ANDERE USOA ETA BERE ORRAZIA
 

        Asko munduan bezala baziren ama seme batzuek. Arras pobreak ziren. Seme harek nahi izan zuen ama utzirik gan, sobra malurus zirela hala. Badoha beraz gan, gan, gan. Oihan baten barnean atzematen du jauregi bat. Sartzen da han. Galdetzen du behar duten muthilik. Agertzen zaio Tartaro bat eta erraten dio non dabillan, lurreko xinaurria. Erraten dio etxean arras pobre izan eta nahi zuela lanian hari obekiago izateko. Tartaruak erraten dio:

        —Zeren egia erran dukan uzten haut bizia, lurreko xinaurria, eta zenbeit egunen buruban ganen haiz hemendik. Ethorriko dituk hiru andre gazte nere baratzeko urerat mañatzerat. Hekiek utziko ditizkek beren uso arropak harri handi baten gañian eta hartuko duk erdian izanen den uso larruba. Ilkiko dituk bi andre gazteak uretik eta hartuko ditizkek bere larrubak. Urean geldituko denak galdetuko hau bere larruba bañian ez diok emanen agindu arte lagunduko hauela bethi.

        Biharamunian ikhusten du gure muthikoak andre gazteak urean direla. Badoha eta egiten du Tartaruak erran bezala. Hartzen du hiru larruetarik erdikoa. Bi andre gaztek hartzen dute beren larruba eta hirugarrenak galdetzen dio eman diozela berea. Mutikoak ez dio eman nahi haren agintza gabe. Andre gazteak ez dio itz eman nahi. Erraten dio orduan ez dioela emanen batere. Andre gazteak erraten dio konda dezala haren ganean. Ematen dioela bere itza eta datorla biharamunian haren aitaren etxerat. Hartuko duela mutil. Holako tokitan egoten direla.

        Mutilla badoha beraz biharamunian eta atzematen du etxe eder hura bañan oihan baten barnean. Galdetzen dio iyan behar duten mutillik. Erraten diote baietz bañian lan hañitz iñ beharko duela. Biharamunian, goizean erraten dio oihan baterat ereman eta:

        —Behar dituzu haritz hauk guziak atheratu errotarik, xehatu, eman lodiak alde baterat, mehiak bertzerat eta erruak bertzerat, denak elkharrekin, bakotxa bakotxarekin. Gero irauliko duzu, arratuko, ogia erainen, pikatuko eta ekharri beharko nazu egun erditan, talo bat ogi hartaz egina.

        Bertzenaz hila izanen dela. Muthikoak erraten dio:

        —Ensaiatuko naiz.

        Badoha oihanerat eta han zagoen gogoetan. Hameka orenak ziren. Agertzen zaio andre gaztea. Erraten dio:

        —Zertako zaude hola triste. Ez zaitut agindu lagunduko zaitudala. Begiak itsu zatzu. Bañian anbat gaixtoago idekitzen balin badituzu.

        Botatzen du orraze bat eta erraten du:

        —Orrazea! Hire podorez atheratzik haritz guziak errotik. Pikatzatzik lodiak, eman batean. Mehiak igual eta erruak ere.

        Erran orduko iñak dire. Botatzen du bertze orraze bat eta erraten du.

        —Orrazea hire podorez itzulzak lur hau, arra eta erain ogia.

        Erran orduko iña da. Botatzen du bertze orraze bat eta erraten du:

        —Orrazea, hire podorez, ogi hortaz pikatu eta inzak opil bat.

        Gure mutila kurios zen ikhusteko zer pasatzen zen. Bañian erraten dio andre gazteak:

        —Malur zuri eta neri idekitzen balin beitutzu. Ez da deusik iña izanen.

        Ez ditu idekitzen eta opilla erria da. Egunerdi jotzerat zuan. Erraten dio:

        —Zoazi laster! Ez duzu denborarik galtzeko.

        Badoha mutilla erregerenganat. Erematen dio opilla. Errege arritzen da mutill abilla dela hura eta nahi du segurtatu. Leiotik beiratu eta ikhusi ondoan oihan handi hura atheratua izatu dela, estonitua da. Egortzen du mutilla eta badoha bere andreari erraterat. Andreak erraten dio emateko kontu iyan ez den haren alabarekin akort. Erraten dio jaunak:

        —Nola nahi duzu? Ez dute elkar sekulan ikhusi.

        Jaun hura debrua zen. Andre gazteak erraten dio aitak egorriko duela erreztun galdua duen baten billa urrun, arribera baterat. Erranen dioela hartzeko ezpata bat hainbertzeren erdian, bañian har dezala sabre zaharra bertzeak utzirik.

        Erraten dio biharamunian emazteak erranik behar duela egorri erreztun holako arriberan galdua zuenaren billa. Egortzen du beraz eta erraten dio behar duela berexi ezpata bat. Izanen duela han arraiñ gaxtua franko garraitzeko. Muthikoak erraten dio ez duela nahi ezpata hekietarik. Aski duela sabre zahar hura, zikiñetan ibiltzen dena. Eta badoha.

        Arribatu denian erriberaren ondorat, han zagoen nigarrez, ez jakiñez zer egin. Andre gaztea heldu zaio eta erraten dio:

        —Zer, nigarrez ari zare! Ez zitut nik erran lagunduko zaitudala bethi?

        Hameka orenak ziren. Erraten dio andre gazteak:

        —Behar nazu puskatu sabre horrekin eta puska guziak urerat botatu.

        Mutilak ez du nahi nihondik. Erraten dio:

        —Nahiago dut hemen berean hil eziñez eta zu sofri arazi. Andreak erraten dio:

        —Ez da deus nik sofrituko dutana. Iñ behar duzu berehala. Tenorea badoha hola hola.

        Mutil hura ikharetan da. Lotzen da bere sabrearekin. Botatzen ditu puska guziak urerat. Bañian hor gelditzen da erri pikiñaren puska bat, mutiko haren zapatetako itzean. Andre gaztea atheratzen da uretik eta erraten dio:

        —Ez dituzu denak urerat botatu. Erri pikiña falta dut.

        Billatu eta ikhusten dute zango azpian zuela, itzetan geldituba. Andre gazteak ematen dio erreztuna eta erraten duala fite, tenoria pasatu gabe. Egun erditako erregeri eman behar zioen. Arribatzen da uruski. Andre gaztea etxean sartzean athea zarratzen du indar guziekin eta ematen da oiuka:

        —Ai! erri pikiña lehertu dut!

        Eta sinets arazi zuen han egiñ zuela.

        Errege kontent zen. Erraten dio behar duela biharamunian ezi garaño bat eta hiru behor gazte. Mutikoak erraten dio entsaiatuko dela. Jaunak ematen dio makil izigarri bat. Andre gazteak erraten dio arratsean:

        —Aitak erran zituen garaño hura nere aita izanen da. Joko duzu zure indar guziez zure makhil izigarri horrekin sudur printzetan. Piza eskapatuko zaio eta garraitua izanen da. Lehenbiziko behorra, nere aizpa zaharrena izanen da. Joko duzu bularretan zure iñahalekin. Hari ere piza eskapatuko zaio eta bentzutua izanen da. Ni azkenik ethorriko naiz. Iñen duzu alegietan ni jo eta joko duzu zure makillarekin lurra. Nik ere iñen dut piza eta garraituba izanen naiz.

        Biharamunian iten du mutillak andre gazteak erran bezala. Garaño heldu da gogotik. Fierra zen bañian gure mutillak sudur printzetan jo eta, piza in eta bentzutua izatu zen. Igual iten du behorrarentzat. Jotzen du bere makil izigarriarekin bularretan. Hak ere iten du piza. Eta hirugarrena ethortzen denian iten du alegietan hura jo, lurra jotzen du. Egiten du piza eta denak gan dire.

        Biharamunian nausia ikhusten du ezpañak hantuak, bisaia guzia keldarra bezin beltz, andre gaztia ere bularretarikan minez. Gaztena ere arras berandu jeiki zen bertzek bezala egiteko. Nausiak erraten dio ikusten duela arras baliosa eta abila dela eta nahi dioela eman bere alabetarikan bat emazte, bañian behar duela beresi begiak zarratu eta. Andre gazteak erraten dio:

        —Beresiko duzu zuri bigarrena eskua emanen zaituena eta manera guzietarik ezagutuko nazu zeren erripikiña eskasa atzematen beituzu. Emanen dut bethi hori aintzinerat.

        Biharamunian nausiak erraten dio:

        —Hemen gaituk orai. Beresiko duk zoin nahi dukan bethi begiak zarratuak.

        Zarratzen du beraz eta alaba zaharrena urbiltzen da.

        Ematen dio eskuba. Erraten dio erregeri:

        —Pisua da eta pisuegia neretzat. Ez dut hau nahi.

        Bigarrena urbiltzen da. Ematen dio eskuba eta ezagutzen du berehala erri pikiña eskas. Erraten dio erregeri:

        —Hau da nik behar dutana.

        Ezkontzen dire berehala. Pasatzen dituzte hola zenbeit egun. Erraten dio bere andreak:

        —Obe dugu hemendikan gan iesi. Bertzenaz hillen gaitu aitak.

        Arratsean partizen dire beraz hamar orenetan eta andreak gazteak iten du tu bere gelako athe aintzinean erraten dioelarik:

        —Tuba, hire medioz, hi mintzatuko haiz nere orde.

        Eta badohazi ungi urrun.

        Aita badoha gaberdi ondoan jaun andre hekien gelako atherat eta jotzen du athea. Ez diote errepustarikan ematen. Jotzen du finkiago eta orduan tuak erraten dio:

        —Tenore huntan ez da nihor sartzen gela huntan.

        Aitak erraten du:

        —Nik sartu behar dut.

        —Ez da posible, dio bethi tuak.

        Aita asarratzen da bethi eta gehiago. Oren batez tuak atxik arazi zuen hala athean. Azkenian, ezin bertzela egiñez athea autsi eta sartzen da barnerat. Zer da haren kolera izigarria ikhustean gela utsa! Bafdoha bere andrearenganat eta erraten dio:

        —Ez hintzen hi tronpatu! Elkhar ungi ezagutzen zuten eta ungi akordatzen. Biak iesi ganak ditun. Bañian ez dinat uzten hola. Banigoan ondotik eta atzemanen ditinat goiz edo berant.

        Partitzen da beraz. Gure jaun andreak urrun ganak ziren. Bañian andre gaztea bethi beldurrian zagoen. Erraten dio bere senharrari:

        —Orai atzematen posible gintuzke. Nik ez dezaket gibelerat beira. Bañian zuk iyan ikhusten duzun zerbeit.

        Erraten dio jaunak:

        —Bai! Gure ondotikan heldu da gauza izigarri bat, behiñ ere ez dut ikhusi halako mustrorik.

        Andre gazteak erraten du botatzean orraze bat:

        —Orrazea! Hire medioz forma dadiela nere aitaren aintzinian dena sasi eta dena berho eta nere aintzinian bide eder bat.

        Iten da harek nahi zuen bezala. Iten dute bide puska handi bat. Erraten dio orainon andre gazteak:

        —Beira zazu othoi iyan ikhusiko duzun orainon zerbeit.

        Senharra badabila, beira gibelerat. Ez du deusik ikhusten bañian hedoietan ikhusten du zerbeit gauza terrible. Erraten dio bere andreari eta erraten du andreak harturikan bere orrazea:

        —Orrazea, hire medioz hori den tokian forma dadiela bruma, harria eta galerna izigarri bat.

        Hek nahi bezela gertatzen da. Egiten dute bide puska bat eta erraten dio andre gazteak:

        —Beire zazu iyan ikhusiko duzun deusik.

        Jaunak erraten dio:

        —Orai akabo gare. Hemen dugu gibeletik gure gainian. Balia zaite zure podoriaz.

        Botatzen du berritz ere berehala orraze bat eta erraten du:

        —Orrazea, hire medioz forma zak nere aitaren eta gure tartean arribera bat izigarria eta han ito dadiela sekulako.

        Hori erran orduko ikhusten dute ur handi bat eta itotzen beren etsaia eta aita. Erraten du andre gazteak:

        —Ez gare orai geihago haren beldur. Bizituko gare trankil.

        Iten dute bide puska handi bat eta arribatzen dire leku batetarat zeinetan andre gaztea ez beitzitaken sar.

        Erraten dio bere senharrari:

        —Ez dut posible aintziñatzea gehiago. Giristiño lurra da hori. Ezin sar ninteke. Behar duzu gan lehenbizi. Behar duzu gan aphez baten billa. Behar nau bathaiatu eta gero ethorriko naiz zurekin. Bañian eman behar duzu ungi kontu. Norbeitek musu ematen balin bazaitu arras ahantziko nazu. Ungi emazu kontu horri eta ez zuk ere musu eman nihori.

        Agintzen dio ezetz bere andreari.

        Badoha gan, gan, gan. Arribatzen da bere errirat eta han sartzearekin matanta zahar batek ezagutzen du. Heldu zaio gibeletik. Ematen diozka bi musu. Akabo da. Ahanzten du bere andrea, behin ere ikhusi ez balu bezala, eta badago han ungi libertituz eta bere atsegiñak ungi artuz. Andre gazteak ikusirikan ez zela sekulan bere jauna [heldu], arribatu zitzaiola zerbeit, ez zuela haren ganean kondatu behar gehiago, artzen du makila ttiki bat eta lurra jotzean erraten du:

        —Nahi nuke hemen berean iten balitz ostatu eder bat behar diren zerbitzari eta ganeatiko guziekin.

        Bazen baratze eder bat aintzinian eta emana zen athean «ostatu huntan ematen da jaterat pagatu gabe».

        Egun batez jaun hura badoha ihizirat bere bi lagunekin eta oihanian zabiltzalarik erraten dute batek bertzeari:

        —Ez gindikan ezagutzen lehen ostatu hau. Gan behar diagu ikhusterat. Pagatu gabe ere jan ditake.

        Beraz badohazi. Andre gazteak ezagutzen du berehala bere senharra banian gizonak batere ez. Ederki errezebitzen ditu. Jaunak hain kontent dire hartaz non galdetzen beitu batek iyan ez luken utziko gabaren pasatzerat harekin. Andre gazteak erraten dio baietz. Bertze batek erraten dio:

        —Nik ere nahiko nuen bada.

        Andre gazteak erraten dio beraz:

        —Eta zu bihar, nahi balin baduzu, segurki.

        Eta bere senharrak erraten dio:

        —Eta ni, etzi beraz?

        Erraten dio andre gazteak baietz. Gelditzen da beraz jaun gazte hekietarikan bat. Arratsa pasatzen du agramendu hanitzekin eta ogerat gateko tenoria ethorri denian, andre gazteak erraten dio:

        —Txikia zinenian izatu zare aphez mutil eta prudatzen zintuzten. Usain hori ez zait gustatzen. Oferat ethorri banion lehen behar duzu orraztatu. Horra orraze bat eta pruda guzia kentzen duzunian ethorriko zare oferat.

        Gure jauna hasten da orraztatzen banian sekulan ezin ken dezake bere pruda. Ken ahala ethortzen zitzaioen berritz. Non andre gaztea jekitzen denian orainion orraztatzen ari zen. Erraten dio muthikoak:

        —Zer? Jekitzen zare ni ethorri gabe?

        —Ez duzu ikhusten argia dela? Ezin egon nintekeen gehiago; jendeak ethorriko dire.

        Gure jaun gaztea badoha bere etxerat gehiagokorik erran gabe. Atzematen du lagun gaba pasatu behar zuena andre haren etxean. Erraten dio:

        —Kontent haiz? Ungi jostatu haiz?

        —Ba, ba! Ederki segurki. Neri bezin laster pasatzen balin bazaik denbora, ungi jostatuko haiz.

        Badoha beraz etxe hartarat. Andre gazteak ematen dio ungi afaiterat. Afaldu orduan erraten dio:

        —Ogerat gan banion lehenago behar dituzu zangoak garbitu. Hor izanen da panderu bat ur. Ungi garbiak izaten dituzunian ethorriko zare ogerat... Bat garbitzen du bere ustez. Bertzea garbitu orduko, lehen oiña beltza eta zikiña du. Berritz ere garbitzen du eta zikiña atzematen ungi garbitua zuen zangoa. Hola hola ari zen hainbertze denboraz non andre gaztea jekitzen beita. Erraten dio jaunak:

        —Zer? Jekitzen jadaneko, ni ethorri gabe?

        —Zertako ez zare bada ethorri argia banion lehenago? Ni ezin egon naiteke gehiago ogean. Argia da eta jendeak hasiko dira.

        Jaun gaztea erretiratzen da bertzea bezala. Orai senharraren sainja da. Bertzeak banion obekiago zerbitzatzen du orainion. Deus ez zen eskas haren afarian. Ogerat gateko tenoria ethorri denian badohazi andre gaztearen gelarat. Ogerat gateko prest direnian andreak erraten dio hiltzeko argia. Hiltzen du eta berehala pizten da. Hiltzen du berritz ere eta piztua da hil orduko. Gau guzia hola pasatzen du athorra has argi hura ezin hilez.

        Argi ethorri denian andre gazteak erraten dio:

        —Ez nazu beraz ezagutzen? Ez zare oroitzen nola utzi zinduen zure emaztea aphez baten billa gateko?

        Hori erran orduko jotzen du bere buruba eta erraten du:

        —Xoilki orai orotzen naiz hoik guzietaz. Orain arte behiñere emazterikan ez banu bezala nintzen. Zer urrikiak ditudan! Bañian ez da nere faltarik. Bizkitartean ez nuen hola nahiko eta matanta zahar batek artu nintuen bi musu nik konprenitu gabe.

        —Igual da. Orai hemen zare eta iñ duzu aski penitentzia. Zure lagunek ere iñ dute. Bat aritu da gau guzia burutik pruda kentzen eta bertzea zango garbitzen eta ez dute zuk baño gehiago nerekin iñ lorik. Orai gan behar duzu zure errirat eta handik ekhar arazi behar duzu aphez bat. Bataiatuko nau eta orduan ganen gare zure herrirat.

        Senharra badoha eta heldu da aphezarekin. Bathaiatzen du eta partitzen dire. Herrirat arribatu direnian bere makillaz lurra ukitu eta erraten du:

        —Hemen izan dadiela jauregi eder bat barnean behar dituen gauza suberte guziekin, baratze eder bat etxearen aintzinean.

        Erran orduko egiña da eta han bizi izan ziren hanitz aberats eta urus mutikoaren ama zaharrarekin.

        Ungi bizi izan baziren, ungi hil ziren.

(Laurentine Kopena)