, egon zen goiti goatekotan, lagunaren atzik ote zen eta bere zizpa eta zerak artzeko.

        Baño, deusik etzuen ikusten eta norapait atera bear, baserreka beiti eman zen arri eta larren artetik, Jainkoak daki nola, bide madarikatuari buruz.

        Orañik arat-unat bazabiltzan: asotsik nabaitzen etzuela, bidea aldez-alde iragan zuen; bada norbaitek an ikusi balu arenak egin zuen.

        Zuzen, baserreka beiti ondoraño juan zen, emen bota an itzulipurdi; alde guzietarik joa, ubeldua, larrutua eta ezindua.

        Ordu artan etzioten beldurrik ematen leku artan zabiltzan suge eta zirau askok.

        Berak zakien baratze tipi batera eldu zen eta andik baratze zainaren etxolan sartu, ango emakumeari ur tanta bat galditeko.

        Bozik edan zuen, emakumeari eskerrak biurtu eta ur barnetik ari zen berriz; putzu erditik edo bazterretik, aal zuen bezala jo zuen La Yesca delako bidea artzeko xedetan.

VII

        Doi-doia eldu zen Socavón explorador tramankulura eta andik betikora iganik, etxolara sartu zen.

        An zauden langile guziak goiz-goizetik zagozin, igeska etorriak.

        Batzar ona egin zioten, ogi koskor bat eta txokolate pixka bat artu zuen.

        An ikasi zuen, bere laguna gaizki zauritua bide madarikatu artan bota zela eta batek urrezko ortzak aiztoz ekendu nai zitiola eta ingenieroak atsiki egin eta pistola-ukaldi batez bertan il zuela.

        Ikasi zuen ere, meatzeko burua salatua izan zela La Yescako buruzagieri, etxean gelditu ziren iru ilak aren gain eman zituztela.

        Buruzagiek aginduak emanak beren menekoeri, ilik edo bizirik gure gizona arrapatzeko.

        Bidasotarrak bazakien, irizainen eskuetan edo lapurrenetan berdin zuela eriotza.

        Aren bila zabiltzanez gero, jauntziz aldatu eta bere artako gizonen antzera eman zen tilma delako estalki urdin batez eta zapel zabal batekin, andik itzuri zen eta berriz erreka beiti.

        Bearrik, orduko, ilargiak argitzen zituela erreka eta bazter ikaragarri ek, ala ere leku itsusi batzuetan urez ezin iragan eta baterretan bere atzik utzi nai ez.

        Gorriak ikusi zituen leku tzar, beñere gizonik ibili etzen artan, baño ala ere atseden zuen, bai zakien bi zangoko iñor ausartuko etzela leku etan: narraztien errestatzak eta ziztuak bai, nabari zituen.

        Bide luzean ala juanik, arkitu zen berak zakien etxola baten azpian; erreka utzi eta eman zen petikora, ilunbetan eta biderik gabe, ordu erdi batez edo urbildu zen etxolara eta ezkaratzean ikusi zuen gizon multzo bat.

        Gelditu zen, damuturik arata urbildu zela baño, Jainkoak nai duena gerta dadin, sartu zen. Gau onak eman eta aen itzotsez ezagutu zuen, eken langiletarik zirela igeska an bilduak.

        Eta, Jainkoaren bideak! etxola artako nagusiak, ustez eta arata eldu zitekela gure gizona, bazauzkan aren igesiari laguntzeko gizon-bidari bat eta zaldi xaar bat. Txokolate gordin pixka bat artu, eta aren egarria! pitxer bat ur ustu zuen.

        Biotzaren erditik eskerrak biurtu eta kontuartzaleri galdegin zion ea bidari-gizon ura gisakoa ote zen; baietz kezketan ez egoteko, bere baitan bezain atseden zukela.

        Zortziak aldean izain ziren ura zaldiz eta bidaria aitzinetik etxolatik atera zirelarik, ango guzieri besarkatu ondoan.

        Bidari lagun, indio xaarrari, ehun peso eskeini zition trenbideko leen geltokira orduko.

        Ilargiari esker bazoazin begi erne eta asots guzieri belarriak so.

VIII

        Bidean bazituzten galbide andiko bi leku iragan bearrak; leenari urbildu zirelarik, Bolaños deithu ur andia bear zuten iragan, ezpaizen bertze biderik eta arata eldu baño leen, zoko batean gelditu zen eta bidaria aitzindu zitzaion erraten ziola: galbiderik ikusten ezpaduzu ziztukaldi bat eta biga baldin arriskurik nabari bada.

        Gure gizona urandiari urbiltzen zela, bertze aldetik gizon bat urean sartzen eta eken alderdira eldu eta gau onak ematen ikusi zutelarik, bozik gureak.

        Gizon ura galdeka eta galdeka eta gureak berriz etzakitela deusik, ur andiaren bideak ikasten aritu zirela.

        Emendik mendi gora jo zuten; gañera eldu orduko gure gizona bustia baizagon eta gañera otzak, otz-ikaran jarri zen. Su egin bear izan zuten etxol tipi batean: idortu, berotu eta bidariak zeraman artopil eta arroltze egosiak jan zituzten gauerdi ondoan.

        Bideari lotu ziren, baño nola gure gizona baizagon, alde guzietarik minberatua uspelduraz betea, eta azkenik zaldi gañean atzeko aldea larrutu bai zuen, ezin zaiteken zaldiz; oñez berriz nekatzen, ezindua; urratsik emateko aalik etzuela gelditu zen bide bazterrean etzanik.

        Bidariari zion «utz nazazu emen eta zoazi nai duzularik nitaz konturik egin gabe»; orduan ere etsitu zuen, aal guziak ondatu zituela..

        Baño bidariak beti ari zitzaion biotz-on ematen atseden zezala.

        Apur baten buruan zutitu eta berriz lotu ziren bideari; eguerdi irian erreka putzudun bat iragaitean gure gizona buluzi zuen bertzeak, eta urean sartu zen.

        Biotza ondu zion eta iduri indar geiago zuela iru orduz ibiltzeko; berriz atseden eta berriz bideari.

        Arratsaldeko bortzetan mendixka gain batetik San Pedro Analco delako meatzerria ikusi zuten eta arindu ziren; ilundu orduan sartu ziran errian; baño ostatuik iñork ez eman nai.

        Tegi zikin batean sartu, baño lorik ezin egin; aldez neka-porrokatua eta aldez asots guzieri erne. Iruetan iratzarri zuen laguna eta bideari lotu, andik bazuten oraiñik 16 orduko bidea, trenbidearen leen erria jotzeko.

        Bederatzietan, urbildu ziren Río Grande delako iragaitze beldurgarri artara.

        Emen ere leen bezala egin zuten, eta txalupa zabal baten antzeko untzian, zaldi eta guzti iragan ziren; untzi ura burdinezko soka lodi bati esker bi gizonek ibiliazten zuten, alde batetik bertzera.

        Beldur ziren, eken bila gordetuak barrandan egonen zirela eta txalupara beldurrez ikaratuak urbildu ziren. Gogoan beartzeko ezer etzuten nabaitu eta urez bertze aldea jo zutelarik gizon bidaria eman zen arin eta solastari, ordu artio itzik egiten etzuena.

        Aren aldairak gure gizona arritu zuen eta galdegin zion: zertako?

        Erantzun zion «Ur andiaren bertze aldea jo bitartean ez nintzan zure igesiaren jabe».

        Orduan elkar besarkatu zuten eta atseginaren indarrez ariñago jo zuten mendi gain bat, nondik ikusi bai zuten Magdalena iria, bere kalbarioko azkena.

        Eta andik arat oatze gozo bat, eta basa gizonen ordez, etxe gizonak. Eta guzien buruan aren emazte-eta, seme alaben ikusteko zorionezko muga.

        Gure gizonak bidariari larruzko gutun polit batean ehun peso itz-emanak eman zition.

        Xaarrarentzat diruketa gaitza eta gure gizonarentzat bizi untan izan duen atsegin andienekoren lekuko.

AZKENA

        Irakurle maite: gure gizon eskualdunak berak erran bezala egin dut lerro aldi au. Oro egia dela, ari gertatua, sinesten aal duzu, nik baidakit nolako gizona dugun ura.

        Egia diozut, alako gertakariak nere burutik ateratzeko gai ez naizela.

Iruñetik, 1921

Larreko