Biba eskuara!

        Eskualdunak gare, bai eta nahi ere

        Gure xedea zen egun ere oraino mintzatzea, gaixtaginek gure Frantzian eta Eskual Herri maitean jadanik hartua duten, eta zorigaitzez gero eta gehiago hartzen ari duten nausitasunaz. Xede berean gare oraino; eta Jainkoaren laguntzarekin, xede horri jarraikiko gare bururadino.

        Egun, har dezagun hatsa, zuek eta nik, eskualdun irakurtzale maiteak; eta ahal badugu gure elgarren arteko makhur eta gerla solasak ahantziz, goazin egun mintza bakean eta gozo gozoa Eskuaraz, gure mintzaire ederraz. Oxala ez baginu zortzi guziez, ez baginu gure biziko egun eta oren guziez, bertze egitekorik, baizik ere gure eskualdun gazetan gure eskualdun herritarreri, lehengo eta oraiko eskualdun mintzaireaz aiphatzea! Zer zoriona guretzat, baldin etsaiek bakea uzten balaukute, eta oro batasunean, haurride batzu bezala, bizi bagine, elgar lagunduz eta argituz arimako eta gorphutzeko behar orduetan! Baginuke, Jainkoari esker, elgarri zer erran eta zer egin!

        Ala ez othe dira gure Erlijionea, gure Eskual Herria eta gure mintzaire gozoa aski ederrak, aski zabalak eta aberatsak gure denbora, gure lan eta gogoeta guzien osoki beretzeko?

        Ez zaut iduritzen baditekela mundu huntan deus hanbat gizonaren bihotza hurbilagodanik hunkitzen duenik, nola baitira hiru gauza hauk: erligionea, sor-lekhua eta sor-lekhuko mintzairea. Are gehiago estekatzen da bakhotxa bere herriari eta herriko mintzaireari, mintzaire hura eta herri hura nehun ez bezalakoak direnean, nola baitira oroen arabera, Eskuara eta Eskual Herria. Zonbatenaz ez gehiago, herri hartan eta mintzaire hartan erroak barna eginak dituenean lur hunen gainean Jainkoak gizonari eman zezaken arbolarik ederrenak, erran nahi dut erlisionearen arbola?

        Nundik ditazke gizonak aski zoroak eta bihotz-gabeak, egiazko biziaren hazkurria eta indarra dagokoan arbola horren itzalaz eta fruituez berak eta bertzeak gabetu nahi izateko?

        Bainan ez gaiten lerra solas batetarik bertzera. Mintza gaiten gure mintzaireaz, Eskuaraz. Eskuararen gainean mintzatzea gogorat eman dagokuna egun, da hil-berri bat egun zortzi labur-laburra frantsesez eman duguna. Bainan iduritu zauku ez zela sobera berri horren Eskuaraz ere ematea. Zuzen da Eskual Herria maithatu duen gizon bat, eta bere bizi guzia Eskuararen ikhasten eta erakusten iragan duena, izan dadin Eskuaraz aiphatua. Bertzenaz, nahi baduzu egia erran dezazudan, adiskidea, ez diot nik hor hil den jaun hari zuk baino gehiago zorrik. Izenez eta aiphamenez baizik ez nuen ezagutzen, eta harek ni are gutiago. Bainan zer erran nahi du horrek? Eskualduna naiz, eta zu ere ba, ala ez? Eskualdunak garenaz geroz, zor diotegu ezagutza berezi bat gure herriaren ongi-egileer. Hetarik bat izan da, aste huntan, Italiako hiri batean, hil izan den jaun zaharra eta argitua, Lucien Bonaparte, Napoléon Handi zenaren iloba. Lauetan hogoi urthe hurbil bazituen. Nahiz odolez Prinze semea zen, eta denbora batez, bere buruaz mintza-arazteko parada frango bazuken, nahiago zuen bethi ohore handirik eta harorik gabe bizi. Ez zuen iduriz haren sortzeari johan zitzaioken jitea. Bere atsegin guzia liburuetan zuen. Itsutuki lakhet zitzaion Eskuara irakurtzea eta eskualdunekin solasean egoitea. Nehork ez zuen erranen, hura adi eta, bera ere ez zela eskualduna. Nehun diren eta ez diren Eskuarazko liburu guziak bilduak zituen, Jainkoak daki nundik eta nola. Artetik errateko ederki eginen baitzuen liburu hek, nori edo nori, bere ezagun eskualdun bati uztea! Agian bederen esku onetarat eroriko dira! Badira hetarik zonbeit jaun harek berak eginak, nehun hanbat kausitzen ez direnak. Bertze batzu aldiz bertze jaun batzuek eginak dira, bainan haren laguntzarekin: hala nola bat baita, Inchauspé jaun bikario jeneralak egina, erdi eskuaraz, erdi frantsesez Verbe Basque; bertze bat aldiz Duvoisin iragan urthean Ziburun hil izan den guarda kapitainak egina: Testament zaharra eta berria, burutik buru eskuararat itzulia.

        Bainan zorigaitzez liburu eder horiek behin ere ez dira hanbat hedatuak izan Eskual Herrian. Egia erratako, ez dira ere nornahirentzat eginak. Latina, frantsesa eta bertze asko gauza jadanik jakin behar dira, hein hortako liburuen irakurtzeko. Ederki eginak dira; bainan nork ez daki gauza eder guziak ez direla oroentzat bardin on?

        Jainkoari esker, badira Eskuarazko liburuak, jende xehek ere irakurtzen ahal dituztenak. Atsegin handirekin ikhusten dugu liburu heien nonbrea bethi emendatuz dohala. Eskerrak diotzategu hemen, gure Eskual Herri maitearen izenean, liburu on heien egileri. Ez detzazkegu hemen oro aipha. Bertze alde aski ezagutuak dire. Aski ez; behin ere ez dira obra onak eta heien egileak aski ezagutuak. Bainan bederen erran dezakegu, azken urthe hautan bezenbat liburu on eta eder agertzen bada ondoko urtheetan, erran dezakegu gure mintzaire zaharra eta nihon ez bezalakoa, izanen dela oraino behin eta behin aiphatua munduan. Biba bethi Eskuara!

        Iraunen du Eskuarak, Eskual Herrian gizonik deno. Eta goraki erraten ahal dugu: badira oraino gizonak, eta izanen ere ba agian gero eta gehiago, Eskual Herriaren Erlijionearekin batean Eskuara ere gure artean begiratuko dutenak, eta ahal bada —ahal da!— oraino hobeki ezagut-araziko eta maitha-araziko dutenak.

        Behinik behin badut uste, goraxago aiphatu ditugun jaun horietarik zonbeitek segurik ez duten oraino bere azken hitza errana. Agian ez! Bainan nola ez baigira mundu huntan oro orotako, ez eta, are gutiago, bethiko, nahi gintuzke ikhusi, zaharren edo zahartzen ari direnen ondotik gazteak, gaztedanik lanari lotzen. Zer laiteke bada ederragorik ikhustea baino, zerbeit dakiten edo ikhasteko gutizia duketen guziak, hala nola aphez gazteak, eta zertako ez aphez-geiak ere? Guziak Eskuarazko liburu zaharretan lehengo Eskuara zaharren ongi ikhasten; eta gero, buruan zerbeit onik ezarri eta bihotzean khar pixka bat phizten zaiotenean, berak ere lan berri zerbeiten egiten; handi edo ttipi, guti bada guti, bethi zerbeit; ez balitz ere egiteko dituzketen predikuak ahalaz Eskuara garbiz egitea baizik! Nunahi eta nornahiren aitzinean, edozoin mintzairetan, ederki mintzo den gizona bethi atsegin gehiagorekin aditua da. Bethi badu harek, mintzo denean, bertzek ez duten indar berezi bat. Orok dakiguna da hori; eta bizkitartean egia hori hobekienik jakin behar ginukenek ardura ahantzten dugu. Ez dezagun bada ahantz, baldin gure herria maite badugu, eta nahi badugu herrian herriari eman zaion bezala, eta gure ahalaren arabera, ongi, ongi hainitz egin.

        Aphezez mintzatu naiz eta aphez-geiez, zeren eta heiek baitukete aizinarik edo astirik gehiena, bai eta ere idekidurarik gehiena, gure herri gehienetan, Eskuararen buruz eta errotik ikhasterat eta behar-orduan, bertzeeri irakasterat artzeko. Bainan bertzenaz orori mintzo gare; zerbeit dakiten, eta, aphezek bezala, astia edo aizina dutelarik, Eskual Herriaren ethorkizunaz eta Eskuararen aiphamenaz den gutieneko axolarik duten guzieri. Zer? Munduaren bazter guzietan oraiko eta lehengo mintzaireen gainean jendea bethi argitzen ari, eta guk behar ginukela utzi gure mintzaire zaharra eta ederra galtzerat! Ez, ez dugu utziko. Bertze alde, ez gare baitezpada gal dadin beldur ere. Sobera ditu erroak lurrean barna, eta adarrak lodi eta azkar, ez baditu ere oraino hanbat urrun hedatuak.

        Nor ere baitzare, adiskidea, barkha zadazut ene bizitasuna eta luzetasuna. Ez nauke, behin bethikotz, gogoan dudana erran gabe.

        Eskuara baizik ez dakienak ez du asmatzen ahal, bertze edozoin nahi mintzaireen aldean zer esku-gaina dagokan eskuarak. Bertze zonbeit bezala hedatua balitz, ongi argi lezake munduan! Hola hola ere, zer dira Eskuarari begiratu eta, hor harat gure auzo-herrietako mintzaire eta erdara guziak? Deus ez, hauts eta errhauts baizik.

        Ez gare beraz harritu behar, nunbeitikako jaun handi batzu heldu badira ere, noizetik noizera, bere tokietan Eskual Herriaren eta bereziki Eskuararen aiphamena aditurik, gure herriaren ikhustera bere begiz; eta bere beharriz aditzera bertze nihon ez delako mintzaire hura. Zerbeitek erraten bide diote bihotzaren zolan, guk hemen zortzi guziez gure gazeta maitearen hastean ezartzean duguna:

        Herri alde guzietan toki onak badira,

        Bainan bihotzak dio: Zoaz Eskual Herrira.

        Ez dezakegu trenka elhea. Bainan nola geldi, berri on bat eman gabe, hasian hasi?

        Nihor hanbat izendatu gabe aiphatu ditugun liburuez bertze alde, Eskuara ederra, gozoa eta garbia irakurtu nahi duena dagola begira, noiz agertuko den egun hautarik batez liburu xahar-berritu bat, zoina deitzen baita Laborantzaco liburua, duela mende erdi bat hurbil egina Duvoisin guarda kapitain zenak. Agertzen den bezen laster, aiphatuko dugu hemen. Hitz bat bakharrik egun... bertze guzien ondotik: Eskuaraz denaz geroz gure egungo solasa, nahi diogu bakhotxari berea eman: ez dugu uste baden orai arteo Eskuaraz eginak izan diren liburuetan bihi bat hain garbiki eta ederki eginik, eskuaraz-eskuara, nola baita Laborantzako liburu hori. Eta, bertzeak bertze alde, mintzairea bera ikhasteko edo bertzeri irakasteko gutizia duketenei ez diotegu deus garbiagorik eskaintzen ahal, liburu hura baino. Horra gure ustea.

        Balin bada nihor hoberik bere ustez ezagutzen duenik, mintza bedi.

Eskualduna, 1891-11-13