Nor da nausi?

        Juduak eta framazonak. Gu giristinoak, gu jende langileak, heien muthil; gu heien azpiko, on bazauku eta ez. Gu deus ez Frantzian, ez eta ere zoin gure herrietan. Ez xoilki zu eta ni irakurtzale maitea, bainan oro, oro muthil, oro esklabo; batzu bortxaz, bertzeak hala nahiagoz.

        Nor da nausi gure herrietan herriko gizonetarik? Beha zazu bazterretarat. Egizu Eskual Herrian itzuli bat. Geldi zaite nahi duzun lekhuan; sar zaite solasean herriko gizonekin. Batean erranen dautzute: «hemen xuriak dira nausi». —Bertze batean aldiz: «hemen gorriak nausi».

        Eta nik erraten dautzut batzu ez bertzeak ez direla nausi. Nik erraten dautzut, batzu ala bertzeak esklabo direla; eta noren esklabo? Framazonen eta juduen esklabo; nun ez diren berak judu edo framazon.

        Orobat duzu hau eta hura erran: hori hola da. Adi zazu hau, adiskidea; ez dautzut egun bertze deus aiphatu nahi; adi zazu hau.

        Eskual Herrian oro edo gutiz gehienak erlisionekoak gare oro. Ez bagare ere oro bardin erlisioneak manatzen darozkun eginbideeri jarraikiak, orok bederen bihotzaren zolan maite dugu gure erlisionea; erlisionearen laguntzarekin nahi gare bizi, edo gutienetik bederen hil. Orok nahi ginuke dugun erlisionea begiratu, guretzat eta gure ondokoentzat. Zernahi makhur elgarren artean izanagatik, orok edo gehienek nahi ginuke, edo bederen erraten dugu nahi ginukela gure herriko eskoletan oroz gainetik erlisionea ohoratua eta katixima irakasten ikhusi. Guziek aithortzen dugu bai katixima, bai khuretzefika, eta erlisioneko seinale eta irakaspen guziak herriko eskolatik kanpo ezartzen dituen legea, lege tzarra dela; lege tzarra, zuzen kontrakoa, eta galgarria dela serorak eta fraideak, zeren diren erlisionearen irakasle hoberenak, herriko eskoletarik, herriaren bortxa, herriko buruzagien eta burhasoen bortxa, khentzen dituena. Ongi hori, eta ederki.

        Ederkiago laiteke lege tzar horren hausterat artzeko, guziek elgar aditu eta elgar lagundu nahi baginu. Hortakotz izan dira, hilabethe hunen hamahiruan, Hasparnen bilduak Eskual Herriko gizon ohoragarri eta zinezko fededun ezagutuenak. Han zirenek hitzeman dute lege itsusi horren hausterat ariko direla bere ahal guziez.

        Ez gare bakharrak Frantzian lege hori gaitzesten dugunak; Frantziaren hamarretarik bederatzietan lege hori gaizki ikhusia da. Jende xeheak guziz ez du onhartzen, zeren eta harek behar baitu lege hori gehienik jasan; zeren aberatsek oraino, bederen diruaren gostuz, beren haurrak erlisioneko eskoletan altxa baitetzazkete.

        Bainan zoazi jende xeheari erraterat, behar dugula lege hori hautsi, eta horren hausteko ez dela bertze biderik baizik ere, lege horren hausterat artzea hitzematen duten gizoneri boz-aldi guzietan indar ematea. Aski eta aski aditzen dugu bakhotxa bere bozaren nausi dela; boza bakhotxak bere kontzientziaren arabera eman behar duela; hau dela, hura dela, elhe ederra frango. Nun dira obrak?

        Boz-emaileak erranen dautzu, bat ere ahalgerik gabe, eta gaizki ala ongi dabilan beldurtasunik gabe, erranen dautzu:

        «Ongi pena dut: bainan ez naiz ene bozaren jabe. Holakoari edo halakoari hitzemana diot». Herriko buruzagiak eta guziz herriko mera gorria balin bada, erranen dautzute: «gu erlisionekoak gare, bainan bethi jaun merarentzat ematen dugu boza. Gizon ona da... bertzenaz. Ez da dioten bezen gorria».

        Zoazi delako jaun merarengana. Galde zozu zertako ez duen, mera denaz geroz, eta guziz mera errepublikanoa, bainan bethi halere erlisionearen aldekoa, galda zozu zertako bada ez duen gobernamenduko gizonen aitzinean bere burua gehixago agertzen; zertako ez dioten jaun heier goraki eta azkarki erraten: «zuen alde naiz, bainan kondizionerekin, holako eta halako lege tzarra, hala nola eskoletako lege hori khenduko ditutzuela. Ene herriko gizonek, ez nik, ez dugu hori onhartzen. Hori behar duzue khendu, edo gurekilakoak eginak ditutzue».

        Jaun merak erranen dautzu, legea ez dela harek egina. Emanen du hutsa Suprefetaren edo Prefetaren edo ministroaren gain, deputatuen gain. Eta gero deputatu tzar hek, ministro tzar hura, Prefet tzar hura, Suprefet tzar hura mintzatu beharko dituenean, ez du izanen kopetarik hitz erdi baten errateko. Bere boneta eskuan egonen da, ixil eta umil jaun heien aitzinean. Jaun heiek eginen dute gure jaun mera gaizoaren herrian nahi dutena; sarthuko dira gero eta barnago herriko aferetan. Khenduko diotzate herriko jendeari, eta jaun merari berari, emeki emeki, esku guziak. Jaun merari idurituko zaio halere hura dela herrian nausi. Nor izanen da, nor da jadanik gure giristino herrietan, eta horrela Frantzia guzian nausi? Ez herriko jendea, ez herriko konseilua, ez herriko gizonak; ez herriko burhasoak eta etxeko-jaunak. Nor da nausi? Framazonak. Noiz arte? Guk nahi arte.

Eskualduna, 1891-10-30