ZEZENAK

    Nahiz ez den zezena Eskaldun josteta,

Donestia, Iruñan menta handiz baita,

Erranen dugu nola gizon bain flox dena,

Zezenekin dabilan, eramanez gaina.

    Hamar gizon tieso badohaz lerroan;

Zenbeitek kapa dute ageri besoan;

Ezdian daramate bestako lilia:

Montes edo Cuchares, pare berezia,

Ezpatako bezala, lehenak agurka,

Gorthetan dituztenak axkide milaka.

Bira-bira jendea alkhitan dagola,

Batzuk bertzen gainetik ikusten dutela,

Aphez eta miriku athean jarriak,

Ixtripu ditezkenen konsolagarriak,

Montes eta lagunak dohaz balkoinperat,

Belhauniko zezenen gakho eskatzerat.

Plaza erdian bada gizon kartoinezko,

Ilkhitzean zezenak duena heziko;

Hari bere adarrez sabel zilhatzean,

Aire guzia handik xoriz estaltzean,

Batzuk dohazilarik erreginaganat,

Bertzek ihes egiten bide idekirat,

Jende guzia hirriz jartzen da inguru,

Ez duela deusentzat gehiago buru.

    Saltoka dabil bera xahalaren aita,

Sudur ziztu berratuz jende ikus eta,

Lasterren boliada hartuz ingurutan,

Adarrez joz airea, muthur arrapotan:

Aldiz dio lurrari behatzez ematen,

Zintzurrean marruma duela ehorzten.

    Nor zaio bada buruz orai agerturen,

Haren errabiari nork ihardukiren?

Badire haren beldur ez diren gizonak,

Ikharan direlarik beira dagozenak:

Bortzek ikusi dute Montes aitzinatzen,

Hasia zuelarik ilea urdintzen,

Galtza labur ferdekin, galtzardi xuritan,

Maipolis zilharra iduri begitan,

Kortesiaz bethea, beltxaran itxura,

Desafiatuz gora zahar ithaitzura,

Zirikuzko sarean burua emana,

Xingolaz aphaindua ungi kattagona.

    Bertzela dire bezti toreadoreak;

Kapetan badituzte zazpi koloreak,

Zezen tirriatzeko etxatuz hetarik,

Nihor denean hurbil adar puntetarik.

    Pikadoreak dire jaunak zaldietan,

Lantza luze batzuek eskainiz morgetan,

Kameluzko larruaz galtza horitua,

Burdin xabal bereziz barnez horratua.

Xapel zuri zabalak dituzte buruan;

Mokanesak zaldiek begi inguruan,

Egon diten geldirik zezen hurbiltzean,

Ez beldur gatik segur dohazen airean:

Doidoia daude xutik, bizkar konkorrekin,

Erdi itsuak eta belhaun gorriekin.

    Ez dire tonto behar txulo hautatuak

Botatzeko zezenei min dariten suak.

Agertzean zezena, ideki atheak

Hurbil ditu aldean jaun pikadoreak;

Xahalaren aita da athera farrastan,

Ez daki nori jazar, ahurin zurrutan,

Errotua, ikusiz mokanes pesia,

Bira-bira inguru eskuz ibilia;

Zango, buru, buztanez urrunduz bakea,

Ikharak duelarik bihotzen bethea,

Bulharretik hartzen du zamari gaxoa;

Ezartzen erroz gora, banazka, lerroa.

Heak xutik dire buru guzietan;

Hatsa nekhez ilkhitzen, bulhar hestuetan.

Zaldizkoak lurrerat eme joan dire,

Dohatsu kolpatuak geldi ez badire;

Zaldia gelditzen da, bulharrak ageri,

Odola sahetsetik zurrutetan jari;

Zenbeit aldiz nahi du altxatu lurretik,

Hertzea dariola sahets idekitik,

Urruntxago hiltzeko, oroz ikusia,

Gauza begi hainitzek ezin onhetsia.

    Gainean zen gizona, zezena erroak

Xirxikaturen luke, ez balu xuloak,

Bere kapa arthikiz, hartarik urruntzen,

Eta berari buruz oldartuz bihurtzen.

Geroztik ophil batek arintzen bihotza,

Ez baita haren hurbil herio garratza;

Hirrisku gehiena ez du eroriak,

Bainan xulo zezenak lasterka segiak;

Hark behar seinalatu hegalak zangotan,

Atheka saltatzeko arin eta frixtan,

Ondotik duenean, hurbildik adarra,

Zezena muthiria, berenaz hazkarra,

Eta, bere asaldan, nihon ez duena,

Indarka ez bertzela, buru diokena,

Kapa dio botatzen, heldu den biderat,

Harekin josta dela, heltzeko porturat;

Batzuetan badoha aitzinat hargatik;

Beira orduan xulo behaztapatzetik.

Askotan ez du nahi utzi pikadore;

Zaldipean, adarraz, ferekatzen ere,

Fereka ez direnak amaren besarkak,

Bainan sorraraztaile bethiko marraskak:

Zaldiz egin ondoan itzuliphurdia,

Erroz gora badago ahuspez jarria,

Maiz aski gelditzen da dena ubeldua,

Atheka, zaldi eta lurraz umatua.

    Ethortzean zezena zaldi aitzinerat,

Adarrak bulharretan hari miratzerat,

Zaldizko balentria, lantza puntarekin,

Ihesi egortzea, buruko minekin:

Hartako behar sarthu buru gibelean

Haltzairu zorrotzena, toki minberean;

Zaldi beiratzaileak bibak ardiesten,

Zezena ihesari denean ematen;

Nola biba zezena aditzen oihua,

Erortzean gizona, azpiko zaurthua.

    Zalditan gehienak hilik gelditzean,

Pikadoreak ere zenbeit kolpatzean,

Xirola bastart eta trunpeta airosak

Bolatzen dituztela bizi hargamasak,

Xuloek hartzen dute, suziz gaindi dela,

Metra bat naski eskas diteken makhila;

Puntan dire amuak lephotik sartzeko,

Lasterkan, egon gabe adarren meneko;

Xingola dariote makhila multzuei,

Zezenaren lephoan artexki lothuei;

Suziak zarraizkoten barnean gordeak,

Khar-joa hurbiltzean, ziztuza erreak.

    Ez da folsua behar batere makhurra,

Lanzixken sakhatzeko, ihestuz aderra;

Aski artex ez bada, badu bere kontu:

Hirriskuak odolaz pagaturen ditu.

    Suzia dutenean, dire ikusteko;

Zezenen errabia, ezin sinhetsizko:

Irakia darite, orroaz, saltoka,

Erreak, eta nori ez jakin bendeka,

Lephoko zain guziak odolez hantuak,

Adarrak espalderi minez oldartuak:

Halere buztanetik zenbeitek ibiltzen,

Bira-bira adarrei direla itzultzen.

    Ezpadak harturen du muleta orduan;

Hura da oihal gorri makhila buruan;

Eskuineko eskuan duela ezpata,

Montesek khoroatzen zezenen josteta:

Gizon eta zezenak beiratzen elkharri,

Bekhoz-bekho jarriak, bortzen harrigarri;

Lehenak ez du indar nahi baliatu;

Gogoeta guziak adrezian ditu;

Jakin behar du adar nola den hedatzen,

Eta hekin kolperi nola den itzultzen.

Zezenak, nahiz ase bere errabia,

Ezin gorde dezake khartsu gutizia,

Ixurtzeko odola adar ezpatekin;

Errotzen da muleta ikustearekin.

Ez diteke gizona deskansu galtzetan;

Bazter guziak ere dire pirpiretan;

Biltzen ditu buruak gudu lazgarriak,

Deus gisaz bertzetarat ezin itzuliak.

Zezena badohako saltoz gizonari,

Beldur guti ekharriz haren bultuari;

Bainan ustez hura jo, muleta du jotzen,

Frixtakoan gizona zaiola itzultzen,

Sarthurik itzultzean, buru gibeletik,

Ezpata, utzi gabe galtzerat eskutik.

Zezenaren gorphutza dardaran ematen,

Doiean xutik ditu bi urrats egiten.

Kolpe ederrena da hola egin dena,

Eta zezena bera saritzat duena;

Bainan lephoan nonbait zezena ukia,

Sarraskitan badabil, oraino bizia,

Ezpadaren paga da izsten xiztua,

Denbora luzenean ezin ixildua.

    Nausitu den ezpada, bozkariorekin,

Joaiten andretarat zenbeit xingolekin,

Erakusten dutenak zezea ethorkia:

Non zagon lo maltzurra andre kortesia!