UNAMUNOGAZ AUTUBA

        Argijak diran gixonai itz-egin gura dautsezunian adiguritsu juan zayakez eta janaren egospena ebai etxakientzat, arte onena autetsi egixu. Idazlari baten egospena ebai-egittia lango ezpiarrik eztago!

        Oldozkun ederren-billa bere buruba dabillan unian, idaztirik gurena iroldu-eragin zeuskijoke. Eulija sur-ganian jarten yakonian baño jarduntsubagua autuka datorrenaren ikerpena ixaten yako.

        Unamunogaz autu bat biribildduteko unia noz autetsiko neban ibilli naz, baña aldijari itxadoten dakiiunoi arte onena eskuratu yaku. Egospenik eztautsot lapaztuko!

        «El Otro» ezaupidetzat daukan antzerkija erdittu dau. Laster ugutzau gura ei-dabe.

        Une onetan Unamuno non aurkuttiko neuke?, kolkorako diñot. Akettetxe batera sartu naz, Madriden akettetxiak izpar ta loikeri gustijen «etxekoperubak» diralako.

        — «Teatro Español»en daukozu —erantzun dauste. Araxe nuan. Antzokijetan ixaten diran «gixon berdiak» —emakume lodikotiai jarlekuba erakusteko—, aurrera juatia laketu dauste.

        Eragozpen gustijen labangarri diran laurlekuai euren laguntza eskatu-ostian antzokijan sartu naz. Borras, Rivas Cherif eta Xirgu (Margaritte) bere inguruban daukozala, Unamuno ikusten dot.

        Mirotzaren pikua ezeze moxolluarena aren surra irudi yat. Urrezko betaurrekuak daukoz eta bixerrak ondo biribildduta. Gorringorik ez ei-yako bixarretan geldittuten arrautzak jaten dauzanian!

        Soñanzki urdiñaz ber soin lerdena estaldu darua. Gixon zur-antzekua agertzeko aznaya dauko, baña Euzkadiko mutilkote baten itxuran bere gorputza egitten dausku. Txaleko ganorabakoz, oski motzez eta kapel borobillez edertuko ezpalitz, Unamuno jakintza barna dabillenik iñori eleikijoke bururatuko.

        Ludiko izparringijetan agertuteko asmoz baña argazki dotore bat egiña dozu. Eskatu biar dautsot eskatu!

        Aditzaren lenengoa iñok baño obeto ikasija dozu: neu naz. «Zeu zara, bera da» esaten dogunok, oker gabiltz. «Neu naz» baño eztago.

        Agurrak eta labankerijak alkarri egin ostian, autuka asi gara.

        — Nor zattut, ene gaste? —ittandu daust. Neure ixenik iñoz entzun eztaun ezkero, ziero aldeko gustijak atzalduten dautsodaz. Bere begi zorrotzak enabe largetan.

        — Euzko-izparringi bateko autukarija nozu. Zerbait azkenengo zeure antzerkijetzaz idatzi nai, neuke.

        — Gaste errukagarrija! Zeure etorkixuna erraustu dozu. Euzkerea beyak eta ardijak jaboteko baño gauz ezta. Lantxarretan aberiak larratuten dabillenak euzkerea naiko dau, baña Europako jakintza barna gabiltzanok ele orregaz ezertxu be ezin dagikegu. Txorijak erailteko «espingarda» bat dozu.

        — Baña —eragotzi neutson—, aldi baten euzkerea matte zeban. Katedra bat jardetsi gurarik larri ibilli ei-zintzan.

        — Orretzaz enaz gomutetan.

        — Neu bere ez.

        — Euzkerearen il-otoyak laster entzungo doguz. Ezetarako gauz ezta! Zelan izkuntza orretan atzalduko zeunkez neure olerki oneik?

«Tierra de soledad, guarda en tu seno

mi soledad, hermanas soledades,

que almas son las dos;

tierra de soledad, campo sereno».

        Bertso oneik begijak zerurantz bijurturik oguzi eustazan. Eta neure battan nenguan unetxuban, bere begi zorrotzakaz barreka-barreka adittuten eustan.

        Unamunoren argalkerija zein dan aspaldijon dakit: olerkari ixatia eder yako, zerubak baña ezeutson duairik emon. Zerubari laido-egin gurarik bixitza osua ostera bertsuak egitten iraun dau. Zigor askoren artian txarrena ludijarentzat olerkari-aldrea ixan da. Olerkari txarren aldrea!

        Olerkijetzazko autuba darabilgu, ba. Unamunok elertijak sakonkiro ezagututen dauzala erakusteko, diraust:

        — Euskadin «Gernikako» sortu zanetik besterik jayo da?

        Ezetz erantzun dautsot. «Gernikako» egin ostian euzkotarren artian olerkijetarako duairik etzan geratu. Urtiak juan urtiak etorri oraintxe bigarrena ludijan agertu yaku.

        Bigarren au Unamuno dala, gustijok dakixube! «Bertso zarrak» deritxoen batzuk erakutsi daustaz. Ederrena olantxe: «Milla zortzireun ogeta bijan...

        Unamuno langorik eztago!

        Baña arittik urten garan ezkero, autura jo dagigun. Antzerki barrijetzaz zerbait jakin gura neukela atzaldu baño len jardetsi daust:

        — «El otro» Kain goralduteko egiña da. Belaunik-belaun iraindu daben gixon ori begiko yat. Abel ostera naskarrija dirudit. Neure ustia auxe da, bai?, eta antzerkijan orixe atzalduten dot.

        — Baña asmo orrek aldezlari zelan zaukoz?

        — Eberen idaztijak?

        — Bai. Ebek idazti asko itxi euskuzan baña geyenak galdu dira. Neuk daukodaz batzuk.

        — Euzkereaz idatzijak?

        — Ez; euzkerazkuak Larramendik jarauntsi ebazan. Eladeraz idaztijak neuk daukodazanak dira. Platonak laster izkuntza orretan jarriko dauz neure idazti batzuk.

        — «La Difunta» bat ixango da-edo.

        — Zelan jakin dozu idazti ori egin nebala? Jakintsutxuba zara...

        — «Andrenio»k antzerki ori aztertu ta zigortau eban. Irolan sartzeko antzerkija zala, esan eban.

        — Bekatxa! Oraingo onetan baña neure asmuak argi atzalduten dodaz. Bestiak bide batetik ba-duaz, bestetik juatia atsegin yat. Oker-egin gustija. Gixon ospetsuba ixango ba-zara, auxe begijetan sartu: Urez barik, urez-gora zuaz. Emakume bat liraña dala esaten dabenian,itxusija dala jardetsi. Ori txarto egiña da, entzuten dozunian, ezetz erantzun.

        Eskubak alkarri estutu ostian, banandu gintzan. Rivas Cherif jaunak barre-egin eban. Eta bein eguratsa ikusi nebanian neurekiko oldoztuten asi nintzan.

        Gixon au aipagarrija ei-da. Irakurgai on bat oindiño eztau idatzi. Olerki-idazti ederrik eztauko. Berekottasuna, arrokerija ta lelokerijak baño eztira irakurten bere lanetan.

        Erderea biar zan olako gixon bati miesa emoteko! Atzalgarrijak. Autu, conversacion, Lapaztu esnia esaten da, cortar baña egospen edo digestiñua be, esan dagikegu. Erdittu, parir, Etxekoperu. Itz au zer dan iñok eztaki iñok oriñela esateko artu eban baña. Aznai, prurito. Argazki fotografia. Ziero edo minuciosamente. Larratu, apacentar. Belaunik-belaun, de generacion en generacion. Jarauntsi, heredar. Irola, retrete.

        I) «La Difunta» antzerkija antziñatxu Unamunok idatzi eban. Txistuka ikusliak egin eutsen. Gero «Andrenio» eritxon idazlari argijak emon-emonak egin eutsozan.

        2) Unamunori olerkari dala entzutiak atsegin emoten dautsola, sarri entzun dogu. Salaberria jaunak «Retratos» idaztijan ara ze dirauskun»... diríamos que Unamuno cambiaría sin vacilar toda su obra de prosista por el solo título de poeta». Idazti eder orren 160gn. orrijaldian ara zer irakurri dogun: Efectivamente, Unamuno, como poeta, es la negacion de la gracia; la no gracia; la gracia al revés». Eurija dok, etxera mutikuak!

        3) «El Otro» ixenpuru daun antzerkija idatzi dau. Entzun dogunez lelokeri bat geyago askoren artian.

        4) Unamunok Bizkaiko Aldundijan euzkerea erakusteko zan ikastolean jarlekutxu bat gura eban. Arana-Goirik onetzaz zerbait idatzi eban EUZKADI aldizkingijan.

        5) Unamunok euzkeraz noizpait idatzi eban. Gernikako zugatzaren goralbenak.

        Uarra.- Olako autubak argittalduko doguz. Izparringijetan oraingo dira idazti tankera oneik. «Mussolinigaz autuka», urrengua ixango da.

32-X-29