Ba edo ez

        «Badakizu zer diozun? Ez ginuen sekulan asmatuko izan zaitekela aski gizon atrebiturik, gure artean, erraiteko, finkatzeko, eskualdunak baduela, bi begitharte. Zer ausarkeria! Zer gezurra!

        Eskualduna! Gizon guzien artean famatua daukatena bere leialtasun, frankezia, eta oroz gainetik, gizonak lur huntan izan detzazken kalitate on guziez, bi begithartetakoa?... !!!...?»

        Nor da mintzo horrela? Réveil Basque, gazeta gorria, eskuara eta frantsesa biak bardin dazkiena, eta oroz gainetik, gizonak mundu huntan jakin detzazken mintzaire eta bertze gauza guziak bardin dazkiena eta oraino, oroz gainetik... hobekiago!

        Hortarik hasi eta, igortzen dauzkigu Réveil Basque-k bi lerro, eta oroz gainetik lauetan hogoi-ta hamalau lerro, samur-samurra; eta gehiago dena, biziki samur.

        Zer egin diogu othe Réveil Basque-ri guk, horrela samurtzeko? —Zer egin diogun? Ahalgerekin behar dugu aithortu: egun hamabortz, erran dugu badirela gutartean gizon batzu, bi begitharte dituztenak. Hori zaio gaitzitu Réveil Basque-ri. Ez omen dezake neholare onhets baditakela eskualdunik, bi begithartetakorik?

        Beha zazu: nork behar zuen erran Réveil Basque-k horrenbertze barne kilika zuela! «Sekulan ez ginuen hori asmatuko». Bainan errana den bezala, nehork uste ez duen tokian dago asko aldiz erbia lo.

        Hola denaz geroztik, galdatzen diogu Réveil Basque-ri, eian ez duen nehor ezagutzen bere adixkiden artean bi begitharte dituenik: begitharte bat eta aho bat, noizetik noizera Jainkoaz, erlijioneaz, eskualdunaren leialtasunaz espantuka beso-gainka mintzatzeko; eta bertze aho bat, bertze begitharte bat, eskualdunak sinhesten eta maite dituen gauzarik errespetagarrienez trufatzeko. Eian Réveil Basque, emozu behako bat zure mirailari, ikhusteko zonbat begitharte dituzun, eta nolakoak...

        Mintzatu girenean bi begitharte dituzten gizonez, ez dugu aiphatu, guk, ez eskualdunik, ez kaskoinik, ez eta Réveil Basque-rik.

        Xoilki hau erran dugu: «eskoletarik, erlijionea khentzen duen legea ona balin bada, zuzena balin bada, lege horren alde direnek, eta bereziki horren azpiko diren jaun errient eta andre errientsek behar luketela lege hori, den bezala begiratu». Erran dugu asko errientsa eta errient laiko, berek egin legearen kontra ari direla katixima erakusten, gobernamenduko eskoletan. Eta hori zertako? Jendearen enganatzeko; begietara erhautsaren emaiteko; haurren gibelatzeko eskola giristinoetarik. Erran dugu lege hori ez begiratzekotz, behar litakela khendu. Ez lege, bai lege; katixima utz eta har; har eta berriz utz; othoitzak orobat: hori ez dela gizontasuna erran dugu.

        Ba, erran dugu: hori dela bi begitharte ukhaitea. Zer da gero egia balin bada? Réveil Basque-k erragula, egia denez hori, bai ala ez?

        Badea Frantzian lege bat, gobernamenduko eskolak erlijionerik gabe nahi dituena?

        Bai ala ez? Lege hura zuzena dea? Bai ala ez? Zuzen edo makhur, legea lege denaz geroz, behar dea lege hura begiratu orotan bardin? Bai ala ez?

        Lege bat, on edo tzar, egin ondoan, lege haren aldekoeri azpitik esku emanez, bizkitartean berek lege hura hausten dutenak, nornahi izan diten, bi begithartetakoak direa? Bai ala ez?

        Emaguzu horren gainean arrapostua xuxen, Réveil Basque. Gero eginen daukuzu, nahi bezenbat espantu eta larderia. Bainan aldi bat othoi mintza zaite xuxen. Ihardets ezaguzu galde horien gainean: ba edo ez.

Eskualduna, 1892-11-18