TARTARO
 

        Asko munduan bezala bizi zen ama bat bere hiru semeekin. Ez ziren aberatsak bañian lanetik bizi ziren. Mutil zaharrenak erraten dio bere amari egun batez abantailla gehiago luketela gaten balitz mutil. Amak ez zuen nahi bañian azkenian uzten du.

        Badoha gan, gan, gan. Arribatzen da etxe baterat. Galdetzen du iyan behar duten mutilik. Erraten diote baietz. Iten dituzte kondizioñak: jaunak emanen digoela soldata handia, ehun milla libera. Bañian muthillak egin beharko dituela nausiak manatzen dituen guziak eta ez baditu iten, nausiak bizkarreko larruba ken urtearen buruban eta soldatik gabe egor. Mutillak erraten dio ungi dela, azkarra dela eta ariko dela lanian.

        Biharamunetikan ematen dio nausiak lan hañitz. Egiten ditu aiseki. Azkeneko hillabetetan nausiak bortxatzen du gehiago. Egun batez egortzen du landarat hamalau erregu ogien ereiteko egun hartan. Mutilla badoha tristeki idi pare bat hartu eta. Heldu da noizpeit arratsean. Nausiak erraten dio:

        —Iñ duk lana?

        Erraten dio ezetz.

        —Oroitzen haiz kondizionez? Behar haut bizkarreko larrua kendu. Hura duk hire soldata.

        Kentzen dio erran bezala eta egortzen deus gabe bere etxerat. Ama hura penatu zen ikhustea arribatzen hain mehe eta eri, deus dirurikan gabe. Kondatzen du zer pasatu den eta bigarren anaiak nahi du partitu berehala, azkar dela hura eta iñen duela harek bañion lan gehiago. Amak ez zuen nahi bañian utzi behar izan zuen. Badoha jaun beraren etxerat. Kondizione beretan sartzen da eta urthea abantzu zuelarik, egortzen du hura ere hamalau erregu ogien eraiterat.

        Partitzen da goizean goiz bi idi parekin, bañian ilhuna ethorri zen harek dena erain gabe. Nausia loriatu zen hori ikhustearekin. Kentzen dio hari ere bizkarreko larruba eta egortzen du etxerat deus dirurik eman gabe. Pentsa azue ama haren xangrina bi haurrak ethortzea planta hartan.

        Hirugarrenak nahi du partitu. Berehala segurtatzen du ama harek ekharriko duela dirua eta bere bizkarreko larruba. Badoha jaun haren etxerat. Erraten dio hari ere soldata handi ematen duela, bañian harek erran guziak itekotan, bertzenaz bizkarreko larruba ken eta deus gabe egor urthearen buruban. Ungi ari arazi zuen lañian hamar hilabetez bañian orduan nahi zuen frogatu. Egortzen du landarat eta erraten dio behar duela hamalau erregu ogi erain arratseko. Erraten dio baietz. Artzen ditu bi idi pare. Badoha landarat. Egiten du ildo bat eta han botatzen ditu hamalau erregubak. Landaren inguruban egiten du bertze hildo bat hekien estaltzeko eta badoha ilhuneko etxerat. Nausia arrituba da. Galdetzen dio iyan erain duen. Erraten dio baietz. Dena lurrean dela. Posible duela segurtatzea. Nausia ez zen kontent. Beldurtu zen.

        Biharamunian egortzen du hamasei hazienda buruekin holako landetarat eta erraten dio sar arazteko hazienda hekiek geretarik eta athekarik ideki gabe. Gure mutillak hartzen du aizkora bat, bordiñ sahardi bat, aintzur bat eta badoha. Arribatu denian landa hartarat, hiltzen ditu denak bapanazka aizkorarekin, puskatzen eta burdin sahardiarekin landarat botatzen. Heldu da arratsean etxerat. Nausiari erraten dio, han zirela hazienda guziak landan, harek erran bezala. Ez zen nausia kontent bañian ez zezakeen deus erran. Biharamunian erraten dio gateko holako oianetarat eta ekhartzeko handik orga bat egur, bañian denak zuzen zuzenak. Badoha gure mutilla eta pikatzen du xara bat gaztain ondo, nausiak berak landa arazi zuena eta ungi ederra zena eta heldu da etxerat. Nausia, hori ikhusi eta, ez zezaken deus erran. Bañian ez zen kontent. Erraten dio biharamunian gan behar duela berritz ere idiekin eta ekharri orga bat egur, bañian denak makurrak, zuzenik ekhartzen balin bazuen, hanbat gaistoago arentzat.

        Badoha mutikoa eta atheratzen du mahasti eder bat. Orga kargatu eta heldu da etxerat, nausiak hori ikhusi eta ez zezakeen deusik erran. Ez zakien zer pentsa. Egortzen du oian baterat. Han bazen tartaro bat. Harat gaten ziren jende eta alimale guziak jaten zituena. Ematen diozka nausiak hamar xerri eta ematen dio hamar egunentzat jatekoa erraten digoelarik han aseko direla xerriak, ezkurrez hañitz beitzen, eta ethortzeko hamar egunen buruban.

        Abiatzen da gure mutilla. Badoha gan, gan, gan. Errekontratzen du emazteki xahar bat. Erraten dio:

        —Norat zoazi, mutil?

        —Holako oihanetarat, xerri haukien asetzerat.

        Erraten dio emaztekiak:

        —Zuhur baduzu ez zeitela gan. Janen zeitu Tartaro izigarri harek.

        Emazteki harek bazuen saski bat eltzaur buru gañean eta erraten dio:

        —Ematen balin banauzkizu bi eltzaur garraituko dut Tartaroa.

        Ematen diozka gogotik eta badoha aintzina gan, gan, gan eta atzematen du bertze emazteki xahar bat hari harilkatzen ari zena. Erraten dio:

        —Norat zoazi mutil?

        —Holako oihanetarat.

        —Ez zaitela gan. Bada han tartaro bat izigarria. Janen zaitu segurki eta zure xerriak ere.

        —Gan behar dut. Igual da eta garraituko dut ematen balin banazkizu zure bi harilko oikiek.

        Ematen diozka gogotik. Badoha aintzina eta atzematen du arotz bat. Harek ere galdetzen dio norat duan. Erraten dio:

        —Holako oihanetarat, xerri haukien gizen arazterat.

        —Bazuazi gibelerat. Bada han tartaro bat segurki janen beitzeitu.

        —Ematen balin banazu gerren bat, garai nezake.

        —Emanen zeitut gogotik.

        Badoha gure mutilla eta arribatzen da oihan hartarat. Pikatzen diozkate xerrieri buztanak. Gordetzen ditu segurrian eta agertzen zaio Tartarua. Erraten dio nola ethorri den harat, jan behar duela. Erraten dio mutillak:

        —Jan zak xerri bat, bañian ez nezakala uki.

        Hartzen ditu bi eltzaur eta karraskatzen ditu bat bertzearen kontra eta erraten dio:

        —Baditiat hemen bi bala. Haukietarikan batek ukitzen bahau, hilla haiz.

        Tartarua izitu eta badago ixil ixilla. Xerri bat jan eta heldu zaio orañion eta erraten dio:

        —Egiñ behar diagu parigo bat. Zeniek egiten dugun egur zamarik handiena.

        Tartarua hasten da pika eta pika. Uzten du gure mutillak. Egin duenian izigarri bat, hasten da bere harilkoarekin arbolen inguratzen eta erraten dio:

        —Hik hokiek eta nik hauk guziak.

        Eta badoha arrimatuz. Tartaruak uzten du oranion bera baiñon abilagoa zela orainon. Bere hamar egunak beitzituen, egiten du gabaz su handi bat, gerrena han gorritzen du eta Tartarua lo zagoelarik sartzen dio gerren hura bere begi bakarretik. Xerri buztanak hartu eta badoha oihan hartarik xerririkan gabe, zeren Tartaruak eguñian bat jan beitzigoen.

        Bere nausiaren etxearen ingurutan bazen andre-basa bat. Gure mutillak botatzen ditu ahal bezela xerrien buztanak basa artarat, bat ez salbo, eta badoha lasterka nausiarenganat erraten digoelarik xerriak bozkariotan heldu zirela etxe alde.

        —Hala berotuak ziren lasterka ethorriz, non basan sartu beitzeizkit guziak. Bat nahi izan dut tiraka athera arazi, bañian buztana bertzerik ez zeit ethorri. Huna non dutan.

        Badoha nausiarekin andre-basa hartarat, bañian ez zen nausi hura ere menturatu han sartzia hekiek handik atheratzeko. Tristeki gan zen mutillarekin bere etxerat ez jakiñez geihago zer pentsa. Hantxet kondatu ziozkan bere ehun milla liberak eta gan zen fierrik bere etxerat, bere ama eta anaienganat. Han bizi izan zen urus eta gizona gelditu zen ehun milla libera gutiagorekin. Baliatu zitzaioen beitzuen hañitz.