Gernikako Arbola

        Eskualdun guziek badakite izen hori, Gernikako arbolarena. Badazkitzate ere delako arbolari gipuzkoar Iparraguirre koplari handiak eman kantuen airea eta lehen hitz hauk, orok: «Gernikako arbola, da benedikatua».

        Hitz guziak ez dazkitenentzat emaiten ditugu egun, solas-aldi hunen ondotik.

        Bertze edozoin bezen ederrak dire eta ederragoak asko baino, kantatzea laket dutenek ikasteko eta kantatzeko, ala ostatuetan, ala ezteietan ala noiz eta nonahi.

        Haritz bat zen arbola hori, ederra, gaitza handia, zaharra. Mila urthe bazituela zioten, bizi zelarik.

        Hiltzerakoan utzi zuen ondoko bat, bere hazitikakoa. Hogoi bat urtheren ingurua du sorthurik, lehengoaren tokitik zenbeit urhatsetan.

        Zahar zena ere han daukate, hila, ba, bainan ahalaz osorik, berinazko atherbe batez inguraturik.

        Duela zazpi urthe, mila bederatzi ehun eta batean, erain zituzten zazpi ezkur, Gernikako arbola zenaren ume hogoi urthe dituelakoaren hazietarik.

        Nahi zuketen zazpiak sorthu balire eta handitu, eskualdun probentzia diren bezenbat izan ziten; lau, Espainiako lau probentzientzat: Nabarre, Bizkai, Alaba, Gipuzkoa. Hiru, Frantziako hiruentzat: Lapurdi, Baxenabarre, Zubero.

        Zazpi ezkurretarik biek huts egin dute. Bortz baizik ez dire jalgi eta handitzen hasi. Hetarik bat, jats-ondo baten goratasun eta loditasuna dituela, ikusi dugu iragan larunbatean landatzen Ustaritzeko Herriko-Etxearen aitzinean.

        «Centro Vasco» izena duen eskualdun español sozietate batek igorri dio haritz landare hori Ustaritzeko herriari; han ere bertze orduz, kapito-harri deitzen den tokian, Haitz izena duen jauregitik hurbil, omen baitzen bertze orduz, haritz bat, edo hobeki erraiteko, hariztegi bat; español eskualdunak Gernikako haritzaren pean bezala, biltzen baitziren hariztegi hartan, Lapurdiko 33 herrietarikako gizonak; herri bakhotxetik bat. Ustaritzeko Biltzarra deitzen zuten.

        Harrizko bi alkhi omen ziren; bat presidentaren, bertzea sekretarioarentzat.

        Jaun hek biak jarririk, bertzeak xutik, poneta buruan, mizpirazko makhilaz lurrari, bizkarraz haritz bederari zagozila, egiten zuten Biltzarra edo Zaharren bilkura.

        Han bakotxak bere herriaren eta orok Lapurdiko 33 herrien zuzenak elgarrekin aiphatzen zituzten eta finkatzen; inguruetako buruzagi, errege eta orori buru egiten ziotela.

        Lapurdiko herri-nausi zen orduan Ustaritze. Baxenabarreko aldiz Doniane-Garazi; Zuberoko, Maule.

        Maule, Doniane, Ustaritze: hiruetarik azken hau zelakotz ohiko biltzarraren orhoitzapena zaukana, Ustaritze dute hautatu español eskualdunek, beren haritz-landarearen eskaintzeko.

        Tokiaren izena daukate holetan oraino Haitzeko jauregiak eta Kapito-harri delako sorhopil haiztegiak.

        Bertze izen bat du Kapito-harrik Larrosoroko eskolier ohien artean: deitzen dute bois de six cent six.

        Harrizko mahainaren eta bi alkhien inguruan egiten zelako biltzarra deitzen zuten kapitul edo kapito; latinez erran nahi baitu: bilkura.

        Izenak badirau, bainan Erreboluzione handiko denboretan, Ustaritzeko biltzarra gelditu zen. Ba eta harekin Frantziako eskualdunen libertatea behingotz galdu. Agian ez bethikotz.

        Halaber Espainiako lau eskualdun probentzietan ere, batzu bertzeen ondotik galdu dituzte gure aneiek ohiko zuzen zaharrak; Espainiako erregeek anhitz mendez utzi zazkoten eskuak oro, edo kasik oro edeki dazkote azken urthe hautan.

        Dituzten ondarrak, ohiko fueros deitzen zituzten dretxoen itzala bederen oraino beiratu nahiz; ezin etsituz oraino ere noizpeit, Jinkoak nahi duelarik, Eskual Herria eta eskualdunak, eskualdun guziak beren zuzenen jabe ikustea, biltzen dire oraino ere Gernikako arbola hilaren ondora eta haren ume gaztearen azpira español eskualdunak.

        Han elgar sustatzen dute Eskual Herriaren, eskuararen eta elgarren alderako atxikimenduan; kantatuz bethi «Gernikako arbola».

        Arbola bat, handi ala ttipi, berenaz deus guti da. Ea zeren orhoitzapen dagon? Nor den haren itzalean jartzen, eta zerentzat, zertako?

        Joanak joan; ez Espainian ez Frantzian, ez ditzagun berriz ikhus iragan denborak, orduko biltzar eta gaineratikoak, beldurtzeko da.

        Atsegin egiten ordean halere lehenagoko orhoitzapenek.

        Horra zertako nahi ukhan dugun hemen aiphatu, nola duten joan den larunbatean Ustaritzerat ekarri, eta han landatu Gernikako haritz aitaso zenaren ume gaztearen bortz umeñoetarik bat.

        Goizetik igurikia zen Ustaritzen arbola hori; bainan Hendaiako guardek ez dute utzi sartzerat, haritzetan eta orotan ari diren gaitzetarik baten edo bertzeren kotsua othe zuen beldurrez; arratsaldea zuen, sartzeko baia ardietsirik, xedera orduko.

        Eguerditik bi orenetan landatu beharra, landatu dute bortzak irian. Asti gehiagorekin bazkaldu dire Olhagaray Jaun auzapezaren etxean Legrand deputatua, d'Arcangues, kontseilu jeneralekoa, eta ustariztar etxeko jaun multzo bat: xapeldun, bonetun, orotarik.

        Bertzalde jinak handik eta hemendik, batzu galdearekin, bertzeak galderdirekin edo beren baitharik, baginen bospasei arrotz.

        Hanxet egon gira, bidearen gainean zutik hiru oren, txarrenak gogoan, eta zenbeitek mihian, elgarrekin.

        Ederki behartu baitzaut behinik behin niri, solas egiteko, baigorriar adixkide bat. Goraintzi gaizo puska onari.

        Eguerdiko janatordua hartu dudan etxekoek ez zakiten arbolarik landatu behar ez eta deus ere bazela herrian. Arrotz bazkaltiarrak deie berria ekharri larunbat goizean etxera. Ustaritzeko karrika bethean hori, Herriko-Etxetik zenbeit urhatsetan.

        Ez da erraiteko baizik, xehetasun hauk oro bardintsu berri direla izanen bihar larunbatean, zortzi egunen buruan, ustariztar Eskualduna-ren irakurtzalentzat ala nongo nahikoentzat, bardintsu.

        Dena den, landatu dute arbola. Mintzatu ere dire, eta ederki lau Jaun: d'Arcangues, Legrand, Daranatz apeza eta Gorostiza español medikua; lehena eskuaraz; bertze biak frantsesez eta azkena españolez.

        Gero kantatu dute orok balsan: «Gernikako arbola».

        Handi bedi Ustaritzen Gernikako arbola. Pitz bedi, atzar bedi eta azkar, haritzarekin, Espainian eta Frantzian eskualdunen libertatea. Ba eta zinezko libertate on guzien ithurria: erlisionea.

        Ez da halako haitzikez bertzerik.

Eskualduna, 1908-03-27