Duela

        Zer da «duela»? Hitz horrek iduri du eskuara dela, bainan ez da hala. Duela deitzen dute frantsesez, hiri horietako buru beroek, odola gainditzen zaiotenean, elgarrekin buruz-buruka egiten duten borroka-aldi bat.

        Hortakotz hautatzen dituzte bakhotxak bi lekhuko; gero berriz gerlako tresnak: harma, pistolet edo sabre.

        Badoazi holako tenorean halako tokirat, zoin bere aldeko lagunekin eta, zer gertha ere, zaurien lotzeko eta... beharrez, bihotzaren altxatzeko on ditezken sokorri guziekin. Hara direnean, emaiten dira biak athorra-mahunga-has, edo gerriraino buluzirik.

        «Bahiza to? —Ni ba; eta hi? —Ni ere ba. —Goazin haste».

        Lekhukoek izartzen dute lurra. Gure gizonak han emaiten dituzte, bekoz-beko, elgarretarik 30 urhatsetan, tiroka ari behar direnean; eta sabrearekin edo ezpatarekin balin badira, hiru urhatsetan. Lekhukoek, montra eskuan, egiten diote kheinu, eta berma hor: eian zoinek erreko dion bertzeari burua tiroaz; edo zoinek sarthuko duen bertzea gerrenean...

        Ez dira gero nolanahi behar jokhatu: joko guzietan bezala, badira hortan ere legeak: hau haizu, hura ez. Legen arabera behar da han hasiz geroz, garhaitu, edo hil! Ez da jostetarik. Urhats bat behar baino aintzinago edo gibelerat egiten duena, galdua da! Akabo haren ohorea! Ez duelakotz nahi izan xuxen ari, ahalgez urthurik hil beharko da. Zer uste duzu direla hein hortako gizonak, adiskidea? Esku-ukhaldi bakhar bat makhur emaitea aski litake, han, lekhukoen aintzinean, desohore gorriaren biltzeko; non ez den huts egilea judua. Juduenzat, bertze asko gauzetan bezala hortan ere, oro haizu dira.

        Badu lau edo bortz urthe Meyer izena duen judu gazeta-egile bat, horrela ari zelarik ezpatarekin duelian, etsaiaren ezpatari lothu zitzaiola esku batez (beldurrez min har...); eta bertzeaz ixterrean barna sarthu ziola bere ezpata. Gutitarik egin zuen, ez baitzioten bertzeari zangoa moztu izan behar. Beharrik zen gizon phizkorra, eta odol onekoa.

        Haro handiskoa egin zuen orduan afera horrek. Bainan nola huts-egilea judua baitzen, eta bertzea, ez xoilki giristinoa (nahiz ez hanbateko giristinoa, gerla zozo hortan ari zenaz geroz) bainan juduen etsai errabiatua, juduek egundaino izan duten etsairik azkarrena, Drumont famatua; juduen aldeko gazeta guziak berehala ixildu ziren.

        Meyer juduaren jokoa Drumontek egin balu, ez zen Drumont xakhurrentzat ere on izanen. Meyer badabila oraino, kopeta gorarik, nehorenganik beltzuri handirik ukhan gabe.

        Egun hautarik batez izan da hor berriz bertze duel bat. Zertako? Luze litake xehetasunetan sartzea. Hitz batez errana da zer zuten makhurra.

        Meyer delako horren izen bereko judu kapitain gazte batek egin dio itsuskeria bat, Mores deitzen den jaun bati.

        Hitz batetarik bertzean duelera joan dira. Zer gerthatu da? Moresek juduari ezpata sarthu dio bulharretan; ez bertze harek bezala, etsaiari eskutik tresna khendurik, bainan dueleko erreglamendu guzien arabera, xuxen, erdiz erdi. Egun berean judua hil da.

        Judu guziak berehala nigarrez eman dira, heiagoraz: «gaixo kapitaina! Gaixo gizon gaztea! Leher egin balezate Moresek eta juduen etsai guziek!». —Hiltzalea preso altxatu dute; behin ere nehor holakoetan atxiki ez duten bezala eta gero libro utzi zazpi egunen buruko. Ez dute berdin deusetarat kondenatu ahalko, duela onhesten dutenaz geroz. Ba, bainan juduak khexu baitira ordean.

        Bertzenaz egia erran behar dugu: duel joko hori nehon den jokorik zoroena eta itsusiena da. Haurkeria bat litake, ez balitz astokeria. Zer bada? Gizonek ezin, hortara gabe, elgarrekilako gora-beherak antola? —Zertako dira tribunalak? Eta gero hobendunak bertzea kolpatzen edo hiltzen badu? Zer gizontasuna!

        Bizkitartean hori onhartzen dute egungo egunean asko gizon, iduriz zuhurrak eta izenez giristinoak direnek. —Nahi badute ba.

        Bainan hori aspaldikoa da. —Nahi badu ba. —Morès eta bereziki Drumont gure aldeko beroenetarik dira. Erlisionea maite dute, bere ahal guziez badaukate gure aldea juduen kontra. —Nahi badute ba. Hobeki egin lezakete erlisionea pratikatzea, orhoituz duelean artzen direnak eta hartan pharte hartzen duten guziak Elizaz kondenatuak direla, eta eskumikoz joak. Hanbat gaixtoago hori ahanzten duenarentzat, nornahi izan dadin, judu ala giristino!

        Behin bazen eskualdun gizon gazte bat soldado. Erran behar da soldadoek elgarren artean makhur handixkorik dutenean, duelean artzera bortxatuak bezala direla. —Bai, othe, bortxatuak? Nahi badute ba. Ori, adiskidea, eskualdun soldado horri eman zioten beharrondoko bat. Bai eta hak bertze biga. Eta gero, nola nahi baitzuten bere lagunek duelerat bildu, erran zioten harek, biphil-biphila: «nahi baduzue, ariko naiz duelian; bainan nik hauta harmak». —Bertzek baietz. —Eta harek, bi eskuetara thu eginik bat bertzeari kontra thorratzen dituelarik: «goazin beraz esku huts».

        Batek irri, bertzeak irri: ainsi finit la comédie.

Eskualduna, 1892-07-01