Bizia ala eskuara?

        Ohoinek oihanetan, lephotik aztaparrez lothu-eta, erraiten dautzute: «bizia ala moltsa?». Halaber guk eskualdunek behar othe dugu egun hautarik batez aditu, ohoinak baino areagokoak diren gaixtagin tzar batzuen ahotik: «bizia ala eskuara?».

        Eztakigu; beldurtzeko da, bertze asko itsuskeriaren ondotik, hori ere ikhus dezagun, eta entzun. Soinu hitsak dire bazter guzietarik. Ja badute tokitan holakotsu zerbeit eginik; eta bertzetan bertzei bezen ongi, guri hemen jazar dazkikegu.

        Estakuru berak dituzte; ba eta gehiago dena, hisia bera, herra bera, janhiza bera, aiharkunde bera.

        Batzuen ala bertzen etsai dire bardin: Bretanian bretonen; Biarnoan biarnesen; Kaskoinian kaskoinen; Eskual Herrian eskualdunen... eta eskuararen etsai; etsai gero zinez, hil edo bizi, ahalak diraukoteno ez barkhatzerainokoan.

        Hil nahi lagukete gure mintzai zahar maitea; lehertu, ezeztatu lehen-bai-lehen. Begien aitzinean eztezakete ikhus; poxolu dute, hots, ezin gehiago. —Zertako othe? —Zoazi zu! Zertako dire diren bezalakoak? Tzarrik baizik deus ezpaitute gogoan!

        Duela bi hilabetheren ingurua, hemenxet aiphatu behar izan dugu Rouanet paristar deputatu gorri beltz delako batek Eskual Herrian egin zuela zerasalako itzulia.

        Zer etzarion jaun arrotz horri gutaz? Zozo, tonto, buzoka eta huntz batzu ginela oro. Eskual Herri guzian etzuen ikhusi emazte uli, gizon tresna eta haur basa, iheskari, deus ezin adiarazizko halako... bere gisako tetele batzu baizik.

        Eta hori, zer delakotz? Eskuara delakotz. Eskuara orotaz hobendun. Eskuara khen, eskualdunaren itzal guziak oro khen.

        Delako Rouanet hemen gaindi (gezur edo egia) omen zabilalarik, haren kideko bertze batzu bazabiltzan omen —holakoekin bethi omen erran behar da, deusetan ez baititazke sinhets— Frantziaren zokho mokho guzietan; bereziki Bretainian.

        Han ere hemengo zinkurina berak; erasia, elhe nahasi, gezur berak: jende gibelatua, deusik ezin adiarazia. Gizon tokilo batzu direla hango gizonak; emazteak bardin; haurrak are tontoago. —Nor dela kausa? —Breton edo betroin mintzaia dela kausa. Guk hemen eskuara bezala, heiek ere han beren mintzai berezia baitute, haren gain doazi hango gibelamendu guziak; egiazko edo gezurrezko gibelamenduak.

        Gezurrezkoak ba, gehienak. Ezen hango jendea nongo nahikoa bezen biphila da, eta ernea. Iphar-aldean soldadorik hoberenak handik jalgitzen ditu gobernamenduak.

        Bardin da; dire ordean breton hek gu bezala eta gu baino ere beren erlisioneari atxikiak; ba eta beren aspaldiko mintzai zaharrari.

        Aiten aitek erakatsia baiteie mintzai hori, orhoitzapen bat baizik ez balitz ere, nahi lukete begiratu.

        Zenbat gehiago eztire bihotzez estekatuak, josiak beren tokiko mintzaiari, zeren erlisionea kasik orok haurdanik mintzai hartaz ikhasia duten, guk hemen eskuaraz bezala?

        Othoitzak, predikuak eta katixima bretonez egiten edo entzuten, guk eskuaraz bezala. Bakharrik, guk ez bezala, giristino eskoletan ikhasten zuten orai artino haurrek, frantsesarekin batean, beren sor-mintzaia ere. Etxean erdi itsura ikhasi breton hura hobeki, eta garbikiago, osokiago erakasten zeien eskoletan fraidek eta serorek. Mintzai baten orde biga ikhasten zituzten beraz.

        Orai serorak eta fraideak oro khentzen badiozkate, ez dute breton erakaslerik izanen eskoletan. Ahantz-arazi nahi liokete, gehiago dena, etxean ikhasi breton poxi hura ere. Huna nola. Ezin sinhetsizkoa da, eta bizkitartean egia. Ministroak Bretaniako prefetei hel arazi deie: beharko dutela hemendik harat hango erretor eta bikario guziek elizetan orai arte mintzo ziren breton hura utzirik... frantsesez mintzatu; katixima frantsesez egin; predikuak frantsesez; othoitzak ere ba.

        Behazue! Diren bezalako nahasi tzarrek, zertan eta noraino sartzen duten sudurra! Zer joan zeie ministroei, prefetei eta bertze jaunfutre hoier guziei, breton aphezek eta burhasoek nahi badeie haurrei erlisionea bretonez erakatsi? Egundaino ez bezala, elizetan predikuak baitezpada frantsesez egin-arazteko, zer esku dute? —Eskurik ez; bainan gaixtakeria ordean.

        Jakin, atxikiak direla bretonak fedeari, eta kitzikatu nahi. Jakin ez dituztela erlisioneko erakaspenak ongi ikhasten ahal, beren mintzai hartan baizik, eta hargatik, hartakotz nahi nahasi, kordokatu, durduzarazi, errebel arazi norapeit.

        Frantsesaren ikhas arazteaz baino miletan orhoitago dire bretonaren eta erlisionearen... bereziki hunen gal-arazteaz.

        Eta bertze guzien ondotik, horra orai azkenean zer gogoratu zeien. Eta zer mehatxuak gero! Baizik eta, berehala obeditzen ez duten aphez guziei paga khenduren deiela. Jaun mera edo auzapezek beharko dutela sinatu, ba edo ez, bretona utzirik elizetan, frantsesari lothu direnetz aphezak? Hoi da astokeria!

        Eztuzue uste? Kanorerik ez luke; ez itxurarik, ez buru-buztanik... Eta bizkitartean ezta gerta eztitakena. —Zer othe? —Zer? Orizue; gauza ber-bera ikhustea Eskual Herrian ere... non eztituen Bretaniako haize hotzak lotsarazten. Hotz omen baita egun hautan han biziki. Bortz departamendu dauzkala, Bretania guzia horma bezalakaturik baitago jaun hoientzat.

        Bat ez baita izanen Bretaniako aphez guzietan, debeku zoro hoi onhartuko duenik; ez eta eiki auzapez nor bera den bat, aphezaren salhatzeko aiher litakenik, bretonez mintzatu dela.

        Gogoetatzen ez badire, hango ara ikhusiz... Jinkoak daki zeri gauden! Han bortz departamenduri bezen errexki oldarturen ahal baitire hemen bati. Eztaukagu eta guk baten erdia ere, non etzauzkun auzo kaskoinak eta biarnesak alde jartzen, tiranoen kontra.

        Gerthatzen dena gertha, guhaur gelditurik ere, etsaiari buruz, ez gira zeren izi. Bretonek eman etsenpluari jarraikiko gitzazko. Heldu bazauzku ohoinak, erranez: «bizia ala eskuara» edo: «eskuara ala moltsa», ihardets goraki: «bata ez bertzea. Fuera ohoinak! Fuera gure erlisionearen eta mintzaiaren etsaiak!».

        Ez denetz bada harrigarri: noraino deramaken Jainkoaren eta Jinkozko gauzen herrak!

Eskualduna, 1902-10-24