ASTO LARRU
 

        Asko munduan bezala baziren errege bat eta erregiña bat. Heldu zaiote egun batez neskatxa bat plazatu nahiz. Galdetzen diote izena. Erraten du Fidel. Erregek erraten dio:

        —Zure izena bezalakoa zare?

        Erraten dio baietz. Eta egoten da han zazpi urte. Nausiak eman ziozkan gako guziak, tresorarentzat ere. Egun batez jaun andreak kanpoan zirelarik badoha Fidel ithurrirat eta heldu zelarik ikhusten ditu zazpi ohoin etxetikan ilkitzen. Pentsa azue nola zen neskatxa gaixo hura. Badoha zuzen tresorerat eta ikhusten du erdia banion geihago eskas dela. Ez zakien zer billaka. Ikharatua zagoen.

        Errege eta bere andrea ethortzen direnian erraten diote zer pasatzen den. Banian ez dute nahi siñetsi eta botatzen dute preso. Han badago urthe bat. Erraten zuen bethi ez zela faltadun banian ez zuten sinesten eta erregek kondenatzen du hiltzerat eta egortzen du lau gizonekin oianherat hiltzerat, erraten duelarik haren bihotza ekar diotzaten.

        Badohazi bañian gizon hekiek pena zuten neskatxa hura hiltzea; arras pullita zen eta erraten zioten inoxenta zela ohointza hartaz. Erraten diote gizonek:

        —Ez bazine geihago ethortzen gure lurretarat utz ginzazuke bizia.

        Agintzen diote sekulan ez dela agertuko alde hekietarat. Gizonek ikhusten dute asto bat eta erraten diote haren bihotza eremanen diotela erregeri. Neskatxak erraten diote:

        —Nihork ez nazan geihago ezagut, larru zazube othoi asto hori eta ez dut horren larruba geihago sekulan kenduko soiñetik.

        Gizonak badohazi erregerenganat eta neskatxa, gerize bat nahiz badoha ilhunian. Atzematen du etxe eder bat. Galdetzen du iyan behar duten antzara zaintzallerik. Erraten diote baietz. Ematen dute antzarekin eta erraten diote egun guziez hekiekin beharko duela ibilli eta gateko holako landetarat.

        Goizian goiz gaten zen eta arratsean berandu ethortzen. Erregeren etxe bat zen. Ama semeak bizi ziren. Bañian asto larruk ez zuen nihor ikhusten erregiña bertzerik.

        Denbora hañitzen buruban, agertzen zaio egun batez atso xahar bat. Iten dio oihu:

        —Fidel! In duzu aski penitentzia. Errege semeak eman behar beititu besta eder batzuek, gan behar duzu hekietarat. Egun arratsean galdetuko duzu permisioñea andreari eta erranen diozu emanen diozkatzula hango berriak. Utz zaitzala gaterat piska bat. Eta horra hur bat. Hortarik atheratuko dire zuk behar dituzun arropak. Eta hori hautsiko duzu besta den tokirat gatean.

        Arratsean galdetzen du beraz andreari permisionia gateko erregek ematen duen bestaren ikhusterat, istant bat xoilki. Ethorriko dela kusian erraterat han zer ikhusi duen. Andreak erraten dio baietz.

        Arratsean badoha beraz. Bidean hausten du bere hurra. Handik atheratzen da arropa zilliarrezko bat. Hura soñian ematen duenian badoha, eta hura sartu orduko mundu guzia hari beira soratuba da. Erregeen semeak ez du uzten istant bat. Ari dire dantzan bethi batean. Bertze andre gazteri ez du erregek batere kasurikan egiten. Freskamenduak hartzen dituzte ederki.

        Erregeri bere lagun batzuek oihu egin eta ereman arazten dute eta tarte hartan gure Fidel eskapatzen da etxerat. Erraten dio erreginari nola andre gazte bat ethorri den eta mundu guzia soratu duen eta partikulazki, errege ez dela hartaz bertzerik okupatu. Banian eskapatu zaioela.

        Heldu denian semea etxerat, amak erraten dio:

        —Eskapatu zaik beraz hire andre gaztea. Ez zikan aparantziaz hire gutiziarik.

        Erraten dio amari:

        —Nork erran zaitu hori?

        —Astolarruk, ikhusterat nahi izan beitu ethorri.

        Errege seme hura badoha Fidel zen tokirat eta ematen diozka bi ostiko bere pantuflarekin, erraten dioelarik:

        —Geihago ethortzen balin bahaiz, han berian hillen haut.

        Biharamunian badoha Astolarru antzarekin. Agertzen zaio berritz ere atxoa. Erraten dio gan behar duela arratsean era balerat. Andreak emanen dioela permisioña.

        —Horra heltzaur bat.

        Hor izanen duela behar duena beztitzeko eta erregek galdetuko dioela nola duen izena. Eta erranen dioela: «Braf le mandufle». Arratsean galdetzen du permisioñea etxeko andreari. Ematen dio, bainan harritua da. Erraten dio:

        —Ez dakin zer erran hauen erregek. Atzematen balin bahau han, hillen abela han berian.

        — Ez naiz beldur. Ez nau segurki atzemanen.

        —Hua beraz.

        Badoha bidean. Hausten du bere heltzaurra. Atheratzen zaio arropa bat urrezkoa. Sartzen da errege. Heldu zaio milla konplimendurekin. Erraten dio nola gan zen bada bezperan hari deusik erran gabe. Ungi penatua izan zela. Ungi jostatzen dire. Erregek ez du begirik harentzat bertzerik, galdetzen dio nola duen izena. Erraten dio «Braf le mandoufle». Ungi hartzen dituzte freskamenduak eta lagun batzuek oihu iñ eta badoha hekietarat eta eskapatzen da bere andre gaztea.

        Astolarru badoha erraterat erregiñari ethorri zaioela erregeri bezperako andre gaztea, bezperan banion ederrago orainion. Banian eskapatu zaioela orainion bestaren erditan. Badoha bere antzaretarat. Heldu da errege etxerat. Amak erraten dio:

        —Ethorri da beraz zuk maite duzun andrea! Banian harek ez zaitu hanbat maite gan denaz geroztik funts hortan.

        —Nork erran zaitu hori?

        —Astolarruk!

        Badoha harenganat eta ematen diozka bi ostiko bere pantuflarekin eta erraten dio, malur harentzat gaten bada berritz harat, hilen duela han berian.

        Biharamunian badoha bere antzarekin. Heldu zaio berritz ere emazteki xahar hura. Erraten dio galde dezan arratseko berritz ere permisioñia, gan behar duela dantzarat. Ematen dio melokoton bat, han izanen duela behar duena beztitzeko. Badoha beraz andereari galdetzerat iyan utziko duen bezperan bezala gaterat bestarat. Erraten dio:

        —Ba, ba! Utziko zaitut, bañian ez zare beldur erregek atzematea. Erran du hilen zaituela gaten balin bazare.

        —Ez naiz izitzen zeren segur naiz ez nauela atzemanen. Atzo ere billatu nau bañan ez atzeman.

        Badoha beraz. Idikitzen du bidean bere melokotoña eta atheratzen du arropa bat deña diamantezkoa. Lehen ederra balin batzen, pentsa azue orai! Distiratzen zuen iguzkiak bezala. Errege bozkariotan sartu zen hura ikhustearekin. Soratua zen. Ez zuen hari nahi dantzan. Beren aisian jarri ziren fotil eder batzuetan; eta freskamenduak aintzinian, mintzuan pasatu zuten hainbertze denbora. Erregek galdetzen dio eman diozan ezkontzeko itza. Andre gaztiak ematen dio bere itza ezkonduko direla elkharrekin eta erregek ematen dio bere erritik kendu eta bere erreztun diamanta.

        Bere lagunek egiten diote oihu bat, duala laster gauza balios baten ikhusterat. Badoha bere andre gaztea utzirik eta mementu hartaz baliatzen da eskapatzeko bere etxerat. Badoha etxeko andreari kondatzerat zer pasatu zen, nola andre gazte hura arribatu zen arropa diamant batekin eta mundu guzia soratua zen haren edertasunaz.

        Ezin beiratu zitzaioen, hala distiratzen zuen. Erregek ez zakien non zen bozkarioz. Itzak eman dituzte elkharri ezkontzeko eta erregek eman dio bere erreztun diamanta, bañian pullitena. Egun ere ihesi gan zaio.

        Heldu da da istantian erregeren seme hori. Amak erraten dio:

        —Ez dik, ez dik hire gutiziarik. Ihesi gan zaik hire diamantarekin. Norat ganen haiz haren billa? Ez dakik non egoten den ere. Non galdetuko duk andre gazte bat izena duena «Braf le mandufle»? Eta eman hau itza ezkontzeko ere, banian ez dik hire gutiziarik hola egiten duenaz geroz.

        Gure jaun erregek ez zioen galdetu bere amari nork erran zioen. Oferat gan zen eri zela eta hala, Astolarruk ez zituen izatu bi ostiko arrats hartan. Erreginak pena zuen hañitz, bere seme ikhustea hala eri. Bethi haren buruba billa zabillan jakiteko nor ahal zitaken. Erraten dio bere semeari:

        —Gure astolarru ote da zure andrea. Horrek nola jakinen zuen bertzela elkharri emanak ziñatela eta erreztuna ere eman ziñoela? Ungi urbil behar zuen izan zuen ganik. Ikhusi duk?

        Erraten dio ezetz eta badago gogoetan. Amak erraten dio arras bisaia ederra duela bere astolarruaren azpian eta amak erraten dio ekhar arazi behar duela eta ikhusiko duela berak. Salda harek emanik hartuko duela. Ekhar arazten du astolarru sukalderat. Salda prepara arazten dio bere semearentzat eta astolarruk ematen du ogiaren barnean, erregek eman zioen erreztuna. Andreak ederki bezti arazi eta badoha erregeren aintzinerat.

        Erregek ikhusi eta dudetan zen orainion eta edaten zuen bere salda. Ogia eman duenean agorat atzematen du zerbeit eta ungi harritzen da atzematearekin bere erreztuna. Ez zen gehiago eri. Badoha lasterka bere amari erraterat bere bozkarigua, atzeman duela bere andrea. Berehala nahi du ezkondu.

        Ingurutako errege guziak konbidatuak dire. Egiten dituzte besta eder batzuek eta bazkaiten ari zirelarik denek erraten zuten zerbeit berri eder. Erraten diote andre esposari ere iyan ez dakien bada zerbeit harek ere. Erraten du baietz banian ezin erran ditazkela harek dakizkienak. Mahain hartan denak ez litazkela kontent. Bere senharrak erraten dio mintza dadiela hausarki. Kentzen du bere ezpata eta erraten du:

        —Itz egiten duena ezpata huntaz pasatua izanen da.

        Erraten du beraz nola neskatxa pobre bat gan zen sehi errege baten etxerat. Nola han egotu zen zazpi urte. Hañitz maitatu zutela eta eman konfidentzia guzia tresoretako gakoak eman artiñon. Egun batez errege eta bere andrea kanpoan zirelarik ohoñak sartu eta ebatsi zuten kasik tresor guzia. Erregek ez zuen sinetsi nahikatu ohoñak ethorri zirela. Eman zuen neskatxa preso urte batez eta denboraren buruan egorri zuen hiltzerat erraten ziotelarik bere burreberi ekhartzeko haren bihotza etxerat. Burreba hekiek errege banion obeak izan ziren. Sinetsi zuten inozent zela, asto bat hil eta ereman zuten haren bihotza erregeri.

        —Eta horra. Ni naiz errege haren sehia.

        Erraten du jaun esposak:

        —Nor ote da errege hura? Nere osaba hau?

        Andreak erraten dio:

        —Ez dakit iyan zure osaba den, bañian jaun hori da.

        Jaun esposak hartzen du bere ezpata eta hiltzen du han berean erraten dioelarik bere emazteari ez duela haren beldurrikan izanen geihago.

        Bizi ziren hañitz urus. Zenbeit denboraren buruban izan zituzten bi haur, mutil bat eta neska bat. Zazpi urte in zituenean zaharrena hil zen erraten ziotelarik bere aita eta amari zerurat zuala hekien plaza egiterat. Zortzi egunen buruan hiltzen zaiote bertze haurra ere eta erraten diote hura ere zerurat duala eta tokia prest atxikiko diotela hekieri ere. Ethorriko direla laster hekienganat eta erran bezala, urte baten buruan justu justuba hil ziren jaun andreak eta gan zerurat jaun andreak.

(Laurentine)