XII — KAPITULUA

Komentuak jende xehearen
adiskide eta laguntzaile

        Jainko-Semea zerutik lurrerat jautsi arte, mundu huntako jendetze guzia bi andanetan behexia zen. Alde batetik aitoronseme aberatsak, eta bertze aldetik esklaboak.

        Aitoronsemek indar guziak bazituzten esklaboen gainean. Aziendak eta abereak bezala saltzen, erosten, joiten eta hiltzen zituzten, berdin errexki eta berdin ausarki.

        Europako gizalde gehiena esklabo zen. Hiruetarik bat xoilki zen aitoronseme. Beraz oro kasik desgizonduak, abre eginak, zaldien eta idien heinera eroriak.

        O! zoin ziren dohakabe!

        Nola-nahika zabilzaten nausi bihotz gabek: egunaz lan borthitzenetan akhulu sistaka, eta gauaz ungarrian elgarrekin etzanak, zerbait atherbe edo barruki zikhinetan.

        Nausi batzuek andeatzen eta makaltzen zituzten esklaboak. Eta huna zertako.

        Zango hezurrak hautsirik, besoak bihurturik, begitartea zaurturik, gorphutz guzia sarraskiturik eta moldegaizturik, eskale bezala emaiten zituzten bide bazterretan.

        Dohakabeak han zauden, sos zonbaiten biltzeko beren nausi sorhaioentzat. Zonbatenaz ere baitziren itsuskiago andeatuak, hanbatenaz hunkitu behar zuten bidelanten bihotza, hanbatenaz bildu behar zuten nausiendako dirua. Hortik zoin gehiagoka esklaboen xintxikatzen ari ziren nausi bihotz gabeak.

        Esklaboak egiten zuena bai demendren hutsa, demendren makhurra, ai berehala azotatua zen, makhilkatua zen, askotan hilik utzia zen.

        Izan dire nausi hain gaitzak non esklaboa urerat aurthiki baitute, hautsi zuelakotz baso txar bat. Baso ez deus batentzat gizonaren hiltzea, othe diteke basakeria handiagorik?

        Eta horra paganoen bizi moldea. Gizonek ostikatzen, andeatzen eta xahutzen beren iduriko gizonak! Eta hiruetarik biak bederen hola fundituak izanki gure Europa huntan!

        Bainan bizi guzia lanean iragan eta, ez othe ziren zahartzearekin hobeki arthatuak? Ez, orduan ziren gaizkienik.

        Laneko on zireno laguntza zerbait egiten zioten, idi bati egiten den bezala, iraun dezan eta indar puska bat atxik dezan. Bainan ezinduz geroztik akhabo.

        Esklabo zaharra edo eria etxetik kasatua larrerat edo oihanerat haizatua zen, eta han laster goseak hiltzen zuen.

        Gizonak hola zabilan gizona, eta ez xoilki pagano denboretan; geroztik ere, bospasei mendez, iraun du basakeria horrek, ezen Eliza katolikoak ez du khendu ahal izan emeki-emeki beizik.

        San Benuaten mendean ere esklabotasunak egiten zituen oraino desmasia frango.

        Egin ahalak oro egin zituen Saindu horrek khentzeko jenden artetik gaitz hastial hori. Erregeak bere erresuman, aintzindariek soldadoen artean, aitoronsemek jauregitan, aberatsek bere etxe edo lurtan, egiten zutena bai zerbait moldegaitzkeria, San Benuat han zen eta larderiatzen zituen guziak, bai-eta mirakuluak egiten jende xehearen laguntzeko.

        Huna zonbait xehetasun.

        Denbora hetan Agotak ziren Italiako bazterretan nausi. Bazuten errege bat gerlari berua, nihon ez zaukena. Guduka zabilan bethi, jo harat eta jo hunat. Harriturik zerauzkan bazter guziak.

        Errege hura zen Totila (542).

        Ordukotz bazituen asko desmasia eta kalte frango eginik. Italiako aldetan bereziki herrialde handiak xahutu zituen. Eta bere ezin egonarekin abiatua zen berrizere, Erromako hiriaz nausitu behar zela eta gero, itsasoaz gaindi, Ziziliako lurretan sarthuko zela.

        Ez baita abiatzea aski, gerlak baititu bere goiti-beherak, bere ustegabeak eta tipustapak, Totila khexu zen. Gerla hori ez zen ere hain errexa. Erromako hiriaren izenak berak bazuen larderia frango denbora hetan. Eta bestalde itsasotik harat iragaitea soldado elemenia batekin, ez zen lan ttipia.

        Horiek hola, errege Totilak bazakien Kazineko mendian bazela Saindu bat, mirakulu hainitz egiten zituena, ethorkizuneko berriak ere bazazkiena. Ikhusi nahi zuken Saindu hori eta jakin harrenganik zer gerthaturen othe zakion ondoko egunetan.

        Abiatzen da beraz mendiari gora bere gortheko aitoronsemekin. Komentutik biderditan gelditzen da eta gaztigatzen dio San Benuati heldu zaiola ikhustera. Ongi dela ihardesten dio Sainduak, ethortzen ahal dela nahi duenean, bai eta ordu berean.

        Ez da leihatzen erregea eta huna zertako. Jitez trufaria da, jenden enganatzea maite du, asko itzuli eta maltzurkeria ibiltzen ditu, bethi nolazbait egin nahi du irri. Eskualdunak dio: Hazitik bihia eta burlaritik burla. Egia handia hori. Errege Totila ez dauke beretarik egin gabe.

        Bera biderditan dagolarik, San Benuatengana igortzen du Rigon, gortheko zamaldunetarik bat. Eta ez edozoin aphainduretan. Bere oinetakoak, bere soinekoak, bere edergailu guziak jaunztarazten diozka. Zertako bada aphaindura hori? Nahi du jakin eia San Benuatek ikhusten dituenez gauza gordeak eta ezagutuko duenez ez dela zamaldun hori egiazko erregea.

        Urheriaz estalirik, Rigon gure zamalduna badoha beraz.

        Ez da bakharrik. Totilak eman diozka hirur lagun, bere gortheko aintzindari lehenak. Hirur Jaun horiek egin behar diozkate errege bati egiten diren agurrak eta gorapenak. Inguruan badu oraino soldado andana eder bat.

        Hitz batez erregerik handienaren itxura guziak baditu.

        Aphaindura hortan, furfuila hortan, Rigon komentura heltzen da. San Benuat ikhusten du jarririk dagola toki bazter batean. Saindua ere bere aldetik ohartzen da nola jende-andana hori heldu zaion, bainan ez da higitzen, beha dago geldi-geldia. Rigon hurbildu denean bere gorthearekin, Benuatek erraiten dio: Ene haurra, utz zaitzu utz soineko eder horiek, ez dire berdin zureak.

        Hitz horietan Rigon harriturik lurrerat erortzen da, barkhamendu galdegiten du Sainduari. Harren lagunak ere iziturik ahuspez emaiten dire. Eta gero, bere espantu guziak barnerat sarthurik, itzultzen dire erregearengana, erraiten diote ez dela ez han trufarik, hekien maltzurkeriak oro agerian ikhusi dituela.

        Ai orduan Totilak ere uzten ditu burlak eta espantuak. San Benuatengana heltzen da ixil eta maltso. Urrunetik ikhusi duen bezain laster, ez da aintzinago menturatzen, han berean dago lurrerat ahuspez eroria.

        Behin baino gehiagotan Sainduak erraiten dio: Xuti zaite, errege, xuti zaite!

        Bainan erregea ez da higitzen. Azkenean Benuat bera hurbiltzen zaio eta bere eskuez lurretik altxatzen du.

        Xutitu denean erregea, Sainduak erraiten diozka bereak. Hazkarki, deus beldurrik gabe, larderiatzen du, baizik-eta damustatu dituela jende xeheak, erromesen nigarrak oihuz daudela harren kontra, Jainkoa hasarre duela. Erraiten dio:

        «Kalte handiak egin dituzu, bara zaite noizbait, berzela Jainkoaren zigorradak jauziko dire. Bizkitartean, baldin nahi bazare eztitu eta zentzatu, nik hitzemaiten derauzut Erroman sarthuko zarela, bai eta itsasoz berzalde iraganen zarela. Bainan orhoit: Ez duzula erreginatuko bederatzi urthez beizik; hamargarren urthean hilen zare.»

        Hitz horiek lazten dute erregea. Auhenekin gomendatzen da Sainduaren othoitzeri. Eta geroztik ez du desmasia gaxtorik egiten. Bere gerla eta guduetan jokhatzen da moldezki eta zuhurki.

        San Benuatek erran bezala, Totila jabetu zen Erromako hiriaz, iragan zuen itsasoa, eta hil izan zen hamargarren urthean (552).

        Errege hori bizi zelarik oraino, bazen Kazinetik hurbil, aitoronseme bat osoki moldegaitza. Heretikoa zen, eta ez zezaken katolikorik ikhus. Galla zuen izena. Aurkhitzen zuena bai aphez bat, fraide bat, girixtino on bat, joka zehatu behar zuen.

        Hastio bazituen katolikoak, maite zuen dirua. Heretiko bezain ohoina zen, ebalea zen. Akhabo zen harrek harrapatu jende diruduna. Hatzemanak oro buluz eta garbi, ez zuen bertze ametsik. Ala egunaz, ala gauaz, jende ihizin eta sos ihizin zabilan.

        Bidean egun batez buru egiten du gizon nekhatzaile batekin. Lotzen eta azartzen zaio, kolpeka xehatzen du. Bizia edo moltsa; ez du laborari gaizoak eskapurik.

        Gizon gaixoak errepikatzen dio: Baietz bai emanen diozkola dituen guziak.

        Non dituk bada hire sosak? — Aita Benuaten eskuetan ditut, goazin harrengana.

        Beldurrak erranarazi zion gezur hori. Eta aitoronsemeak sinetsi zuen.

        Hunek orduan sokha hazkar batez estekatzen du laboraria, bere aintzinean joka eremaiten du erranez bida dezala Benuatengana eta bere sosak altxa detzala harren eskuetarik.

        Komentura holaxet heltzen dire. Eta xuxen San Benuat athe aintzinean jarria dago, liburu bat eskuan irakurtzen ari. Ikhusi dueneko, laborariak bere jotzaileari erraiten dio: Horra, horra Benuat, galda zakozu ene dirua!

        Galla orduan oihuka abiatzen zaio Benuati: Hots! xuti hortik, eta bihur hunat ebatsi ditukan sos horiek.

        Xutitu gabe eta hitzik ihardetsi gabe, begiak altxatzen ditu Sainduak eta behatzen du lehenik aitoronsemeari, gero gizon estekatuari. Begi kolpe hortan desegiten dire laborariaren estekak. Eskurik zalhuenak ez zituen sekulan hain laster deslothuko.

        Harritzen da aitoronseme sorhaioa; trenpexarturik erortzen da, ez du hitzik ez hatsik, hila iduri du.

        San Benuat oraino ere ez da xutitzen ez-eta irakurzetik baratzen. Xoilki oihu egiten diote fraide batzueri, altxa dezatela lurretik aitoronseme trenpexartua, ereman dezatela eta eman zerbait jateko edo edateko.

        Bere sokorri poxia hartu duenean, ekhartzen dute berriz San Benuaten aintzinera. Sainduak orduan hazkarki larderiatzen du. Jainkoaren izenean manatzen dio utz detzan bethikotz bere moldegaitzkeria zarrak.

        Gallak barkhamendu galdegiten du, hitzemaiten du ez duela gehiago deus gaxtakeriarik eginen, eta bere etxerat itzultzen da.