LAUR KANTON
 

        Bazen gizon bat arras aberatsa. Ezkondu nahia zagoen banian herri hartako neskatxek ez zuten nahi harekin ezkondu. Fama tzarra zuen. Egun batez ekhar arazten du mahastizain bat zeniak beitzituen hiru alaba eta erraten dio:

        —Zure hiru alabetarik batekin behar dut ezkondu. Ez banaiz iten, hanbat gaixtuago zuretzat. Hill araziko zaitut.

        Mahastizain hori badoha tristeki bere etxerat. Erraten diote bere bi alaba zaharreneri zer erran digoen M. Laur Kantonek. Erraten diote alabek ez direla sehurki harekin ezkonduko. Inutil dela.

        Aita badago tristeki alaba gaztena ethortzen denian. Erraten dio hari ere zer pasatzen den eta harek erraten dio:

        —Aita ez zaitela trista. Ni ezkonduko naiz harekin eta ez zaizu deus gertatuko.

        Badohazi beraz aita eta alaba. Ezkontzen da neskatxa hori. Aberatsa beitzen M.Laur Kanton, iten diozka arropa eder hañitz. Barrikaka zuen urhea. Neskatxa hura arras urus zen jaun harekin. Zenbeit denboraren buruban, erregek galdia egin zigoen gateko armadetarat. Bortxatua da partitzera. Erraten dio bere emazteari josta dadien ungi eta uzten dio diru hanitz. Emazteak erraten dio ezetz, etxean egonen dela nihor ikhusi gabe, hura ethorri arte.

        Gan zen M. Laur Kanton korterat. Han zelarik martxant batek atakatzen du haren ero arazteko eta erraten dio ganen dela haren andrearen etxerat eta pariatzen ditu botikan dituen gauza guziak eta M. Laur Kantonek ehun mila libera, ez dela sartuko.

        Badoha martxanta hura andre haren etxerat. Jotzen du athea eta erraten du jaunaren partez heldu dela letra batekin eta idekitzeko athea. Bañian ez diote idekitzen. Erraten diote bota dezala letra zilotik. Eta gau guzia athe hartan egon onduan inutilki, badoha oihanerat koleran, zituen guziak galdurikan. Ostikoka han ari zen.

        Han pasatzen da emazteki xahar bat eta erraten dio:

        —Zer duzu holako penetan izateko?

        —Zoazi hemendik fite edo emanen zaizkizut bi bearrondoko.

        Emazteki hura sorgina zen. Gizon hura urrikitzen da istant baten buruban ez entzutea emazteki xahar hura eta badohakio ondotik:

        —Astian arras gaizki errezebitu zaitut, banian erran behar zaitut orai nere pena. Ditudan guziak galdu ditut parigo bat iñ eta M. Laur Kantonekin haren etxean sartuko nintzela, bañian gau guzia han egon naiz, bañian ezin sar ninteken.

        —Hori bertzeik ez baduzu, deusikan ez da hori eta nik antolatuko dut hori.

        Emazteki xahar hori badoha saski bat sahar artu eta. Jotzen du atea eta erraten du andrearen amaño dela eta idekitzeko. Idekitzen diote beraz. Andre gazteak irakusten diozka bere esposeko arropa ederrak eta biharamunekoak ere, bere urregate eta gañerateko edergallubak. Arropen altxatzen ari zelarik, sorgiñak hartzen du urre gatea andre gazte haren izenarekin zena eta ez du kasurik egiten andreak eta ez du eskas atzematen altxatzean zeren konfidentzia guzia beitzuen haren amaño zela erraten zuelakoan.

        Sorgin hura badoha martxant harenganat eta ematen dio urregatea. Martxant harek ematen dio sari arropa denak berriak. Lorietan badoha martxanta M.Laur Kantonenganat eta urrundik irakusten dio urregatea. Pentsa azue zer kolera gure jaunak. Badoha berehala bere etxerat. Bidean zelarik egin arazi zuen kasa bat.

        Jotzen du athea erraten duelarik nausia dela. Sartzen denian erraten dio bere emazteari aire bortitz batekin, doala berehala goiti eta eman dezala bere esposeko habillamendu guzia bere urreriarekin. Batere urreria eman gabe jausten da. Erraten dio iyan non duen bere urreria. Ezin atzeman izanez erraten dio, biharamuneko emanen diola. Erraten dio bera zaldi gañian eman eta, eman dadiela haren gibelean. Andre gazte harek pentsaturikan zerbeit, artu zuen diru hañitz berekin. Bide puska bat in dutenian, jausten dire. Ematen du bere emaztea kasa haren barnean eta botatzen du itsasorat.

        Itsaso bazterrian bethi izaten beitire jendeak, kasa hura ikhusi eta, atzematen dute ahal bezala. Hasten dire joka ideki nahiz. Erraten dio barnetik:

        —Puliki, puliki. Bada hemen jende bizia.

        Ideki eta ematen diote sari ederra. Badoha ostatu baterat. Bestitzen da «ala jaun». Galdetzen du nor den eri handi hiri hartan. Erraten diote erregearen alaba, zazpi urte hartan, eta egun guziez gaten da lore eta belar biltzerat landetarat. Iten du dotorekin ezagutza eta behin badoha hekiekin erregeren etxerat eta erraten du bertze bati ilkitzean:

        —Nik senda nezake andre gazte hori.

        Erregek aditzen du hori eta erraten dio ethortzeko lehen bai lehen. Lehenbiziko bisitan ematen dio edaterat. Edan orduko igitzen du buruba. Ematen dio berritz ere edaterat eta jartzen da ogean. Hirugarrenean ematen digoenian edaterat iten du ogetik saltu. Pentsa azue zer bozkariguak ziren erregeren etxean.

        Erregek ez zakien zer egin haren saristatzeko. Erraten dio ez duela deusik nahi herri hartako gobernamendua bertzerik. Eta iyan nor duen bere kortean. Erraten diozka izen hañitz eta Laur Kantonena ere. Gan denian bere palaziorat, ekhar arazten du bi jandarmen erdian M. Laur Kanton. Galdetzen dio zer in duen bere emaztea. Erraten dio ez dakiela. Irakusten dio gillotina, erraten digoelarik:

        —Egia ez erratekotan horra zer izanen den zure sortia.

        Orduan erraten dio beraz nola ethorri zitzaioen martxant bat haren tentatzerat. Nola in zuen parigua eta ethorri zitzaiola haren urregatearekin eta orduan koleran sartu eta bota zuela itsasorat kasa baten barnean eman eta.

        Egortzen du martxant haren billa. Harek ere kondatzen dio bere izateak ez galtzeko, ezin etxean sartu eta, emazteki batek ekharri zigoen urregatea. Ez zuen erran nahi martxantak ere lehen kolpe egia. Mehatxuen onduan aithortu zuen. Ekhar arazten du sorgin hura zortzi jandarmen erdian eta erraten dio nola hartu zuen andre haren etxean haren urregatea. Erraten dio egia, denak nola pasatu ziren.

        Eman araziak beitzituen gobernadoriak zazpi barrika elkarren ganean bolborez denak bethiak, eman zuten sorgina heien gañean eta eman zioten barrikeri azpitik su. Sorgina gan zen airetan su harekin eta ez zuten gehiago nehork ikhusi. Urkatu zuten ere martxanta. M. Laur Kanton belauniko zagoen gobernadoreren aintziñean barkamendu galdez egin zuen gauza itsusiaz. Barkatu zigoen eta in zuen gobernadore eta egotu zen gobernantes. Ekhar arazi zuen bere aita eta bizi izan ziren ungi urus. Hori ez balin bada egia, hola gerta dadiela.

(Mariño Amyot.

70 urtez goiti)