Librutxo au atera zan, ez bakarrik arimen onerako, baita apaindu, azi, gorde-eragin, edertu ta zabaltzeko euskerea; ta laguntzeko euskaldun ikasle barriai; eta beragaitik ezteutsat kendu gura izan, Axularrek berak eskeñi ta zuzendu eutsan Karta alabagarria Etxaus Arzobispo Jaunari, euskera garbi ederrean zirautsela onela:

ENE JAUN BERTRAN DE ETXAUS
TURSKO ARZOBISPO JAUNARI, ZERUKO GLORIA

        Neure Jaun maitea, joan zatxataz lurretik, baña ez gogotik, eta ez biotzetik. Eldu nintzan: ezteustazu itxadon. Baña eneak dira utsak, faltak; nirea da errua. Gerotik gerora ibilli nas; eta alan dabillenari gerta oi jakona, jazo jat niri bere.

        Baña orrez guztiaz, neure zor premiazko andiak, ontasun ta ondasun artuak, ta beti nire alderako, obra ta egite onakaz batean, erakutsi dozun borondate borondatetsuak ezteuste laketu ta itxiten, ondoan, azkenean, ostean ta gero bada bere, zure gomute egin baga, librutxo au kanpora ateratzeko auzardia ta atrebenzia artzera.

        Zerren begitandu, uste ta iruditen jat oraindiño bizi zareala, begien aurrean aurrez aur zaitudala; eta, alan, ala bazeunkedaz legez, berba egin gura deutsut.

        Aita prestu onradu ondo ikusi bat ilten danean, bere ondorengo gelditzen dan seme umezurtza, leku askotan da aitaren maitetasunagaitik ondo etorria ta biotz onaz artua. Librutxo au da umezurtza, Posthumus, aita illez gero sortua. Baña zu lango aitaren semea, umezurtza izanagaitik bere, ezin legoke deungero; zerren gerobere zure prestutasunak, onrak ta fama onak balioko deutse.

        Eta zure prestutasunaz, onreaz, anditasunaz, eta aurrengo ta ondoko fama on famatuaz nork zer esango dau?

        Nor da Euskal Errietan aldez edo moldez zordun ta beartua ez jatzunik? Beartu ta enpleatu etzaituenik? Eta zugaz baliatu eztanik? Zure etxea, egon eta ibilli zarean leku guztietan, beti izan da euskaldunen etxea, estalpea, bizi-lekua, portua ta ostatua. Guztiak zirian zugana laster; zuri euren kejak, egitekoak, naibageak, koitak, beartasunak ta premiñak agertu ta adierazoten eutsuezan. Eta zuk guztiak biotzez ta pozik errezibitzen zenduzen; zurtasunaz konsejatu, zuzendu, gobernatu, zaindu ta burutan atera.

        Zu izan zara, ta izango zara, euskaldunen ondragarria, agea, jabea, sendotzallea ta kantabro fiña, naturala, prestua ta egiazkoa.

        Zu izan zara, Etxaus, Mendi Pirineoetako Alduideko egaletan beti zentinela, ta begiratzalle legez, irazarririk dagoan jauregi ta gaztelu andi, eder, noble atako seme. Ango bizkondeak eta seme guztiak izan dira betibere, gaurgiño, Erregek enpleatuak, estimatuak, maitetuak, fiñ ta leial probatuak. Eta bai egiazko fedearen ta legearen defenditzalleak, agintariak, eta aurreratzalle nagusiak bere.

        Nafarroa beko leku aetan, beste leku askotan legez, kristiñau-lege santa katolikea, ustez argalduaz, galduaz, otz epelduaz ta jausiaz joianean, baki munduak zelan zure aita jauna, bere etxeaz, ondasunez ta bizitzez bere kontu gitxi egiñik, joan zan Donapalaiora, non zegoan orduan Nafarroako Agintaritza. Eta auzardia andi bateaz bere biotz kristiñau prestu sendoaz asi zan, ezpata billosa eskuan arturik, dedarrez, Matatias bat bere denporan legez, esaten ebala: Omnis qui habet zelum legis, statuens testamentum exeat post me (1 Macab. cap. 2.): Ea kristiñauak, kristau izenaz izana dozuenak, beste lan bear egiteko guztiak larga ta itxirik, neuganatu zaiteze, jarraitu egidazue, ta egiazko lege ta fedea mantendu, eutsi, ta irmetasun guztiaz gorde ta jagotera lagundu egidazue. Eta ainbeste egin eban, non bere erria, ta ingurukoak bere, aetara sartutera joian gaisotasunetik gorde zituen. Eta gero andik artara benganzaz, dollorkeriaz, billau-ziteltasunaz ta prestuezkeriaz erre ta banatu eutsen bere jauregi eder polita. Onelakoak zirian zure aita jaun ta bai beste zure aurrengoak bere.

        Bada eztozu zuk bere zeure jaiotz-etorreraz ukatu, etzara zeure jatorrizko sustrai etorkitik kanporatu, alderatu ta urrindu: zerren zuk bere, Baionako Obispo ziñenean ta bisitan zenbiltzenean, ikusirik elexatik kanpora zebiltzen jente gaisto oker batzuk gura ebela bere azken fiñean gorputz illak elexan sartu ta lurpetu; zeure bisita ausirik, Nafarroako iru Estaduak bildurik, joan ziñian Erregearen aurrera; eta an neke-pen asko igarorik, kontra-karra izanik, ekarri zenduan gerobere bear zan sendagarria, ta andik ara alako gaistakeria eragozteko ordenamentua, eskubidea ta legea. Egiaz, etzara zu bere zeure aurrengoen ta Kristiñautasu[naren] atzeratzallea izan.

        Bada, ez eta onraren amatatzalle ta iltzallea bere. Lenagotik bai, badirudi eze zuk gogo ona aurreratu dozula, muga ta marra igaro dozula, ta Etxausko etxeko soñeko gorriaz janzteko bideetan izan zareala. Zerren ezta eztakienik, Erregek atarako autu ta izentatu zinduala. Eta kolpea uts egin bada bere, ezta uts egin zure erruz edo zu atarako ez gai izanez; zerren, itxi ta largarik alde batera zure merezimendu andiak, eta Elexari, Erregeari ta Komun guztiari okasiño ta era askotan egin deutsezuzan egite onak, naturaleza berak bere dotatu ta bete-betean emon deutsuz doe apaingarri asko: Adimentu eder bat, gomute andi bat ta borondate onera, onrara ta prestutasunera jausi bat, zabaldu bat, makurtu bat ta emon bat emon deutsuz.

        Baña, zertarako sartzen nas ni itxaso oxin ondarbage onetan? Ezin urten ninteken baso ta beresi onetan? Zure alabanzak aitatzen? Eurak eurez euren buruz dira berbagille andizkari ta alabanzarik asko; eurak dira eureetan argiak, jakiñak, ikusiak, ezagutuak, agertuak ta zelanbere agiriak. Itxi ta larga dagidazan egiaz nik oneek, utsik eztagidan. Eta igaroten nasala aurrera, esan dagidan utsik egin baga: zerbait eskribitzen bada euskeraz, a guztia euskaldunen lenengo buruari legez, zuri dagotzula, zuri zor jatzula; eta errazoiaz orain bere librutxo au zuri presentatu ta aurrean ifini bear jatzula. Bada, zure serbitzari txiki onen lan apur au, gerotik gerora egitekoak luzetuteak zenbat kalte gogor dakartzan, zuk ain ondo dakizun gai au, nori egongo jako, zuri ezpajagotzu? Nork arteztu, zuzendu, nok etxeratuko dau, zuk ezpada?

        Zure egape ta gerizpean doa; zure bitartetasunaren azpian estalpeturik menturatzen da. Artu egizu, bada; gorde, zaindu ta jagon egizu; lagun zakioz; egiozu begirarte on. Idoro bedi librutxo onetan Etxaus ta Etxausen fama ta izena. Zerren alan eta agaz batean, ibilliko dan leku guztietan, burua gora ekarriko dau; buruz makurtuko jakoz guztiak; iñoren bildur gitxi izango dau; jente artera bere begirartea lotsa baga atarako dau.

        Bai, baña joan zara; lekuz aldatu zara; emengo aldia egin dozu. Egia da, alan da. Eta aldez damu dot, ta aldez atsegin. Damu, zerren ez jako iñori bere andik, niri adiña edo dunbeste kalte etorri.

        Atsegin, zerren nola eztan betiko lurreko bizitzau, ta zuk zeurea igaro dozun ain ondo ta ain zorionki, uste dot Zeruko glorian Jangoikoaren laguntzan doatsuturik zagozala; eta ortik elduko zatxatazala, eskua emongo deustazula; ta arrañoa aidean doianean, bere umetara legez, zuk bere begia nigan ifiniko dozula. Eta nik bere (emengo aldia egin ezkero), Jangoikoaren graziaz ta zure bitartetasunaz batera, zure zoriona irabaziko dodala: ta orduan guztien esker onak emongo deutsudazala. Jangoikoak alan gerta ta gura izan dagiala.

Zure serbitzari txikiena ta obligatuena,

PEDRO AXULAR