21. BURUA

Aserrea amatetako ta ilteko
lenengo osakaia edo erremedio[a] da
bakotxak, bere ekandu aserrekorra ezaguturik,
agaz kontu eukitea.

1 §.

        Gorputzeko medikuak eta sendagilleak mediziña, osagarri ta erremedio asko ikasi, billatu ta aurkituten dituezan legez gorputzeko gaixotasunak osatuteko, alan arimako medikuak bere, dazauenak zer dan kolera ta aserrearen ondorengoak, zein dan arimeko gaixotasuna, billatu, idoro ta agertu ditue konseju, abisu, adibide ta osagarri asko arimako eritasun au sendatuteko, aserrakuntzak biztuten daben sua ilteko, eta bai biztu, isio ta erexegin eztidin kontu eukiteko.

        Lenengo erremedioa, osakaia edo bitartekoa da, noberak bere burua, kondiziñoa, ekandua ta griña txarra ezagututea; bere buruaz gogoeta egitea aserrekorra danez; koleratsua, bengatzallea dan ala ez; jauskor danez bizio onetan. Eta baldin alan bada, peligrua badazau, sentikorra bada, pazienzia gitxikoa bada, iges egin ta gorde alango okasiño ta laguneetatik, presentetan dirian peligruetatik, jente artera urten ta joaterik, eta bai zereginetan ta karguetan sartzetik.

        Batzuei okasiño danik txikienean, sua oratuten jake; suzkoak dirialako, txatarrak, txingarrak, garra dirialako. Onen ganean ederto diño Senekak (cap. 18): Egur ezeari ta sendoari su andiak bere nekez erexegiten deutso, baña igarrari, arroari, txatar batek bere erexegiten deutso, atarako egiña, prestatua, gaitua, abiatua dagoalako. Alan kolera ta aserratasunean bere jazo oi da. Ikusiko dozu geienetan gauza txiker bategaiti, okasiño txiki bategaiti, ezerezkeria bategaitik aserratuten diriala asko; bai ta eriotzak bere egin ta jazoten diriala; zergaiti ze, aserratutea eztago ainbeste egitekoaren balioan, zein personaren kondiziñoan. Batak ardurarik eztabenaz, bestea jausten ta aserratuten da.

        Antioko Sofista deituten zan ak, bere kondiziñoa ezaguturik, ez eban bein bere lagun artean ibilli gura eta ez, atarako bazan bere, erriko kargetan sartu gura. Gizon gaiskin bat legez, izu zan, bildur zan; igeska legez, basotua, erbestetua legez ebillan. Eta itanduten eutsenean, ea zegaiti ta zeren bildur zan, edo zegaiti uxaturik iges egiten eban, eranzun eban: Iges egiten dot, dazaudalako neure kondiziñoa; ez nasalako prestu ta gai jente arterako; eztodalako okasiñoan sartu ezkero neure burua neure aginduan; ez nasalako neure buruaren jaun, ta ez jabe; bertatik izutu, konortebagetu ta aserratzen nasalako; errea, ernegaria, jauskorra nasalako; danik okasiñorik txikerrena, kiñu siñurik txikiena gorrotauteko, muturtuteko, makertuteko, ernegu gogaikarrian jarteko asko dodalako.

        Ez nauko, ez, besteren bildurrak iges egiña: neure bildurrak, neure buruaz fiatu ezinak nakar aek karguak ez artutera, besten laguntzak itxi eragitera. Onelan eranzun eban Antioko onek. Beragaitik diño Platon jakitunak, persona aserrekorrak, sutuak, koleratsuak adimentutsuak direala, ta gai onekoak gauza on asko ikasteko, baña ez erriak gobernetako ta ez eskola eukiteko. Bada, orretarako pazienzia bear da, epe ta sosegua bear da; ta askotan, ikusia ez ikusia legez, enzuna ez enzuna ta aditua legez irudirazo bear da.

        Alan Kotis Traziako erregeak bere, ikusirik ta ezaguturik onetan argala zala, bereala lenengo okasiñoan kolera ta aserreak burura igon, nagusitu, jaso ta goratuten jakala; sufrimenturik, eroanpenik, pazienziarik bapere ez eukala; sentikorregia, biziegia zala; eta beragan pazienzia eukitera eginagaiti bere, bertati lenengo gertaldian ta okasiñoan jausi ta laprastuten zala, abiatu zan alegin guztiaz aserraldi guztietatik iges egitera, burua gordetara. Eta alan, diño Plutarkok, egun baten Kotis errege oni ekarri eutseela presente estimagarri bat, maiontzi eder balio andiko bat, baña bideriozkoa.

        Artu eban ontzi polit au ekarlearen eskutik estimaziño andiaz; emon bere eutsazan esker onak ekarleari ta biraltzalleari edo emolle ongillari. Baña bertati ekarlearen aurrean berak bere eskuz ta guztiak ekusela, urratu ta apurtu eban ontzi eder baliotsu au, ziñoala: Bakit, dazaut ta dakust egun gitxi barru nire otseñak ta serbitzariak ausiko dabela presente eder au; eta izanik ni ain bizia, errea ta kondiziño txarrekoa, menturaz geiegi aserratu ta larregi sutuko nas; eta neurri baga ta bear baño geiago kastigatu neiz neure otseñak. Bada, lenagotik erremedioa ifini daidan, aldegin daidan okasiño etorkizun au; apurtu daidan, zatitu, puskatu ta ausi dagidan orain ontzi eder au neure eskuz koleratu baga, gero ez aserratuteagaitik. Zelan esan, alan egin eban, barreka egoala, guztia berak bere eskuz ausi eban. Askok alabatu ta andizkatuten dabe errege onen egite au, baña gitxik jarraitu. Au zan zer jazo al lekikion lenagotik, aurretik begiratutea, bere burua ezagututea, etorkizuneko peligrutik gordetea, kolera ta aserrakuntza amatau ta ilteko lenengo erremedioa.