Hil ala bizi?

        Italiako errege zenaren hiltzalea kondenatu dute beraz. —Hiltzerat eiki? —Ez omen. —Zer hori? Eta nola? Errege bat odol-hotzean, gaixtakeriaz hil duen gizonari utzi diotela bizia? Ez dutela lephoaren mozterat kondenatu?! Beraz burutik badute jujeek; ahulak ziren araizosoki, edo gorri hutsak, errege zelakoaren hiltzeaz atsegin zuketenak? —Ez, adixkidea; ez da holakorik deus? Ez dute hiltzerat kondenatu, ez zezaketelakotz kondena. Bizia utzi diote, Italiako legeak hala manatzen duelakotz. Eman zezoketen gaztigurik dorpheena zen, bizi guziko presondegia; eta hura diote holetaneman. Frantzian lephoa moztuko zioten; Espainian eta bertze asko tokitan urkhatuko zuten, eta zalhu... Zoin othe da hobe? Oro bardintsu. Denik ere, hiltze hori naski, orotako beltzena, iduriz bederen.

        Eta zertako da othe lege hori horrela Italian, hemen gutartean ez bezala?

        Ezen Frantziako legearen arabera gizon-hiltzaleak ordainez eta gaztiguz hiltzerat kondenatzen dire. Non ez duen hiltzaleak nolazpeit hein batean bederen bere burua garbitzen: uste gabean eginik edo samurrean zerbeit estakuruz; bertzeak hil nahi zuelakotz, edo harek jo duelakotz lehenik. Zerbeit holako itzalpe, iheslekhu hatzemaiten ez badu edo ez badiote bertzek erhotzat ezagut-araziz edo hola... ez du zeren bizitzeaz ametsik egin. Legea da Frantzian gizon bat hil duenak hiltzea duela merezi. Soldadogoan hil badu lagun edo aitzindari norbeit, berehala juja, kondena eta tiroka garbi.

        Bertze nornahi izan dadin hiltzale, gillotinaz lephoa motz. Bethi ere hiltzalea hil. Lege zorrotza, lege izigarria, bainan ororen buruan lege zuzena eta zuhurra. Zuzena hiltzaleak hiltzea merezi baitu; eta zuhurra, lege horri esker baitaude gaixtaginak, bethi ez bada bederen ardura, geldixago; lege horren beldurrak baitauzka tzarkeria gehiago bederen egitetik; eta hola gaixtagin handi zonbeiten odola ixuriz, azkenean bana bertze anhitzez odol gutiago ixurtzen baita, bertzenaz ixur litakeen baino.

        Bizkitartean ez da lege hori Frantzian ororen gogorakoa. Ezen aspaldi du gutartean zenbaitek lege hori hemen ere khendu nahi luketela. Bereziki hamar bat urthe huntako solasa da gorri beltz aintzinatuenen artean: hobe litakela lege hori behin bethikotz khendurik. Eta gero, hori khendu-eta, gizon-hiltzale gutiago othe liteke? Zertako ez has bertze burutik? Erran nahi baita, lehenik gaixtaginak khen, eta gero gaztiga. Gizonaren hiltzea hoin gauza itsusia denaz geroz, nehork ez dezala gizonik hil, eta orduan lege dorpe hori bere baitharik ezeztaturen da.

        Bertzenaz gaixtaginek laster gaina lukete. Nork nola ihardok, bereziki egungo egunean? Bazter guziak oro gizon tzar, alfer, ohoinezgero ta-gehiago bethetzen ari, eta herioaren beldurrak berak izitzen ez dituenei beldur hori khen? Egiazko ahulezia eta itsumendua! —Ez hil, bainan bota preso bethikotz. —Bethikotz; non ordea eta nola? Errex da erraitea. Bethiko presondegi hura ezti balin bada aphur bat eta jasangarri, zeren beldur nahuzue izan diten gizon-hiltzaleak? Bardin han ere, presondegian, bizi ahalko direla ikhusiz, ez-azol bilhaka litazke, handik oraino noizpeit nolazpeit ihes egiteko nahikari eta ustekariarekin.

        Eta aldiz bethikotzateko presondegi hura dorpeegi balin bada, zertako eta zerentzat dukete bizia? Ezen gaztigu zorrotzegiaren pean leherturik bethi, gau eta egun bizitzea dorpego daite, ba eta luzara biziki jasangaitzago, ezenez eta berehala hiltzea. Hiltzea ikharagarri da, bainan labur. Zer ez da ordean bortz, hamar, hogoi, berrogoi urthe, hots, luze edo labur, hil arte hanxet ilhunpean, bakhartasunean, deus ari gabe, nehor mintzatu ez ikhusi gabe; ez ahaide ez adixkide, nehoren berririk sekulan ukhan gabe, bizitzea; bethi gogoetan, bethi bere buruarekin buruz-buru!

        Ezin hil, ezin bizi; egiazki bizirik hiltzea, edo erran baditake, hil bizitzea da hori.

        Hori da arren Bresci dohakabe, Italiako errege hil duenaren bizia, hortarat kondenatu dutenaz geroz. Holetan bizi guziko presondegia eman diote; bainan ordean zer eta nolakoa? Izigarriki garratza. Lepho mozturik hiltzea baino lazgarriagoa.

        Barne ilhun hertsi batean beharko da hil arte hanxet egon; atzar eta lo, eri ala sendo; gau ala egun; xutik edo etzanik, edo jarririk, bethi han; bi urhats eta erdi luze, urhats bat zabal den barne hotz mutzi batean, gizabethe bat eremu daukan taula idor bat ohetzat, lastorik ere gabe. Argi eta aire izpi bat doi-doia, leiho-arte ttipi batetarik dathorkiola. Egunean jan-othordu bakhar bat: ogi huts eta ur huts. Bertze deus ere ez haizu behin ere. Hura ere zilho batetarik hartu behar, ixilik, ekhartzalearekin hitz bat egin gabe. Ez haizu ez irakurtzera ez izkribatzera, ez eta deus lan egitera. Han ixil eta geldi egon; edo... españolak diona: Cuidado!

        Den gutieneko tinta mintarik egiten badu, zurezko kutxa batean sar, ezin higituzko heineraino estekaturik; edo zango besoak elgarri burdinaz esteka eta belhauniko, buruz beheiti han egon, hezi arte. Zer bizia! Hola bizi ala hil, zer hauta zinezake?

        Ez da erraiteko baizik, gizon hiltzaleak hiltzerat kondenatzen dituen legea dorpe balin bada Frantzian, dorpeago dela Italian bizirik preso dauzkana. Behinik behin burutik joaiten ezpada, zikhinpean usteldu beharko du bizirik. Ez duke deusen esperantza onik, baizik ere lehenbailehen hiltzea. Horra zer irabazi duten Italian gaixtaginen hil-arazteko legea khenduz.

Eskualduna, 1900-11-07