Lizardi olerkaria

        Idatzi zigun guztian olerkari sakon eta mamintsu agertu zitzaigun Lizardi, baiña aren bizitza olerki eder-eder baten kidekoa zan. Olerkiak egin dituanaren gogoa bezain azartugarririk ez degu. Leenengo maillan ezarri bear degu arimaren edertasuna, arima ederra ez dutenak gauza oroen lillurarik ez lezakelako azaldu, itz mee ta neurtuak bide arren.

        Olertia sentitzen baiño leen, ura bizi izaten ikasi dezagun, geronek bizi izan ez degunik, ezin esan dezakegu txukunki. Ertilari trebeak baiño leenago gizon onak nai ditugu, ontasuna utsik baita elertia. Nork beraren gogoa ederrez ez badu janzten, azalekiko ikusgarriak nola egingo ote dira ziztada edo zirrara?

        Geure inguruz diran izaki oro eder sortu ziran Jainkoaren laztanez, aren begiak unkitzen duena zoragarria dalako. Zeruko ats samurrak zaintzen ditu ezilkor izaki guztiak, ustelkorrak diran arren.

        San Juan de la Cruz-en itzak deika ditut:

                y yéndolos mirando

                con sola su figura

                vestidos los dejó de su hermosura.

        Ludiko gauzak ederrak izaki, oek kopiatzeko arimak ere ederrak izan bear du. Loi dan ispilluak nola erakutsiko digu edertasunaren antza? Gure arima ispillua baiño ez degu, geuregan antzeztuteko gauza orok egiña. Beraz, garbi bego.

        Eta neri ori atsegin Lizardigan. Aren gogoa baizan garbia. Orregatikan azaleko diran gauza guztiak, neuri osoan naaspildu edo lausotu nabe, egiñak diran bezelakoxe kopiatzen zituen. Ludi edo mundu berri bat agertu dizkigutenok, ederragoa izanen delakoan txoro baitira. Gaur eguneko ludia Jainkoaren eskutik irten zan egunekoa bezain berri degu, baiña begi tolesgeak edo dituenak ezin ikusi lezake.

        Edertasuna kopiatzeko begiak bear, itsu diran olerkariak amets tartean diraden ludiak billa dabilzki ta euren aurrez aurre danari, kuku egiten diote. Ez dakit iñork oartarazi zigun, baiñon Lizardiren olerki idaztiñoak izen zoragarri du: Biotz Begietan. Estetika berri baten laburpena. Onen mamia gozartu dezagun.

        Olerkari izateko oldozlari ez degu bear, ikusle edo begiratzaille aski. Zeruan izanen geranean ez degu oldoztuko, so egin, ikuskatu baizik. Begietatik barneratuko zaigu Jainkoaren ederra, eder betea. Ulertzen ez deguna geuregana nai degunean oldozlari gaude. Errezago begiz utsik aditzea. Onetan olerkari jaio denaren ezaugarria. Eta Lizardiren begiak beti begiratzen, so egiten egoteko egiñak ziran. Umetxo baten begiakaz grezitarrak joaten ziran ludia ikustera. Mendi baten eseri ta bake gozoan egon egoten ziran. Zertarako oldoztu? Begi barnean guzia geratzen eta ainbesteko edertasunak ezi edo euki eziñik bertso txukunetan irteten zizkioten kanpora. Bertso alaiak, zeru garbi pean sortuak baiziran. Areek zuten musika onena, aizearen otsa, itsasoaren egoneziña... Greziatarren artean ez dezu idoroko olerkari negartirik, izadiaren begiratzaille diranak, poztasunaren orloz igortziak daudelako. Neure baitan maiz-maiz ikusi det Lizardi, or Tolosa ondoko mendiño goietan. Bakarrik joanen zan idazti gabe ingitxoa aldamenean. Aralarko gaillurretaraiño lainorik ez zala. Uso zurien egalak dardaritzen zuten goi zabal ta urdiña. Txindoki, Uzturre, Orexa tontorrak ezker alde. Altzo muiño eskui alde. Eta bake bete aren magalean nonnai oiartzunak ortzi mugaraiño. Lizardik ez zuen ezertxo ere oldoztuten. Bere begiak zabalik zeuden, ordea. Gorputz aul arek nolako biozkada eta ziztada sentiduko zituen! Barne guzia samurtuko zitzaion eta ametsezko zorakeritasuna izanen zen.

        Maitale bat bezain meeki, Lizardi izadiganatzen zan. Maitaleak zeri itzik egin gabe luzaro-luzaro alkarri begira daude.

        Begiakin mintzatzen dira eta barruko zorakartasunak bultz eragiten dienean, dardariz begiak itxiten dituzte ezpanakin itz egoteko, laztan goxo batez.

        Olerkariak orrelaxe. Izadiaren maitez, txoratuta diran orduan, begiak itxiten dituzte ta bertso zoragarriak euren arimatik agertzen lira. Olerkariaren eta izadiaren semeak baitira bertsoak.

        Lizardi gure olerkariak izadia benetan maite zuan! Arekin izketan egun baten esan nion: Adiskide, bide zabal orrez joan naiz eta zure gomuta izan det. Ortik ibillia zera ta zure olerkiak talde oien sunda dute. Berak niri: Alajaiñetan!

        Or sortu ziran bertso guziak. Bai, bertso onak sortu diran alde guzien aztarna izan bear, bestela buruz egiñak. Antziñako olerkari aiek bezala. Italiar asko zen artzai bizikera kantatzen zutenak, baiña axuri bat iñoiz ikusi gabe. Lelo xamar ziran aien artzai gaixoak.

        Agirretar Joseba Mirena, beste zan. Onen antzeko dan olerkari bat Catalunyan dute. Maragall. Begietatik bertsoak irtetzen zizkion areri ere. «Pirinenques» eta 'Tisions» egin zituen aren neurrikoa Lizardi degu. Izadiaren gurtzale, gizon onik jaio bada, oneik onak ziran. Seme maitagarriak egitean ere olerkari bezain elertilariak.

        Oroi ditut aren neurtitz oneik:

                Si ei món es tan fermós, Senyor,

                si es mira amb la pau vostra a dintre de 1'ull nostre,

                qué mes ens podeu dá en una altra vida?

        Berdin ots zigun gure onek ere:

                Oi zein den ituna

                bera-bear au!

                Nik ez nai eguna

                biurtzerik gau!

        Bizitzaren maitale ziran eta begiakaz guzia ikuskatzen zuten. Ezin gaua maite, eriotz anaitzakoa delako! Olerkari denak bese ikusmena maite ta iguzki argia bezain itun begi urdiñak, ikaraz irakurri nuen leenengoz Agirreren, idaztian diran bertso oek:

                Biotz Begietan zatzizkidate sortu

                biotzean batzuk, besteak

                betsain betsaiñetan... Biotz gabe ta otsa

                nork izan ere, bil olerki loretan...

        Bertsolari asko ta olerkari gitxi dira egunean, izadiatzaz aztuta bizi diralako. An gure begiak asetuko ta idurimenak aurkiko ditu iduri berriak. Mendi gaiña deritzaio olerki bati. Argi esaten digu zein maite zuen zelaia:

                Maite ditut gaillurrak

                argiak ez beste...

        Mendietatik begiratzean arnas bat sentitzen du, ezilkortzen duen arnas meea. Izadia ikuskatzera joaten zanean «Neskatx urdin jantzia» uste ezik arkitzen zuen basoan:

        Zein den sakona neurtitz ura:

                Sagaztiak ere

                loraz jantzita,

                Begi eder zalek

                ase zekidate?

        Aren begiak ederzaleak ziran, iñoiz asetu eziñak. «Bultzi leiotik» deritzaion ura ere orrelaxe sortua degu. Arto musker, baserri zuriak, ale gorriz abailduta sagarrak. Baiña olerkari gizenen eta umoen agertu zitzaigun Lizardi «Urte giroak» diritzaien olerkietan.

        Eta zer ezarri zizkioten izenburutzat? «Urte giroak ene begietan». Olerkariaren begietan sortu ziran bulko, irupiden eta arnas ederrenak. Ba zuen gogo giarra arek, izkuntza ere bai. Doi gurenak eman zizkion Jainkoak eta guziakin lau olerki entzutetsuenak egin zizkigun. Iñongo elertietan ote dira beste antzekorik? Keats-en udagoeienari zorrik ez

        «Ondar Gorrik». Udaberria abestu ez dutenik ez da, baiñon gutxik Lizardik bezain mee ta berriki. «Baso Itzal» belaunik belaun ikasiko dute. Lizardiren biotza ta irudimena alkartuta zeuden une ortan.

II

        Izadiaren aintziñean sortuak dira. Lizardi agoxuria zen eta ez zuen aaztu esakun ura: Gaiari neurria ezarri bear zaio, azalez ta mamiz. Banan-banan aztertuko bagenitu aren lan guziak, izadiarenganako zuen maitasun samurra erakutsiko nizueke, baiñon astirik ez degu ta arinka goazi.

        Bake zoragarri batekin zelaira etortzen zan urari zer ematen dio izadiak?

        Nire gogoan orain Italiako Leopardiren neutitz batzuk. «L'Infinito» entzutetsuan:

                ... Cosii traquesta

                immensitás'annega, il pensier mio;

                e eil naufragar m'e dolce in queste mare

        Zabalkune sakonetan geure gogoak galtzen dira eta konturatzen obe gerala oartzen degu. Zerbait barnean sartu zaigu ta larrosak sortzen diran bezelaxe kolkotik irtetzen zaizkigu bertsoak. Leopardiren begiak betiraunera so egiten zutenean sentitzen zutena, Lizardik ere sentitzen zuen. Nire gomutan orain:

                Oi zein aize eder, loa

                eriotz anaitzakoa

                bizitzako urloa.

        Eta ama kutun batek bezain ongi arima bete zion izadiak. Orrela ikasi zuen grezitarrak «sophosynes» eta geronek «gokentza» deitzen deguna. Lizardiren gogotik irtetzen ziran olerkiak azalez eta mamiz berdindurikan itzakin egiten zituen esatalkiak ederrak ziran, baiñon gogaiak ederragoak. Irudimenak larregirik ez, biotzondoa ere neurrian.

        Agirreren idazlanak legorrak iduri leenengoz, izadia antzo, baiña begiak zabaldu eta adimenak jardun ezkeroan, muin samurra, azal zoragarria ta edertasun bikaiñak arkitzen dira. Ondo pagatu zion izadiak bereganako maitasun ura.

        Ametsezko mundu baten ez zan bizi, egizko munduan baizik. Orregaitik aren olerki irakurtzerakoan ludia zer den ulertzen degu ta bereala leioak zabaltzen ditugu. Zelairunz begira irakurtzeko egiñak dira, aize ozkirria senti degula ta zugaitzen osto otsa entzun.

        Estetikarik euki bazuen txindor urak, ez dakit, baiña aren estetika auxe izanen zala uste det. Edertasun iristeko arima ederra euki bear degula, bakez geurekin eta bakez urkoekin bizi eta oldozlari bage, begiratzaille izan. Begietatik sartzen zaiguna bezain liraiñik ez baita.

        Edertasun ori barneratzen zaigunean, ordea, oiartzuna bezelaxe entzun bear degu arimaren dardara.

        Azalekiko gauzai gure barneko aztarna eman diegun, elertilari dena izaki guzien barne barnean tinkatzen delako, gero erditze zoragarria eukitzeko jasaz. Olerkari denak ludiko ezeren irudia edo sinboloa igarri bear du. Irudiak lotan daude, bizitza gabe, nork unkituko dien irri egiteko. Lan au agoxuriz eta sakonez egin zuen Itzal jaukalaren irudi meea. Oraindiño beste iñork berdiñik ez digu azaldu aren neurrian.

        Betiko il ziran mitologi irudiak eta berriak bear ditugu. Lan au dagokie ertilariai. Iturrietan eta latxiñetan ere irudi zoragarriak ikusten omen ziran, neskatxak dantzan soiñeko gabe eta jaungoiko emeak argiz jantzita, baiñon gaur alako irudiak barregarriak dira. Zer egingo? Or degu Itzal, or ditugu «suzko itxasoa», «adizkide txindor» «kilker ere olerkari». Gerbault bakartia ere ikusi du olerkariak, «urre zauri», «burni-meatz irudi» eta abar. Irudi guziok ama izadiak eman zizkion eta olerkari guren bati dagozkion eran, laburkiro, erdiz esanikan utzi zizkigun.

        Irudimen sendoa dutenak, gauzak ulertarazteko toki baten ezarri bear. Dante irudi billa ez zan urrunera joaten, bere liburua irakurriko zutenak ezagutzen zituzten tokietatik irudiak artzen zituelako. Or alboko mendi ori impernuko arek dirudi, edo Erromako zubi ura. Erritarren buruan diran gauzai irudi bat eskeintzen zien.

        Ormuzko perlak edo Chinako lorak ez ditut ezagutzen, leen bezain illun nago. Gizonaren sudurrak Txindoki irudi esan badidazute, ederki ulertuko, edo pago baten antzeko zen. Pago asko ikusi baititut ene bizian.

        Baiña alako oarrak olerkari ta elertilari gurenai dagokiez. Lizardi bat zen. Onez ganera ere, irudiak atsegingarri izanen badira, laburkiro azalduak bediz. Mallarmek esan zigun «como» edo «antzeko» itza ludiko iztegietatik baztertu bear zala. «Bezelako» asko erabiltzen dituztenak, olerkari txarrak. Lizardigan ez ditugu «bezalako» asko aurkituko:

                dantzari talde Bacotiarrak

                naspil-zoroan zati-baldarrak

                esku-goituan ontzia ardo...

        Klasiko seme zan gauz oneitan, nik klasiko asko ikasia ba zen ez dakit baiñon. Aren arima grezitar edo erromatar baten arnasa bizi. Lirikan tankera bi dira; bata eresizkoa, bestea landuzkoa. Lizardik landuzkoa edo eskulturala atzeman zuen. Horatiusen jarraille, uste ezik, bearbada. Jauregi edo Tapia-Perurena ditugu musicales edo Heinetarrak.

        Horatiusen jarraille diranak, ordea, illun samar idazten omen dute. Nireketz ez. Bulkoa itz gutxitan azaldu nai digute, azal laburrez. Muiña gozartzeko maskorra apurtu bear.

        Iñork esan du Lizardi ere illun ta ulerkaitza zala. Nik ez. Prisaz idazten zuenetan, aren kidekorik ez argi idazten. Baiñon idazle askok darabillen gogaiak aren buruan ez ziran. Gaurdaiño olerkari geienak txoriak, zugatzak, basetxeak eta olako gauzak erabilli dizkigute. Ulerkaitza ez degu Agirre, bulko oiezen jaube baizik. Euskeraren muiña ezagututen zuen, iñork bai eta arek. Orixeren itzak ene buruan: Gurean oiñarte ez du izan kiderik, nekez duke garaitzaillerik. Izkuntza erraz, ugari ta laister erabiltzen ba zekien, bulkoak ziran ordea, iñoiz euskeraz jantzezak.

        Irizle batek esan omen du Lizardi kaltegarri izanen dala geure elertian. Ori txorakeri bat baizik ez degu. Euskerazko olerkiak gaitz bat edo akats bat dute: erreztasunaren kaltea. Milla itz bulko bat azaltzeko. Gero konsonateak egiteko erreztasuna delako, bertso bat eta bertso bi, mamin gabeko olerki. Lizardiren bertso batzuk ulerkaitzak baitira. Bizi balitz orraztuko zitun, baiñan ulerkaitz orren aztarranak beste olerkari askoren idazlanetan ikusten ditut. Aren bitartekotasun andiak susmatzen ditugu.

        Errezegi diranak, neurrira itzuliko dira. Lizardik ahapal bakanak egin nai zituen eta izkuntza ere landu bear. Landuten zuen bitartean, bertso batzuk ulerkaitzak. Baiñan izkuntza ez jakiñak ez zion ori eman. Larregia nai zuen, egun batez egin nai aundiak egingo dutena. Euskal literaturan bitartekotasun andia izanen du geure olerkari maiteak. Izkuntza landuten erakutsiko die askori. Gure ele au ezagututen ez degunok, illuna dala esanen dogu, baiñan geugan errua degu, ez bestegan. Baiña ere eriostar irakurtzen ditugulako.

1933-IV-1, 4