Erantzuna

        Egun batzuk joan jataz «Orixe»ren idatki bati oar bat erantsi neutsola, baiña lan askotan zear nabillen ezkero, neure asmoak ezin bete edonoiz. Ordu luzeak ez dodaz idazteko, astegunetan lan eta jai egunetan lan, aberriak beragan lotua narabil!

        Esanak betetuteko ostera, orain asiko naz gai aretzazko zertzeladetan. «Orixe» jaunak olerkiak eta olerkariak zirikatu gura dauz. Gogorki bere oarrak idatzi daroazala batek baiño geiagok esan daroa. «Dogmatizando» antzera diñarduala. Baiña kukurru orreik, idazle ori ezagututen dogunak, ez doguz arrokeritzat jasoten, ezta bera lakorik ez dagoalako eupadatzat. Bakoitzak bere izakerea dauko, batzuk milinga eta itxura naiakoak dira, besteak arro-arro idazten dabenak.

        Napoleon buruzagiari itaun bat egin eutsen: gizaldietan izan diran buruzagietan, nor burutzat autetsiko zeunke? Eta Napoleonen ustez iru baiño ez dira izan, ez bere izango, buruzagi izena merezi ebenak. Iru orrek nortzuk ete ziran jakin miñez, itaungilleari agotik atera eutsoezan. Guztien buru Anibal eta Cesar ziran. Eta irugarrena? Napoleonek ez eban olakorik azaldu nai, apala bere ez zan baiña. Azkenean itzetik eldu eutsen, bai? eta erantzun eban: Irugarren buruzagia nerau.

        Eta berak esan ebanari erdiak baietza erantsiko deutso. Ez dalako Napoleonen antzekorik amagandik sortu.

        Lirikan nortzuk ziran klasiko itaundu neutsan «Orixe» jaunari, orren goikotzat eukazan ezkero klasikoak. Neure obenik andiena idazle orren ustez «antziñako poeta jatorretarik ez zaio ezer aundirik itsasi» itzak ziran.

        Ez dakit askorik edo gitxirik itsasi jatan, baiña antziñekoen artean lirikan klasiko gitxi dala ederki dakit. Zenbat. «Orixe» jaunak azaldu deustaz?

        Bi baiño osoan ez dauz aurkituten: Dabit eta Fray Luis de León. Urrena nor? Ez dakigu, ba. Uste neban ludiko elertietan beste batzuk be ba zirala. Niretzat Francen dago klasikotan klasiko dan olerkari bat. Eta liriko ganera. «Orixe»k ez dauala ezagutzen edo burura ez jakola etorri neuri erantzun deustanean? Nik ez daukot orretzazko errurik. Baiña neure berbak ez dabe itzalik izango idazle orrentzat, ezta bere orri jarraituten deutsenentzat. Jo dagidan Menendez y Pelayo jaunaren babespera, arexek lagunduko deust eta. Orain urte batzuk Santanderreko idazle onen olerkiak irakurten nengoen eta euren arteko bat, Chenier idazleari opaldua zan. «Divino» deituten eutson olerkari orri, prantzitar olerkariari.

        Andre Marie Chenier lako olerkari asko ez dagoz ludion. «Espetxean zan andereño bati». «Ilzorian zan beste gazte bati». «Elegies» idaztian diran gaiak artu egizuz eskuetan eta esango deustazu klasiko nor dan. Platon neurtitzetan ez zan izan Chenier bezain «sophrosyne»tsua. Baiña Dabit eta Fr. Luis de León ezeze beste batzuk ba dira or-emen. Euren doaien jaube diranak, klasikoak ba dira. Foscolo, bere «Illobiak» deritxon olerki luzean eta amaulakoetan, klasikorik gorengoa dozu.

        Italiatik urten barik, Leopardi, klasiko argia da. Gai itunak darabilzala? Ez da ardurarik, Leopardi ez da klasikoetzaz itz egiten asten garanean aaztuta itxiteko olerkaria.

        Leopardiren neurtitzetan azalekoa eta sakonekoa, biak alkarturik dagoz. Erderaz «armonía» esango geunke eta gerkeraz «sophrosyne» sarri entzun dogu. Oraintsuago izan dan Carducci olerkaria, klasikoa ez da edo? Sei illabete ez dira Milandik ekarri nebazala aren Odak. «Nuevo poesie», «Odi barbare», «Nuove odi barbare», «Rime nuove» idaztiak artu egizuz eskuan eta antxe ikusiko dozu klasikorik danentz.

        Italian beste batzuk bere izan dira. Baiña zetarako ona etorri eragingo deutsegu besteai? Doistarrak klasiko artean ederto jarreraziko deutsoe Goetheri. Romantikoa zala? Ez. Gura ebanean romantikoa zan, beste batzutan klasiko onena, askotan asitar irudimenez josia. Holderlin bere ez da osoan izango, baiña eusko olerkariak aren aiñako klasikoak balitzaz, pozik dantzan egingo geunke. Betorz ordu onerako Englanden izan zan Ivan Keats baten antzekoak, «Endymion», «Hyperion» eta «Eve of Saint Mark»en antzeko olerkiekaz.

        Klasikorik gitxien Espaiñan izan dira, neure ustez beintzat. Or Catalunya inguruari bat puntarengoa izan eben: Costa y Llovera. Jaupari orren olerkietan zoragarrizko olerkiak dira, klasikoen artean klasiko dirala. Zertarako dakardazan izen oneik? «Orixe»ri erantzuteko, berak esaten eustan, ba: «Bai, «Lauaxeta», klasiko zer daneko ontan, uste baiño ondoagoan naukazu. Neuk bere erakutsi gura deutsat, ondo ez, baiña erdi ondo ba nagoala klasiko zer diran eta nortzuk diran gaian.

        Dabit eta Fr. Luis de León klasiko dirala? Bai baten! Baiña antziñako aietan nortzuk erakutsi eusten «sophrosyne» ori, lirikan? Virgili klasikoa izango da edo, baiña romantiko andienetarikoa bere bai. Azal zoragarria dauke aren neurtitzak, baiña mamiñez itunberak eta «emekiak». Sophokle klasikoa dala? Zazpi antzerki baiño ez daukoguz gaurkoan idazle orrenak. Zeiñetan klasikoen? Kendu egizu «Edipo Colonan» bai? eta gero esango deustazu. Antzerki orretan bai klasikoetan klasiko dala, batez bere abestaldearen leenengo abestian. Colonari opalduten deutson abestia lakorik ez da sortu.

        Baiña «Edipo Bakalduna» orren klasiko ete? Guztian ez dagoala klasiko edo «sophrosyne» betean irauten dauanik, ederto azalduten deustazu. Ni bere orretan. Baiña lirikan antziñakoen artean, Dabit kendu ezkero, agur besteai.

        Horatius ez da klasikoen artean eredu onena, biotz bakoa zalako, buru argia euki arren.

        Platon alde batera itzi dagigun, lirikan ez baita iñor. Teokrito bere klasiko sarri iruditen jat, baiña «milinga eta itxura-naiekoa», «amanerado». Baiña azalduko deutsut ez dagoala milinga ta itxura-naiekorik, ez beste koplarik, bakoitzaren idazkerea baiño. Gogo batzuk dotoreak dozuz edo «pulcras», baiña beste batzuei baserritar usaiña darioe. Eta urian sortu diran askok usain ori.

        Bakoitzaren sortuburuari bakean itzi bear jako, ta betorz moeta guztietako olerkiak eta idazlanak. Zeure klasikoen aurka berreunka jarriko neukez olerkari onak elertie tan. Englandek daukon lirikarik munduko elerti batek ez dauko. Ori zeuk gura dozunean erakutsiko jatzu. Eta zeuk gura dozuzan klasiko asko ete dira Englanden?

II

        Englanden sortu dan lirika lakorik iñon ez dala sortu aitortu bearrean gagoz, baiña «Orixe»k gura dauzan moetako klasikoak ez dira. Aren itzak orain diñoguzanaren mokoz moko? Azalez olantxe dirudi. Zentzuz lirikan gitxi ibilli dira, biotzetikoa dala olerki jarioa. Zentzunak arau ta neurriak jarri bear deutsozala biotzari? Bai, baiña noragiño neurri orreek jarri bear deutsozan, ezin azaldu geinke. «Orixe»rentzat onaiño edo araiño; beste batentzat, barriz, urruntxoago.

        Tankera batekoa lirika ez da, askotakoa baiño. Biotzak moeta askotara abestu daroe. Gai onetan arira Menendez y Pelayori jazo jokona. Klasikoetan azia iñor izan bada, Menendez y Pelayo bat izan dala esan bearko. Gerkeraz neurtitzak egiña dogu gizon ori. Horatiusek zer balio dauan beste batek obeto ez ekian. «Horacio en España» idazti ederra berak egiña da. Virgiliren zertzeladak bardin aztertu ebazan, idaztirik ez eban amaitu, baiña ingi asko itxi. Artigasek laster argitalduko «Virgilio en España».

        Erderaz irakurri dodaz Menendez y Pelayo jaunak itzulitako Saphoren bertsoak. Ez zan makala gizon ori! Baiña geiagorik azalduko deutsut. Olerki bat egin eban Santanderreko seme orrek doistarren eta ipar aldekoen aurka. «Las brumas hiperbóreas» eta abar antxe esan eban. Guzti oneekaz zer arira? Menendez y Pelayoren klasiko zaletasuna ta beste poesi barrienganako gorrotoa.

        Urteak aldatu eragin eutsoen baiña. Ago bakarra eukon eta kutsu edo gozo bakarrerako barik askotarako beratu jakon. «Lieder» irakurri baiño Kikeroren neurtitzak txarrak izan badira, arenak bai irakurri naiago.

        Eta «Orixe» jaunak ba daki Heinetzaz ederki eta sako nen nork idatzi eban? Doistarren artean ez da kritikorik izan. Menendez y Pelayori txapela kentzeko Heinetzaz idaztean. Herrero jaunak gazteleraldu ebazan Heineren olerkiak, «Lieder» deritxoenak eta aurritza Menendez y Pelayo jaunak.

        Emen ataltxo bat jarriko dot: «Confieso que en otro tiempo gustaba yo poco de Enrique Heine, considerado como poeta lírico. Nunca dejé de admirar su prosa brillante y cáustica, y siempre le tuve por el primero de los satíricos modernos, pero la delicadeza incomparable a sus canciones o Lieder se me escapaba... Pero el gusto se educa, y no soy de los que maldicen y proscriben las formas artísticas que no les son de fácil acceso o no van bien con nuestra índole o propensiones...».

        Ez noa geiagorik idazten. Aspaldion oldoztuten dodana itz orrekaz ederto aldeztuta dago. Euzko elertian era guztietako kiñuak bear dirala. Klasikoak sentitzeko ez dala neure agoa? Areen gurtzale naz, baiña ludiari arte edo irinarte batetik ez jako begiratu bear, tarte batetik beti moeta batekoa iduriko jatzulako. Ateak zabaldu egizuz ludia ikusteko, izadiari agur egiteko ta begiak joko dabez amaikatxo moetatako lurrak eta edertasunak.

        Klasikoen zaiña eta osasuna atsegingarri dala esango dot. Baiña baserriko emakume lodikotea, artoberoz azia, matrail gorria, atsegingarri jatan arren, txaide arteko emakume aratz eta lerdena atsegiñago jat. Usain obea daukatsu txaideko emakume orrek. Biak atsegin. Klasikoekaz beste orrenbeste jazoten jat. Virgili begiko jat, baiña Goethe begikoago. Teokrito ez da neure lan etsaia, Maragall adiskideagoa. Horatius zeuretzat emongo deutsut Keats, Novalis edo beste bategaitik.

        Osasunean eta zain odoltsuan edertasunak ez dira goratuten beti, beste gogo erkin eta murritzetan bere loratuten diralako. Klasikorik ez romantikorik idaztietan ez dogu erabilli bear. Moeta bitako olerkariak eta idazleak baiño ez dira: batzuk edertasuna azalera dakarrenak, barruan daroielako; beste batzuk, edertasunaren izpirik bere ikusi ez dagenak eta atxakia ezin dagienak.

        Edertasuna ez da iñoren morroi, ez eskola batekoen seme. Zentzuna eta biotza batera dabiltzanean, txukunen edertasuna azalduten dala, egia. Baiña, «haschic» edaten ebenak bere edertasunak atzemoten ba ekien. Klasiko asko ete dina gaur? Olerkarien artean puntarengoa danik, ez. Valery jaunari Nobel saria emongo deutsoe. Orixek gura leunken moetakoa dogu Valery? Iñondik bere ez! Euzkadin jaio balitz, Orixeren zigorkadea lepoan eroango eban, baiña Francen bere kritikoak sortuko ziran klasikoetan aziak ta Valery jaunari saria emoten deutsoe.

        Bake giroa gura dau «Orixe»k? Irakurri begi «Itsas-illobia», prantzetar olerkari orrek egiña. Antxe idoroko dau bake girorik samurrena.

        Orain artekoak irakurri ta klasikoen arerio gogortzat iñork autetsiko nau. Iñorenak ardurarik ez deust, neureak baiño. Neurekiko klasiko ez naz, romantiko bere ez —zer zara, ba?— ederzalea. Goikoaren doaiak alde guztietan aurkitu dodaz, eskola guztietan idazle gorengoak eta idazle kaskarrak bidera urten jataz. Omer irakurtean pozaldirik onenak igaro dodaz, baiña Maragall irakurten bere, zugatz pean, udabarri loratsuan, egunik maitekorrenak ikusi dodaz. Chenier eta Fr. Luis de León biotzekoak jataz, Lamartine edo Baudelaire bardin. Gongoraren kutsua neuretzako gozo? Bai. Antziñako klasikoak gogo tolesgea euken, «sencillez» delako ori. Urtetzen ziran mendira bai? eta ume baten begiakaz guztiak ikusi ostean, azalik zoragarrienean esituten eben gogaia. Gauzak bakoitzari zor jakon neurrian biotz ukitzen tiran. Auxe dogu aolkurik gurena. «Sophrosyne» edo gokentza bearrekoa izaten da, atsegingarri bere bai. Onetan guztia ez dago. Itxasoa baretan, ortzi urdinpean, uiñak dantzarazten aizetxoa danean, ikusgarri. Ez ete da ikusgarri eta atsegingarri ekaitzean uleak naastuta dabillan orduan, uiñak aitzen aurka bits zuria jaurtiten dabenean?

        Klasiko zer diran onetan, «Orixe» eta «Lauaxeta» mokoz moko ez dagoz. Gai ori sarri erabili dogu izketetan. Baiña arengandik aldenduten nau zerbaitek. Gogo zabalduagotxoa? Kutsu aldetsuagoa? Neuri ez jat eder egiten askoren otsa: «klasikoetan azia dozu ori, antziñakoen seme ona, aitonen seme dozu». Batzutan klasiko eskolara joaten naz, beste batzutan Heineren eskolara. Noizbaiten Valery jaunari agur egitera edo parnasianoai.

        Gogoa zelan kutsu alan. Gaur alai ta barre egiten dot, biar itun eta negar. Egunari berea.

        Irizketa edo kritikan sartuterik ez jat gogoko, orain esan dodana bide. Garrantzi lar barik bizitzea artu daroat, gauzak ederrak diran tokian atseden egiñaz, zerbait txu rrustatuz. Moeta guztiak biotz ikutzea dagiste. Arau oneekaz asiko naz, ba, irizketean? Ezta. Orretarako ez dot balio. Bake giroa maite dabenak idatzi begie. Milinga eta itxuranaiekotasunari josita gagozanak lora batzuk apurtuten doguz ta bizitza zelan ondoen igaroko dogun aztertu.

III

        Neure irizketa onetan klasikoak aintzakotzat artu dodazala ezin ukatu. Doaiak aurrez euki arren, olerkari txarrak asko dira. Ovidiogan asi ta gaur zenbatengana elduko gintzakez, doai asko eukita, alperrik naastu dabezan izenak zenbatuterakoan.

        Klasikoak aipagarriak eta bide erakusleak jakuz, baiña zelan neurtu nor klasiko dan, nor ez? Arlo zail batean sartuko gintzakez. Ez jat iñoiz aaztuten Novalis idazleak esan ebana: «Olerki gai onena, egi utsa». Egia zer? Auxe itaundu eutson Josuri epaille batek. Geure adimenak atseden dagianean beragandik at dagozan gauzetan, egia sortuten jaku.

        Baiña beste egi batzuk bere ba dira. Geure adimenaren barruan egi asko dira, izadian eutsikairik euki ez arren.

        Eskuekin ikutu aal doguna ezeze zerbait geiago aurkitu geinke. Irizketan dabiltzan askori jazoten jake: neuri egia dala uste jatana, egia izango, besterik ez.

        Eta izadiz beste diran egiak?

        «Au geiegitxo esatea da» Orixek neure olerkiaren oarretan jarri eban bai? eta gogai oneik sortu jataz. Giza maiterik ez da izango ludion ain garbirik, baiña izan litza ke. Egiaz mokoz-moko idatzi nebana? Ez, antzik bere. Musuak otoi biurtzen dirala edo ez, neure asmokoa ez da, diñoadana egi antzekoa bada. Gogoaren toles artean idoro bear dirala olako oldozkunak? Milingak dirala? Bai edo.

        Bertso latz eta ulerkaitz batzuk «Maitale kutsua»n izango dira. Gura dozunean pilloka erakutsiko deutsudaz bertso latzak Fr. Luis de León-en neurtitzetan. Orrek ez dau garrantzi andirik irizketa bat egiterakoan. Olerkiaren arima azaldu bear da, zelako artegatasunak darabiltzan edo olerki osoan poesirik dagoanik.

        Saboi aparrez egin daikeguz olerkiak bere, egun baterako baiño ez diran izango, ta zer? kutsu ona itziten badeuskue, ordu onean betorz. Olerkariak ez dauz olerkiak egiten besteentzat, berarentzat baiño. Bakoitzaren gogoak bertso bat egitea eskatuten deusku, ta biotz ikutuak kanpora urteten deutso.

        Franceko trizketeak egin ebezan Boileau eta beste amazortzigarren eundikoak ziran olakoxeak. Bertso au latza. Utikan olerki.

        Beste onetan Aphrodite jantzi zuriegiz jantzi dau, apar atzekoz barik. Olerkari txarra. Españako Hermosilla, Moratin eta abar arein antzera ziran. «Neoclasicos» eritxoen.

        Ordutik ona barriz irizketa bideak zabaldu dira. Ludiko gora-beerak naaste andiak euki dabez, gogoak artegiak dira. Adan ez zan artega ibiliko leenengo egunetan. Aren olerkiak bai bake giroa eukiko. Baiña urteak joan urteak etorri, gerokoak, ezilkortasunak, zadorrak jo gaitue. Guzti orreik olerkietan azaldu dagikeguz. Zergaitik ez? Neure olerkietan ondoen irrakurri dauana, Estefania abea. Aren iritzia neure kutxan daukot. Ez «Razón y fe» aldizkingian argitaldu ebana. Aren ondoan sakona neuri bialdua. Olerkiz olerki aztertuten dauz.

        Irizketa orretan ondo igarten dau Estefania abeak, batzutan neure gogoa bake giroan zala, beste batzutan, barriz, larri. Ordu bakoitzari zor jakozan bertsoak urtetan jatazan.

        Eta geiago. Sarri askotan zentzuz aldenduten nintzan klasiko tankeratik. Olerkiak «escultura» ezeze «musical» bere izaten dira. Moeta bi orreik olerkietan dagoz.

        Maitasun olerkiak, azkenean zirikadea daroienak, ikusiko dozu zelan irakurriko dabezan. Oraindik alde gitxi, erritxo baten entzun neban neure maite kantatxo bat, eresi ederrez atondua. Gazteak abestuten eben.

        «Mao gorria» zan. Zergaitik ori?

        Maitasun naiak eta samiñak bardiñak diralako biotz guztietan, baiña «Artzandan» deritxon olerkikoak ez ostera. Areik neure oldozkunak dira, beste bati barriz, «Artzandan» bazkaltzeko zaletasuna baiño ez leukioe sortuko.

        Jakingo dozu, bearbada neuk baiño obeto. Gaur Victor Hugoren olerki landurik nork irakurtzen dau? Musset ostera askok eta askok. Heineri jazoten jakona. Onen olerkiak urtero argitaldu daroez, baiña Klopstekren olerkiak ez dozuz ikusiko. Espaiñan zer jazoten da? Becquer-en «Rimas» umekondoak bere irakurten dabez. Nuñez de Arce izan zala bere ez dira gomutetan.

        Milengarik ez emekirik ez dago, egia joten dozunean.

IV

        Ainbat itz eta pitz, gaurkoraiño jo dogun ezkero, Orixek neugan aurkituten dauan itxura naiari zor jakon oarra erantsiko deutsot. Irizketa askotan zeure begiak ikusiko dabe: «idazle onek irakurgai au edo olerki au, egin dauan erara barik, bestetara egin bear eban '. Ori ez da idazle bati esatekoa.

        Eritzia azaldu dauanaren gogoa moeta batekoa izango da; bestearena, barriz, eraz beste. «Itxura naiekoa zara». Ez naz! Neure ezetz onen aldera ekarriko dodaz Gautier idazlearen itzak. Aren esaldi bat azalduko dot, besterik ikutu barik.

        Francen olerki txorta bat argitaldu zan, «Fleurs du Mal» eritxon eta Baudelaire abizena eukan olerki orrein aiteak. Arrikada andiagorik ez zan jausiko inoiz elerti baten gaiñera, olerki orrena baiño. Alde guztietaik didarrak eta oiuak entzuten ziran. Espetxean sartu bearko ei zan olerkari lotsagabea. Beste batzuk zoroetxera eroan nai eben.

        Baiña irizkietan iñarduenak ez ziran osoan Baudelaireren aurka jarri. Thierry, Barbey, D'Aurevilly eta abar bere alden egozan. Aal izan eben eran olerkari gaixoa ugartzi eben. Irizlarien otsak zentzuzkoak ete ziran? Bai edo! Badelaire-ren olerkiak larregiko ziran. Baiña batek bere ez eban elertiz epaikatuten «Fleurs du Mal» idaztia. Zileiztilari (moralista) ziran irazlari barik. Eta idaztietan zileiztasuna neurtu bear da, baiña baita elertietzazko mamiña bere.

        Irizlariak okertu ziran, oar au aaztuta baztertu ebelako. Batek ondoren aztertu eban idazti barri ta ausartua. Gautier jaunak. Idazlan sakona ta begikoa erantsi eutson. Orain argitalduten diran «Fleurs du Mal» idaztietan aurritzatzat jarri daroe.

        Idazlan aretatik neure arirako diranak baiño ez dodaz batuko. Irizlariak itxura naieko zala Baudelaire iñoen. Edo beste itz bategaz esateko «manierismo» ei eukan.

        Olerkariak buru ez oin bako gauzak azalduten ebazala askok ots egian. Beste batzuk ostera, buruko barriztasuna ta gauza bakanak esan naia. Itxura naia, buru!

        Gautierren erantzunak, jakingarri izango jakuz. Oar oneei narrua kendu eutsen. Batzuk, iñoan idazleak, berez itxura naiekoak dira. Izatez eta jaiotzez! Tolesgetasuna ta bakantasun (simplicidad) edo, itxura nai andiena izango litzateke eurengan. Beste moeta bateko itxura naia. Euren gogaiak eta buruak biurtu bearko leukeez bakunak dirala erakusteko.

        Euren adimenak tolesgabeteak jaio ziran ezkeroztik eta gogaiak bere biurtuta urtetan jakez, artez barik. Beste batzungan gogai argiak, bakunak eta tolesgeak sortuten diran legetxe, euren adimenean gogaime, igeskor ta itzungabeak ernetan dira.

        Ludiko gauza eder guztiai, aurrez aurre barik, ertz batetik begiratuten deutse. Olakoxe gogoaz jaioak dozuz. Irudi, lilluraz josiak eurrez jarioten jakez, irudi neurrizkoak barik. Gauza batek besteagaz daukon zerikusian errezenera jo barik, zaillenari laguntza eskatuko deutsoe. Erderaz esan bearko baneu, olantxe neure gogai au eziko neuke: «El amaneramiento es naturaleza en ellos. Y buscar la sencillez sería un amaneramiento inverso».

        Zergaitik neure adimena nekatuko dot irudi bat aurkitu nairik, berak beste bat ikusten badau berez? Egazka igesi doan usoak gauza guztien igesi bearra sartu badagist biotzean, zegaitik bakearen irudia dala uso ori, neure adimenean sartu nai izango dot?

        Udagoienak itun jarri daroaz begiak eta biotzak. Eriotz irudia baita. Baiña olerkari guztiak eriotz aurrean bake giro bardiña eukiko? Ez, batzuri larritasuna sartaraziten deutsoe, beste batzuri eriotzaren poza ta gentzea.

        Bizitzea eder jakonari, eriotza ez jako atsegin. Bere barrenetik oiu ta didarrak sortuko dira, ludion geratu nai daualako. Maragallen abesti baten ederto ikusi dagikegu diñoadan auxe. «Cant espiritual» buruz ikasi bear geunke.

        Eta olerki orretan bizitzeari zelako maitasuna erakutsi daroatso olerkariak. Eriotzaren otsik entzun gura ez. Itxura naia ez da, ba, askoren uste dan legez. Beredin idazleri jaiotzetik jatorke. Eta irizketeak lana, adimen azterketa, indarra ta orio usaiña nabarituten dauan olerkian, erreztasuna etorri bera baiño ez da. Askori lelokeriak neurtitzetan idaztea kostetan jakena, beste oneei itxura naiezkoak dirudien olerkiak egitea, ez jakee kostetan. Antziñekoai errezago izan jaken tolesgeak izatea, bakunak izatea. Zergaitik? Gaurkoan legez, gogaiak eta olerki gaiak mastrakatuta ez egozalako. Ludiaren sortaldean jaio ziran olerkari ta idazleak, goizeko argiaren mosuak ikututa, ez bestera, aurkitu ebezan gogaiak. Gaur gangarkeri andiena izango litzakeana, «vulgaridad» izango litzakeana, orduan gauza entzungarria.

        Gizonak jakintza larregirik ez, baiña jakintza apurtxo bat geiago daukoe antziñako aldietan baiño. Eta leen arrigarri ziran gauzak, gaur papaukeri.

        Elertiak egunaren aldiak dauz: goizaldea, eguerdia, ta illuntzea. Oraingoan eguerdian gagoz. Baiña illuntzeruntz goazala. Eladetarrai jazo jakena an Alejandria urian elerti nagusiak ziranean. «Civilización» edo deritxon ori geratuten danean, bakuntasun edo tolesgetasunak aldenduten dira.

        Apuleyo, Petronio, Juvenal eta Agustin deuna, latera elertian, atsegiñago askori beste leenengokoak baiño. Agustin deuna itxura naiakoa? Iñor ludion izan bada, deun ori bai! Mistikoen artean bere itxura naiak asko idoro geunkez. Emen dozuz ba neure ustez, zegaitik itxura naiako batzuk obenez barik errugez jantziak diran. Berez olantxe sortuak baitira. Aitonen semeai jazoten jakena. Aitonen semeok edo nobleok azkenerako seme murritz, erdi geixo eta euren sendia amaitu daroe. Odola meetuten jake edo. Asieran nobleak ziran odolik onena eukenak, gizonik ausartuenak, gudari puntarengoenak; orregaitik aiton seme jatzuz. Baiña gero apurka-apurka odola galduten jake ta iñor baiño milingeagoak dozuz.

        Labankeri larregi, bigunkeri asko eta etxe landuetan bizi izan diralako. Larregiak beeratu dauz! Idazleai eta olerkariai jazoten jakena. Gaixoak nagusi gura dodazanentz?

        Gaur klasikoen eta idazlari onena izango jatzu, oraingoan ondoen bere olerkietan eta idaztietan azalduten dauana. Eundi bakoitzak bere klasikoak daukoz. Eta klasikorik onenak izan daitekez gaurkoan, itxura naiekoak diranak. Ezetz?

V

        Urte batzuk dira Franceko erdaltzaindian Valery idazleak bere itzaldi entzutetsua aguzi ebanetik. Gallimard-ek argitaldu eban itzaldia ta bertan irakurri doguz begiko jakuzan oarrak, elerti arloan.

        Klasikotasuna joko bat dalako ustea darabil idazleak. Baiña joko orrek bere neurriak daukoz. Eta jokoan antziñako txiribiriak erabiliko doguz? Ez, ba, jokoetan txiribiri barriak izaten dira, «yo-yo» bedere.

        Idazlearen edo olerkariaren argia bere ondoan igituten diranen min eta biotz berak, oinazeak eta gogaiak ikututea, gauzarik ederrena. Zeure egunetan sortuten diran artegatasunai erantzun egiozue. Eundi bakoitzak miesa bat edo lauso bat euki daroa begi ganetan. Lauso ori zear betestuten da ludia.

        Eta eundi orretan bizi diranak, euren gogaiak azalduterakoan, lauso ori erakutsiko deutsue. Idazleak zer egin? Bere egunetakoan mokoz moko jarri? Jatorrizko idazlea bada, beste guztiak sentitzen daben erara bere biotzak bere sentiduko dau.

        Urteak iges egiterakoan irizlariak esango dabe «eundi arteko artegeak eta oinazeak idazlari onek sakonen, ziurkien azaldu ebazan. Klasikoena auxe baitauku».

        Baiña idazle orrek bake girorik ez dauko? esango deustazu. Bake girorik ez dauko, bere egunetan bizi ziranak bake girorik ez ebelako euki. Bizitzako goraberak, eriotzeak, siñiste zalantzeak eta urduriak kezkatutako gogaien kiñuak idazlari orrek azaldu ebazan.

        Omerrek besterik egin ete? Aren poemetan diran buruzagiak eta gudariak ez ebazan gogomin andiak euki. Neskatxa bat ederren zala, edo jainko izunak zitalkeriak egiten ebezala. Omerren poemeran gogoari jagokozan gauzak barik soiñari eta lizunkeriari ondo jagokozanak aurkituko dozuz. Idazlariak erara? Ez. Eundi areitako gizonak ez ba leukezan artegatasun larriagoak.

        Erromatarrak zer egin eben ondo dakizu. Virgiliren gogaiak ez dira beste mundukoak. Aundikeri otsak eta gudari didarrak. Horatiusek ostera, bizitza erosoaren kantak edo guda abankeriak. Kristau gogaia eldu zanean urduririk ez, baiña gero zelaiari begira egozanak, bizitza uskeriak, eriotzako orduak eta ikututa, artegatuten ziran.

        Danten, barriz, bere gizaldikoen asmoak ikusiko dozuz. Ludiaren osotasuna edo «unidad» orduko gogo sakonena. Doipuruaren menpean, ludi osoa gauza bakarra zan. Eta uzkurtza osotasun orren erdian. Amaisegarren eundian zer jazoten da? Pintziñako bizitza nasaiak eder iritzi, bai?, eta pagano antzeko biurtu ziran askotxo. Eta errez abestuten dozuz bizitzako atsegiñen gozotasunak. Bake girorik ez dozu bear aragiaren ederrak abestuteko. Aragiak ez dauz ba, ludiaren bestealdeko artegatasunak.

        Amazortzi eta emeretzigarren eundietan sinismena galdu zan eta idazleak bake girorik ez dauke, gitxi edo baiño. Kristautasunak alde guztiak bete ebazan, eta kutsu orrek artegaraziten ebazan idazleak, siñismenik euki ez arren. Orain tximistaren eundia dogu edo ziñearen aroa. Fotografiz ludiari begiratuten deutsogu. Ori ikuskarri ederra! Betor fotografi bat! Eta idazleak tankera orri jarraituten deutsoe.

        Eundi bakoitzean nor klasiko? Bere egunak ondoen esi dauzana. Idaztiak argiro erakusten badeutsu eundi bakoitzaren tankerea edo izatea, idazti axe buru dozu.

        Klasikotasuna zer dan onetan, iluntasunak garabiltz sarri. Azalean baiño ez dago klasikotasuna? Ez, azalean eta mamiñean, biak alkarrekin doazenean. Eta gogoak artegeak badira, azalak bere artegeak izan bearko? Bai uste. Klasikoak urtez egiten dira. Eusko soloan klasiko dozuz leenago erromatarren ez eladetarren entzute añdirik barik idatzi ebenak. Españan, barriz, klasikotzat artu daroez Alfonso el Sabio, Berceo, Juan Ruiz, Diego de Valera, Bernaldez, Mena, Santillana eta gura dozuzanak, antziñakoak badira. Klasikoak dira zeure ustez? Bake giro andirik eurengan?

        Francen barriz, «Chanson de Roland» klasikotzat emongo deutsue. «La vengance de Rioul», «La chanson de Jerusalen» eta beste askoren artetik eldu zadiz Rambouillet etxeko aretoragiño ta guztiak klasikotzat artuten dabezala prantziarrak ikusiko dozu.

        Beste elertietan bere orrenbesterik jazoten da. Arira zer? Arira guztia. Gizonik argienentzat klasiko dirala, bakoitzak bere egunetan inguruko gogoa sakonen azaldu dauana.

        Apollinaire idazlea klasikotzat artuko deutsue laster. Mallarmé, Bataille edo Richepim klasikotzat autetsiko dabez. Ago kutsu ona galdu dabela gizonak? Ez dakigu, gai onetaz asko idatzi dalako. «Ideas estéticas» idaztian ikusiko zenduzan goraberak edertasunatzaz. Platon baiño leenago asi ta azkenengo edertzaleengana eldu arte, batek bere gogai bardiña ez dauka edertasunatzaz.

        Klasikoetzaz beste orrenbeste.

        Baiña iñoren lotsagarri ez nedin izan, klasikoengandik zer ikasi dagikegun azaldu ta amaituko dot arazo onetzazko eztabai au. Orixe jaunak maite dauzan klasikoak zer erakutsi legiskuen jakingarri jaku. Eusko elertian barna dabiltzanak, zer irakurri bear daben bide onetaz esango dogu. Burua bere lekuan daukonak, asko irakurri ta agokera ta aukera ona daukonak ikotika batzuk egin dagikez, baiña oiñez ikasten dabillenak ez.

VI

        Elertilari izan nai dauanari, zer ikaspiderik erakutsi legioke klasikoak? Moeta guztietako idazleak, edertasuna azalduten jakin daben idazleak, klasikotzat artuten doguz. Baiña leenengo maillan dagoz, doai orreekaz lan iraunkorra egiten aalegindu diranak. Gizatasunari jagokon idaztia iraunkorra jaku.

        Gorengo diran idazleak, euren gogai ta idazkariai neurria itsatsiten deutse. Olerkigai ederrena biotzean sortuko jatzun, baiña azalera atera nai dozunean, bere ertzak eta neurriak bear dauz. Pitxiak alkarren leiak atera ta aurrez jaurti arren, lan osoa ta bakarra ez dabe erauten. Pitxi izango dira, baiña marra edo joya txukunik ez dabe osotuko.

        Biotzari neurriak jarri? itaunduko deustazu. Bai, imiñi geinkioz. Benetako idazlan onak eta ederrak irakurten badoguz, egun baten ez, baiña urte batzuk barru oftuko gara gauza guztietan neurri bakarra idoroten. Agokeran azi geinke aukera be bardin. Agoko kutsua jaki meekaz meetu egiten jakun erara, gogo kutsua.

        Olerkiak biotzetik urten nai deutsu. Olerki orretan batasuna edo osotasuna lortu egizu. Eutsikai balitz, gogai bakarra erdian bego, besteak orri lagunduteko neskame antzo.

        Kutxa eder baten zura edo ola nagusi dozu, baiña burni, pitxi ta adeluak bere morroi dauz.

        Luis de León, Virgili, Horatius eta abar gai onetan nagusi jatzuz. Euren olerkietan batasuna nagusi. Gaurko batzungan bere batasun ori ikasten dogu. Leentxo Goethe, Leopardi, Manzzoni eta beredin eredu aipagarr. Ludi onetan amaikatxo gauza eder bananduta daukaguz. Bardiñez diran gauza nabarrak, an-emen loratuten dira. Baiña bardineztasun eder orren eutsikai ta gogai bakartzat, ludiaren batasuna bere egilleari begira. Gogai bakarrak sortuazo eban ludia: Jaungoikoaren antzeak. Eta eutsikai au ezin galdu dagike ludiak. Beti baitago Urtziren goralpenak abestuten!

        Eresi edo armonia bailitzan ludi osoa bake giroan dago. Osotasuna darakus bardiñeztasunean.

        Idazle danak diñogun au ezin baztertu. Baiña osotasun ori zelakoa? Emen Orixek eta nik berriro burrukan egingo geunke. Neure ustez, epaikaria izan bedi zentzuna. Zentzun au ez bedi askok gura dauana: adimen otza. Ez, edertasunak erakutsi deuskun zentzuna izan bedi.

        Edertasunaren batasun au garrantzi aundiko oarra dogu (1). Idazleak ez bedi iñoiz aaztu. Soiñaren atal guztiak, begiak, besoak, oiñak eta abar gogoak batuten dauz. Gogoa nagusi jaku.

        Klasikoetan besterik ezin ikasi? Bai. Erderaz humanismo esaten daben ori, euskeraz zelan azalduko dogun jakin nai neuke. «Formación humanística» esan daroe. Ederzaletasuna? Zerbait geiago. Itz orregaz azaldu nai neuke gizonongan biotza ta adimena gentzatu ta alkarren laguntza maitekorra jarten ebazan irakasbidea. Bere men guztiak bardin azi daukazana, irudipenari larregirik emon barik, biotza bere geiegi meetu barik, orixe dogu benetan klasiko artean titiztatua.

        Jakiña, ez da naiko. Jakintza joria daukenak ez dira beti ederzale onenak. Bizitza nondik sortu dan eta landarak zenbatzu moeta daukezan sakonkiro jakin arren, edertasunari eskurik emoten ez dakian asko ikusi doguz. Adar bakarra baiño ez dabe ezi. Euren jakintzarako adarrak, besteak moztuta dagoz, baztertuta.

        Klasikoetan titiztatu danak, barniz, bere adimeneko eta biotzeko adarrak bardin-bardin azi daroaz. Bata baiño bestea ez bedi luzeagoa izan.

        Ederlan batzutan sentimenak begi zuurrak daukoz, baiña adimena itsu dago. Beste idazle orrengan biotza nagusi, burua morroi. Elertilari ori ez dago ondo azita, erdiz erdi baiño.

        Zer egin bearko dau? klasikoengana jo, idazlari puntarengoen lanak irakurri, aztertu ta ausnartu. Ederlanean batasuna eta menen arteko bakegiroa naiko dira? Ez edo.

        Idazle argiak aukerea bear. Edozein gai ona ete jatzu olerkietarako? Ustelduten datzan zapo illa, ezin izan daiteke ederra. Olerki bat ezin eratu daikezu atsa darion txakurra gaitzat aukeratuta. Aukerea bear.

        Zelako gaiak aukeratuko dodaz, ba? Ori zure agokereak erakutsiko; klasikoak, idazle puntarengoak erakutsikc deutsuela oraintxe azalduten deutsut.

        Ikusi zelako gaiak erabilli darabillezan klasiko diranak. Aintzakotzat ez dira gauza guztiak artuta. Baiña non gaiak aukeratu? Izadi amearen altzoan. Bide orrez geroxe, zeure gogoan, biotzean. Gizonaren barru onetan deus ez dago. Ingi zuria dirudi. Zelan gogaia sortarazi? Begien bidez asko, beste batzuk ikasi bidez, entzunez bedere.

        Klasikoak izadiaren ikusketean aberastu dira. Irudiak aurrez sortaraziko deuskuz izadiak, baiña bere aurrean bakuntasun osoz egon gadizan. Oartu dagi gaudiko ñabartasuna. Eta geure biotza larregi ikututeari ez, bear dan neurrian ikututeari gagozan.

        Orixe ikasiak dira klasikoak. Gauza bakoitzari zor jakon neurrian biotz ikutzea artuten eban. Ez geiagorik ez gitxiagorik. Neurrian. Gizona izadiaren errege egiña dozu,

        Urtzik ala nai ta. Errege zaran ezkero izadiaren gorabeeren menpeañ morroi ez zadi egon. Eta errege ez da, lar ikaratua edo beldurtuten dana. Izadiaren errege ez da jazoten diranak artegatuten dauana. Zalpurdian zoazanean, ugelakaz ederto zuzenduten dozuz zaldiak, ara edo ona joan ez dadizan. Izadia zalpurdi bat dozu, bertan zoaz. Zaldiak nai daben tokira ez zadi joan, zeuk nai dozun lekura baiño.

        Eta sentipen dozun ori ez okertu, gero! Diru ona artu eta txarra emon ez da bidezko jokoa.

        Senti dozuna era berean atera egizu. «Sinceridad» baten batek esango leuskizu. Sarri leenengo senti doguna barik laugarren senti doguna ateraten dogu. Txarto egiña! Leenen unean biotza ikutu deutsuna azaldu egizu.

        Oraingoan, neure ustez, auxe dagigun: izadia ikustera goaz, baiña begiakaz ikasi bearrean, adimenaz ikusten dogu. Edo izadiak berak biotza ikutu baiño leenago, ikutu gaitualakoan, arin goaz biazkolara, geure buruak eta irudimenak sortu dabezanak azalduteko asmoz.

        Itxi egiozu izadiari begietatik sartu dadin. Eta dakusuna aldatu barik, zor jakon itzalez edo zentzunez argitaldu egizu. Mamiñatzazko diñoguz oar oneik. Azaletzaz zerbait klasikoetan ikasi daikegu. Edertasunaren erdia azalean dago. Ezetz? Ba, urrezko marra jaurti egizu errekara, ibaira, ta ura garden ez bada, ezer ez dozu ikusten. Gogairik txukunenak eukiko dozuz, baiña azal naastua, loia. Ez da ezer ikusten!

        «Orixe»ri erantzuteko asmoz asi nintzan onetan, amaia jo bear dot. Beste zortzi aste idazten ekingo neuke gai onetzaz, baiña nekegarri litzateke. Goikoak nai izango al dau gaitxo oneik sakonkiroago ta zabalago noizbait agertzea, eusko elertian olako eztabai ta azterketeak bear diralako. Irizketeak zelan egin bear diran, klasikoak zer diran, lirikan gauzarik onena zer dan, ikaspide nortzuk jakuzan, beredin gai jatorkuz agora, baiña amaitu bear. Orixe eta ni gauza askotan toki baten gagoz, uste bardiñak daukaguz, beste batzutan ez. Bakoitzak bere agoa. Argi naiaz idatzi dodaz «Erantzunak». Sarriago gura neukez olako eztabai batzuk, baiña bakegiroz, ez gudaz ta alkar irainduteko asmoz.

1932-X-14, 15, 16, 18, 19, 20

        (1) Emen arinka azalduak, idaztiño baten euren toki berezia eukiko dabe, baiña ausnartuago, sakonago.