Emazte elheketari, buru gaixto...

        Behin baziren bi senhar emazte xahar. Emaztea etzen baitezpada gaixtoa, nahiz adin batetaraz geroz emazte gehienak gaixtatzen diren. Oxala ez balire oraino gazterik hartaratzen!

        Beraz gure atsoa etzen gaixtoa; bizkitartean etzen ere itzalik gabekoa. Bazuen aztura bat neholere ezin utzia: mihia luze eta zalhu; ezin egon mintzatu gabe. Senharrak hau edo hura erraten zionean, edo zerbeit gora-behera gerthatzen balin bazen etxean, berehala bazoan emaztea lasterka auzoz auzo, orori erratera; guziek behar zuten jakin haren berri. Etzagoken ixilik.

        Eta gero deus etzuen erraten garbiki eta xuxen, ikhusi edo entzun bezala; zenetik etzena behar zuen egin, xehetasun guziak handituz eta edertuz ez dakit nola; asko aldiz orobat guziak burutik buru berak eginez. Aiphatzea kasik bitxi zitaken gauza batetarik eginen zuen mendi bat, sagutik otsoa, ulitik arranoa.

        Behin baino gehiagotan senhar gaizoak behar ukhan zituen jasan emazteak bere mihiaz batzuer eta bertzeri egin bidegaben ondorioak. Emaztea emaztekin samurtu eta, azkenean gizonak gizonari jazartzen zitzazkon, iduri-ta hura zen orotaz hobendun, gizagaizoa!

        Egun batez gure xaharra joan zen, behiak uztarturik orgekin, oihanerat othetxaketa. Patar bati behera zoalarik, horra non ohartu zen lurra bertzetan baino han harroago zela; iduri zuen irauli edo aitzurtu berria; zenbeit tokitan beheititua zen, eta zangoa gainean eman orduko zilo bat egiten zuen.

        «Zer da hau? Hemen behar othe zaizkit sarthurik gelditu nere behiak eta orgak. Goazin ikus lehenik ea nork zer egin duken lur huntan?».

        Hartzen bi eskuz aitzurra, eta emekiño hasten da lur igituaren altxatzen. Hiru zehe barna zilhatu dueneko, agertzen zaio lurpetik untzi baten ezkina. Inguruan khentzen du lurra bazterretarat, eta zer du hatzemaiten? —Eltze handi bat urhez eta zilharrez bethea...

        «Ah! zer fortuna! Oraikotik aberats gira zu eta ni, Maria».

        «Ba, Mariak ez baitaut ordean atxikiko sekretua. Bihar goiza gabe, herri guziak balakikek; alta bada holakoak eta halakoak jakinez geroz, zer hatzeman dudan, ez diagu bakerik, ez bizi onik. Zer egin...».

        Bide bazterrean jarri eta han zagon bere buruarekin gogoetan Extebe, behiak hatsmarrun ari zirelarik.

        Azkenean xutitu zen jauzi batez bet-betan, zerbeit mirakulu gogoratu balitzaio bezala.

        Eltzea bere urhe eta zilharrekin sartzen du berriz lurpean; estaltzen du lur igitu hura ongi ostoz eta lapharrez; eta badoa bere bideari aitzina othetxaketa. Orgak erdi hutsik joan zen etxerat, xoria bezen arin. Behier uztarria khendu-eta, emazteari deus erran gabe, etxe gibelean gaindi, joan zen handik auzo hiri batetara.

        Hiri hartan erosi zituen xarbo bat eta erbi bat, biak bizirik; eta joan zen etxerat oihanean gaindi itzulian.

        Xarboa ezarri zuen buztanetik estekaturik haitz baten gainean, adar gorenetarik batean. Erbia aldiz ezarri zuen ur handiaren erdian soka luze batekin harri handi bat zangotik, ihesi joan etzadin...

        Gero badoa lasterka eta bide laburrenez etxerat. Etxen sartzearekin erraten dio emazteari: «ez dakizu, Maria, zer ikhusi dudan oihanean? —Zer ikhusi duzu, Extebe? Erradazut berehala; erretzen ari naiz, jakin nahiz. Ah! banuen ba, beldurra, zure begitharte arina ikhustearekin, zerbeit bazinuela errateko. Badea berriagorik? —Ba, bainan, Maria, zuk orori salhatuko diozute ene balentria. —Ez, gizona, nehori ere ez diot aiphatuko.

        Ez ea nehori ere? —Nehori. —Hitz-emaiten dautazu beraz? —Hitz-emaiten dautzut; behar duta besoa altxatu, zin egiteko? —Ez, ene Maria. —Beraz, Extebe gaixoa, errazu othoi, zer da? —Zer da? —Zato hunaxe hurbil, Maria; beharri xilora erranen dautzut. Ixil-ixila, egon gero eni, haurkeriarik gabe! —Ba, gizona, ba; bainan erdi zaite hortik; xigortua nago hemen; zer othe dukezun? —Huna zer. Oihanean hatzeman dut eltze handi bat diruz eta zilharrez mukurru bethea. —Zaude ixilik! Ba othe? Eta zertako ez duzu etxerat ekharri? —Ohoinen beldur nintzan, nihaurek ekhartzeko. Nahi baduzu, joanen gira bilha sarri biak elgarrekin. —Goazin berehala. —Goazin».

        Badoazi beraz oihanerat biak elgarrekin. Bidean solas egiten dute. Senharrak erraiten dio emazteari:

        «Egun hautan ikhasi dut gauza bat, uste ez nuena: arraintzaleak ihiztari bilhakatzera omen doazi, eta aldiz ihiztariak arraintzale. —Zertako othe? —Zeren eta, Maria gaixoa, oraiko arrainek arbola gainean egiten baitituzte ohantzeak, eta hala-hala oihanetako ihiziak ur handietan bizi baitire. —Emazu bakea; egia dena da, oraiko jendek ez dakitela holako gezur buru-buztan gabeko hedatzen baizik. —Ez duzu sinhesten, Maria? Sinhetsiko duzu, ikhusi-eta, so egizu goiti; ea zer den hantxet erdiko haitz-adartto haren puntan?».

        Hainbertzenarekin, kheinu egiten dio emazteari eskuz eta begiz: «ez duzu ikhusten xarbo hura han dagola dilindan, ahoa xabaldurik, buztanaz abarrari lothua? —To, hala da, ez nuen sinhesten, orai ikhusten dut. Bainan nola igan da ordean xarbo bat haitzari goiti hoin gora? Nola dago han kokatua? Hauxe da mirakulua! Nola litake hori? Ez, ez; bada hor zerbeit sorginkeria; zoazte gero, egizue sorginez irri, gizon horiak...».

        Gizona han dago xutik, lephoa goiti bihurtua, bi esku-muthurrak bi sahetsen gainean landatuak, ahoa zabaldua, begiak luzatuz, bere baithan erraten balu bezala: «egia balitz, oroen buruan, emaztek diotena: badirela egiazko sorginak? Nork daki?».

        Emaztea bere aldetik harritua dago goiti so, beheiti so. Begiak thorratzen ditu, hobeki ikhusteko. Xarboa bethi han, gainetik behera so, iduri irriz... Bitxikeria!

        «Zoazi, Extebe, igan zaite, eta hatzemazu xarbo hori; sarri nik erreko dut, eta zuk janen, ez dea hala? —Hala da».

        Igan zen beraz eta xarboñoa eskuetarat bildurik jautsi; eta biak lothu ziren etxerako bideari.

        Ur handiaren hegian zoazilarik, senharra bet-betan gelditzen da, urerat begira. Emazteak galdatzen dio, zer duen? —«Ez dakit, Maria; bainan zerbeit bada hemen; ez duzu ikhusten ura igitzen dela? Behar dugu jakin zer den. Zaude zu hor. —Ez; heldu naiz ni ere, zurekin, zer gertha ere».

        Badoazi ur hegiari behera; hurbiltzen dire ondoraino, eta zer dute ikhusten? Erbi bat uraren erdian igerika!

        «Zer erran dautzut nik, Maria? Erbiak arrain bilhakatu zirela, ez dea egia? —Egia zen eta hala da. Zoazi, unthuts zaite eta urean sarthurik, hatzeman ezadazut ihizi hori zangotik».

        Erran bezala egin. Badoazi etxerat, batek xarboa, bertzeak erbia eskuetan xoratuak, hogoi urthez bederen gaztetuak.

        «Gaurko afaria eta biharko bazkaria baditugu; ez dute orotan holako errekirik. Zer muthur gorria izanen duzun, Maria, zuk bihar arratsaldean! —Eta zuk, Extebe, zer pottoka! —Otoi emazu aphal, emazte ergela; aditzen bagituzte, xahu gira.

        «Handiena oraino ikhustekoa dugu». Ehun bat ixtape egin-eta, gelditu ziren berriz, gizonak emazteari ziolarik: «huna hementxet urhez eta zilharrez mukurru bethe eltzearen gordegailua. Goazin emeki deus hautsi gabe».

        Baztertu zituzten lapharrak eta ostoak; lurra altxatu zuten, eltzea inguruan agertu. Khendu zioten estalgia, barnearen ikhertzeko. Oso-osoa eta bethe-bethea zela ikhusirik, hartu zuten bi giderretarik; gizonak ezarri zion berehala emazteari buruan; eta bera zain gibeletik zarraikion, ahapeka erraten ziolarik: «Maria, badugu behingo ontasun; ez gitu bederen aurthen goseteak hilen».

        Holaxet erasian joan ziren etxerat, afaldu-eta oherat.

        Biharamunean hustu zuten eltzea, eta bertze zerbeit onez betherik ezarri zuten. Etxeko-andreak hil zuen oilarra, eta gero handik ondoko aste guzian egun oroz oilo bat. Hainbertze urhe eta zilhar ikhustearekin alabainan mothoa makhurtu zitzaion gure Mariari eta burua... ez xuxendu. Egun guziez ez dakit nolako bazkariak eta afariak han ziren; auzo guziak harat-hunat han zabiltzan. Goizetik arrats, gauaz ez egunaz etzen atheratzen jendea. Jan eta edan eta oihu, eta jauzi...

        Extebe gaizoa harritua: nola iraun, eltze bat urhe eta zilharren orde, etxearen bethe ukhanik ere?

        «Maria, othoi goazin emeki; beldur niz... —Zeren beldur? —Buluziko gituzte auzoek, eta larrutuko. —Zer da gero? Jakin zazu, Extebe, eltze-urhe hori biek hatzemana dugula; biena da, eta nahi dutanaren xahutzeko badut nik zuk bezenbat esku. —Ba othe? —Ba naski! Diru hori zurea balin bada, enea da».

        Batek ez, bertzeak ba, eta bethi azken hitza Mariak.

        Ixildu zen beraz Extebe gaizoa, etsiturik emaztearen heztea, behin nausitzerat utziz geroz.

        Bizkitartean ikhusi zuenean azken beltzera zoazila, samurturik erran zion: «ori, Maria, nahi duzuna eginen duzu; nik ez dautzut gehiago dirurik emanen urari behera arthikitzeko. —Ez ea zuk? —Nik ez». Batek oihu, bertzeak marruma, hor hasten dire borroka.

        Atso zaharra senharrari aztaparka lotzen zaio, iduri-ta begitarte guzia larrutu behar diola: «hizen bezalakoa! Hortarik ari haiz! Ago, ago; ez diat hire sos zikhinen beharrik, alferra, zikhoitza, barea, ohoina... ago. Nik begiratuko haut hire diruaz gozatzetik. Zorrez eta zorriz estalia beharko haiz ibili, nahi baduk eta ez baduk, eske, eske hor harat etxez etxe, bide bazterrean leher egin arte. Ez hiz urrikaltzekoa izanen, hizen bezalako piltzarra!».

        Extebe gaizoa zen uhar haren pean ikhustekoa. Hastean, zerbeit ihardesten zuen; bainan bertzea gero-ta gorago joaki. Senharrak hitz bat, harek ehun eta berrehun. Laster garhaitu zuen emazteak senharra.

        Alta gizagaizoak ahal guziak egin zituen, bai larderiaz, bai estitasunez. Harria baino gogorrago zagon bertzea bere hartan.

        Nahi zituenak oro erranik, joan zen herriko auzaphezarengana, ala ez baitakit ez ote zen bakezko jujearengana joan.

        «Jauna, zuregana heldu naiz, ene senharrarekin ezin biziz. Burutik badu, edo nik ez dakit nolakotzen ari den. Dakizun bezala, jauna, eltze urhe hura oihanean hatzemanez geroz, nehork ezin jasana da. Alferkeriari emana da; erdietan mozkor arraila; ni ez nitake harekin bizi. Othoi, jauna, edeki ezozu eskuetan duen diru undarra; nahiago dut buluzirik ikhusi, ezen ez horditua».

        Buruzagiak sinhetsi zuen; nork ez sinhets bere senharra gaizkitik ezin begiratuz dabilan emaztea?

        Deithu zuen gizona bere aitzinera, eta erran zion: «emadatak hunat eni berehala hirekin derabilakan diru guzia. —Zer diru? Jauna, nik ez dut dirurik. Hobe nuke ba, banu! —Baduk, eta ez duk zeren gorde, ez eta hemen zozoarena egin. Bazakiat badukala eltze bat urhe eta zilhar oihanean hatzemana; alferrean duk egia ukhatzen. Hobeki eginen huen, eltze hura hatzeman eta niri ekhartzea, edo gutarik norbeiten mintzatzea, jakiteko norena zitaken eltze hura... Dohakabea! Ez dakika gauza hatzemanaren gordetzea ohointza dela? —Barkhatu, jauna; bainan zin-zinez erraten dautzut, ez dudala nik urherik, ez zilharrik ez eta arditik. Nere emazteak amets egin duke, edo ez da bere baithan. Zerbeit erhokeria erran dautzu eiki eta zuk sinhetsi. —Ez, jauna, gezurra du, dio emazteak berehala solasaz jabeturik, ez naiz erhotua; urhez eta zilharrez bethea zen eltzea mukurru. Ikhusi dut».

        Senharrak orduan. «Jauna, ikhusten duzu ez dela bere baithan. Ori, galda zozu noiz, non eta nola hatzeman dutan erraten duen eltzea. Xuxen ihardesten badautzu, hitz-emaiten dut ditudan guziez buluztea».

        Emazteak bazterretik: «horrek uste badu ere, jauna, burutik maingu naizela, edo berak dakien xehetasun zerbeit ahantzi dukedala, erakutsiko diot ez naizela ez ahanzkor ez maingu. Adi zazu, jauna. Huna nola gerthatu den jadanik aiphatu dautzudan gertakharia. Oihanera joan gira biak elgarrekin; eta han hatzeman dugu lehenik haitz baten gainean xarbo bat. —Nola hori? Nola erran duzu, Maria? Xarbo bat haitz baten gainean! Trufatzen zira nitaz, ala baduzu burutik? —Ez, jauna; egia nere begiz ikhusia erraten dautzut».

        Extebek orduan: «jauna, horra nik errana; ageri da eri dela gure Maria. —Zer derasazu, eri eta eri? Ni eri? Ez alafede zu baino gehiago, ez eta zu bezenbat ere. Badakit xuxen-xuxena zer erraten dutan. Eta zuk, Extebe, zuk ingoitik ahantzia naski hantxet ur handiaren erdian hatzeman dugun erbia?».

        Buruzagiak ordu arte lanak izan zituen irria ezin atxikiz; bainan azken hitz horiek entzutearekin, ezin egona lothu zitzaion eta karkallaz hasi zen. «Emazte bitxia!».

        Senharrak erran zion: «gogo emazu Maria; oroen irri-egingarri bilhakatzen ari zira; ez ginuen deusen beharragorik! Eta zuk, jauna, ikhus-azu eta ikhas behin bethikotz; ez direla behar sinhetsi emazten erranak».

        Buruzagiak ihardesten dio: «egia da hori; ez dire behar sinhetsi. Nork ikhusi du behin ere erbirik urean bizi, eta arrainik oihanetan, haitz-ondoen gainean? Egiazko emaztea behar da izan, holakorik sinhesteko eta bertzeri sinhets-arazi nahi ukhaiteko».

        Ezaguturik etzuela garbitasun osorik jakin ahalko, ez eskualde bat ez bertze, igorri zituen senhar-emazteak besoz-beso etxerat, bakean bizi zitela erranik.

        Herri guziak jakin zuen berri hori; eta zenbeitek ongi irri-egin zuten Mariaren nahigabeaz. Urrikitu zitzaion ba; bainan berantegi. Esku guziak khendu ziozkan ordutik senharrak; hobeki eginen baitzuen ez baliozka behin ere hartzera utzi! Jainkoak begira behin gaina har emazte makurrak! Erreka jo behar du etxeak.

        Herrialde guzietan badira holako ixtorio xaharrak. Hau den bezala Rusiatik heldu omen zauku. —Beraz hango emazteak ere elheketariak dire eta buru gaixtokoak? —Holetan ba. Nongoak ez?

Eskualduna, 1894-03-23