Letratuen gibelasmoak zaldi

 

      Nagusitasunaren gogoetak ez dira berri-berriak hizkuntza frantsesean, XVI. mendetik ezagun baitira Joachim du Bellayk egindako saioak^[105] frantsesaren alde eta Europako beste hizkuntzei aitzi. Orduko zioak ikertu izan direla ez da gauza bera gertatzen XVIII. mende amaieran frantses hizkuntzaren aldeko jokaerarekin, Europan horren hedatua izatearen Montesquieuk, Maupertuisek, Voltairek eta hainbatek Frantziaz kanpoko lurraldeetan hizkuntz unibertsaltzat zeukatela.

      Ez da harrigarri, bada, 1782an, Berlingo Akademiak urteroko norgehiagokan jarri gaia:

 

      Qu’est-ce qui a fait la langue française la langue universelle de l’Europe?

 

      Saridunak Antoine Rivarol (1753-1801) eta Johan Schwab (1743-1821) izan ziren, lehena italiar jatorrikoa bazen ere, Bagnolen sortu zen, bigarrena Sttugarten. Lehena frantsesez eta bigarrena alemanez, biak aritu ziren hizkuntza baten, frantsesaren, nagusitasunaren aldeko mintzamolde berri bat asmatzen, bietan modaren, usaia berriaren eragina plazaratzen dela.

      Kultura, astia eta aisia dutenen eskuetan denez haiei zor zaizkie herri baten, gizarte baten, aitzinamendu eta fineziak. Elite horren mintzairak beragan daramazki bere taldearen bikaintasunak oro, horierako bat, klartasuna, etorkiz nahiz hizkuntzaz datorrela. Hortakotz, bada, Rivarolen ahapaldi famatua:

 

      Ce qui n’est pas clair, n’est pas français.

 

      Aipatu klartasuna halako jatorrizko, berezko, sintaxi baten seinale genuke, orden logiko baten ondorioa.^[106] Interesgarriena, halere, frantsesaren aldeko argudio bilketa dukegu, hortan funtsatuko baitira Grégoire apeza eta Barére kargudunaren txostenak, 1790eko hamarkadaren lehen urteotan.

      Galdeketa, izkirio eta txosten horietan, Rivarolek frantsesaren tasunak aldarrikatzen zituela Grégoire eta Barérek Frantziaren meneko beste hizkuntzen gabeziak ekarriko dituzte, zenbaiten nagusitasunak beste batzuren gutiagotasuna behar duelakotz. Arrazionalismoaren banderapean sortzen ari zen nazionalismo frantsesa dugu, nazioaren izenpean gutiengo letratu baten projektua dugun bezalaxe.^[107] Hasmenta Frantzian dateke Iraultza urteotan, Espainian Cadiz-eko Gorteetan; projektuaren obratzea, berriz, lehengo mendearen azken herenaldian, Frantzian III Errepublikan, Espainian Berregintza^[108] urteotan.

      Hizkuntza bakar baten aldeko goresmenak baino gehiago, delako hizkuntzaren (frantsesa, gaztelera) aldeko jarrera politiko-sozial-administratiboek eragiten dute hizkuntza horren nagusigoan. Jarrera horiek egunerokotzen, etxekotzen, finkatzen diren ber, gaineratiko hizkuntzen kontra ez da gaitzespen sozialik behar. Grégoire apezak jarrera horiek egituratu gogo zituen, bere izkirioetan irakurtzen dugunez; Barérek, berriz, zarpailki bada ere, baditu beste hizkuntzen aitzi egindako gaitzespenak, bai Franziaren menekoen kontra, baita frantsesaren auzo-hizkuntzen kontra ere.

      Argituek hola erabakita iraganean jarri dute, jadanik, gobernu-hizkuntza ez denaren etorkizuna. Grégoire apeza, bere 1793ko txostenean,^[109] deitoratzen da frantsesez kanpoko hizkuntzak bizi direlako. Dolutzen da, oraindik, berak dioenez, bizi direlarik. Bere hitzetan:

 

      Nous n’avons plus de provinces, et nous avons encore environ trente patois que en repellent les noms.

      Peut-être n’est-il pas inutile d’en faire l’enumération: le bas-breton, le normand, le picard, le rouchi ou wallon, le flamand, le champenois, le messin, le lorrain, le franc-comtois, le bourguignon, le bressan, le lyonnais, le dapuhinois, l’auvergnat, le poitevin, le limousin, le picard, le provençal, le languedocien, le velayen, le catalan, le béarnais, le basque, le rouergat et le gascon; ce dernier seul est parlé sur une surface de 60 lieues en tout sens.

      Au nombre des patois, on doit placer encore l’italien de la Corse, des Alpes-Maritimes, et l’allemand des Haut et Bas-Rhin, parce que ces deux idiomes y sont très dégénérés.

      Enfin les nègres de nos colonies, dont vous avez fait des hommes, ont une espèce d’idiome pauvre comme celui des Hottentots, comme la langue franque, qui, dans tous les verbes, ne connaît guère que l’infinitif.

 

      Grégoire apez kargudunak klarki adiarazia zuenez frantsesez kanpoko hizkuntzak suntsitu, ezteustu (anéantir dio berak) behar zituzten bera bezalako gizon argitu eta askatasunzaleek. Oroitzeko dugu, bada, garai hartako frantses gehienek ez bide zekitela frantsesa, Grégoire apez berak bere inkestaren ondorioetan aldarrikatzen zuenez.

      Aipatu apezak sortu zuen mintzamoldean, ordea, ezinbestekotzat jotzen da gorago aipatu hizkuntzen suntsitzea, aitzinetik hala erabakia zutelakotz. Apezaren klartasunik gabe, alabainan, apezak «suntsitze» zioen lekuan, «aienatze» eta halako emaleloak manaiatuz.

      Guti batzuren asmo haiek,^[110] Arrazoinaren estakurupean, letradunek halako lege historiko eta itzulgaitza bilakarazi zuten. Delako ikusmoldea da ordudanik gure egunak arteraino onartu eta heldu dena, Estatu Zabaltzaileen^[111] abokatek, literatur agerkari eta eskola-testuetan, hola adiarazia, bestalde, sorterrizaleek zein eskubide-berdintasunaren aldekoek ere, beretsuki sinetsi eta zabaldua.

      Euskara eta euskaldunen patua garapen itsu baten menean zelako ustekeria errotua zen lehengo mendearen amaieratik Ipar eta Hego Euskal Herriko gizon argituetan, aburukide, honetan ere, Frantzia eta Espainiakoena. Euskal herritar gehienak euskaldun zirela eta monoglotak, abantzu, euskal hizkuntza ezinbestez joa eta hiltzear ikusten zuten honetaratzen ziren bidaiari gehienek.

      Eliseo Reclus geografialari anarkistak argitara zuen 1867an, bere bidaia eta hunat-haraten ondorioz euskaldunei buruzko idazlan bat.^[112] Hartan lurraldea deskribatu eta hizkuntzaz aritu ondoren, historian gaindi, euskal hiztunek galdutako eremuen berri ematen digu. Komunikabideek, erdal populazio berriek, letratzeak tresnatuz zihoazen euskararen galera. Reclusek maitakiro izkiriatzen du euskaldunez, ezinbestez, halere, kondenaturik, mundu modernoan, herri bezala bizitzeko ezgai izatearen karietarat:

 

      Felizmente los conocimientos no pueden tardar en generalizarse entre esas poblaciones de espíritu naturalmente tan vivo y tan expansivo. En este siglo de prodigiosa actividad, en que «la batalla de la vida» condena a la ruina a todos los que se quedan atrás, los vascos aprenderán ellos también, a marchar con paso cada vez más rápido, pero ello será al precio de su nacionalidad y de su lengua. De su magnífico idioma, clasificado entre las cosas del pasado, no quedarán más que léxicos, gramáticas [...].

 

      Gutiengo argituak, XVIII. mende amaieran, lan, osasun, letratze, bizimodu eta hizkuntzei buruz erabaki zuena obratzen ari zen heinean aipatu legeen froga bilakatzen zen. Estatuek kondenatu hizkuntzak zenbat eta galduago egiaztatzenago ziren igarle argitu haien esanak. Zernahi gisan, denek biziaren konbat galdu bezala ikusten zuten euskararena.

      Reclus baitan, euskararen geroa museotan ikusteaz landarat, XIX. mendearen ikusmolde biologizalea nagusitzen zaio euskaldunekiko zuen begirune eta adiskidantza berari ere. Herriak, gizakumeak iduri, sortu, bizi, eta hiltzen omen ziren, Spengler, Unamuno edota Barojaren izkirioetako leizaleek dakiketenez.

      Tradizinoa maite zutenak ere, sorterrizaleak, lehenik, euskal abertzaleak geroxeago, leial zitzaizkion zientziaren estakurupean zetozen hastapen eta lege haiei. Campion idazle nasaia ohartu zitzaion halabeharraren mintzamolde honi, bainan idazlan berean,^[113] Campion berak onartzen duke aitzinean gaitzetsi dituen legeak, bere Gramatikaren Addenda et Corrigenda izenburupeko eraskinak dakarrenez (1884, LXIV):

 

      Ahora volved la vista a Oriente, y veréis que al alemán no le está sirviendo de nada el ser todo lo que el castellano y el francés son respecto del bascuence, y que a pesar de Goethe, de Schiller, [...], le aguarda el mismo fin que le tienen pronosticado al humilde idioma de los carboneros de Val de Erro y de los pescadores de Ondarroa.

 

 

[105] Du Bellay, Joachim. Défense et Ilustration de la Langue Française. Paris. 1972 [1549].

[106] Xehetasun gehiagorako ikus CALVET, Luis-Jean. La guerre des langues et las politiques linguistiques. Paris. 1987, IV kapituluan.

[107] Hampsonek dakarren erara:

      En el bando republicano la revolución creó un nuevo fenómeno, el jacobinismo, concepción roussoniana de la soberanía total del Estado, único árbitro de la creencia religiosa y en última instancia del derecho de propiedad. También era rousoniano el supuesto de que la verdadera democracia no descansa en la ciega aceptación de cualquier mayoría gubernamental sino en la instrumentalización de una «voluntad general» activa que representa los intereses reales de la comunidad en su conjunto. Así pues, esta teoría justificaba a una minoría «ilustrada» para imponer programase instituciones a la comunidad que terminaría finalmente por aceptarla como adecuada a sus intereses.

      HAMPSON, Norman. Historia Social de la Revolución Francesa. Madrid. 1974, 272-273 or.

[108] «Berregintza» espainolezko testuetako «Restauración» delakoaren adierazteko.

[109] GRÉGOIRE apezaren 1793ko txostena Michel de Certeauk eman zuen argitara 1975ean, Julia eta Revel-ekin baterat egin liburuko laugarren eraskin-atalean. Le rapport Grégoire. Une politique de la langue. Paris. 1975, 300-317 or.

[110] Ezinbesteko zait Aracil-en [1986, 450] ondoko aipuaren huntaratzea:

      No es pues ocioso constatar que la legitimidad fundacional del Estado-nación fue explícitamente oligárquica. El consenso que prevaleció absolutamente fue el de los notables, que se arrogaron la «soberanía nacional» precisamente porque ellos monopolizaban de hecho la opinión pública y la cultura general moderna. La «lengua nacional» era naturalmente la que ellos, que encarnaban «la Nación» tenían en común. Desde luego, también encarnaban las lumières, que los capacitaban y legitimaban como administradores y conductores del «pueblo». Ellos poseían la raison publique que iluminaba el rumbo histórico a seguir. Aquella oligarquía (no siempre burguesa) era en todo caso la élite ilustrada que se destacaba del vulgo ignorante.

[111] Letradun argitu haien manerak zein ziren jakiteko, Bilbon hainbat urtez Instituto kadiradun gisa aritu zen Ruiz de la Peñaren testua dateke argigarri:

      Los que entre vosotros entienden los medios, y con ellos cuentan, no los ponen en prudente obligada acción para españolizar a los otros sus cohermanos en el solar. Ni algos siquiera teneris de patriotas. Os oigo hablar de la nación con fría indiferencia, sino con durísimos desmanes. Todo consejo que tienda a despertar en vuestros ánimos sincero desinteres de amor nacional os irrita [...]. El vasco-navarro a quien da por ser buen español, lo es de todas veras; pero tan escasos son los hijos de aquellas tierras, que por ese noble lado se inclinan, como el nantes in gúrgite. [...] Laurac-bat (cuatro en una) dicen. ¡¡NO!! les respondo: somos cuarenta y nueve provincias en una gran provincia, en una gloriosa nacionalidad, llamada ESPAÑA.

      RUIZ DE LA PEÑA, Francisco. Los vasco-navarros ante la España y ante los otros españoles. Leon, datagabe (XIX. mende amaierakoa).

      Literaturan, Estatuak ezarritako hizkuntza bakarraren aldeko gogoetak ez dira faltako, delako mintzaira norberarena denean batipat. Argudiaketa, norberaren, idazlearen hizkuntzak duen klartasun eta arrazoizkotasunari lotzen zaio, Unamunok “Niebla” elaberriaren solasaldi batean (1985, 62) agertzen duenez:

      —Pero vd. no cree, señora —le preguntó Augusto— que sería bueno que no hubiese sino una sola lengua?

      —¡Eso, eso! —exclamó alborozado don Fermín.

      —Sí señor —dijo con firmeza la tía—, una sola lengua: el castellano, y a lo sumo el bable para hablar con las criadas, que no son racionales.

[112] RECLUS, Elíseo. «Les Basques. Un peuple qui s’en va». REVUE DES DEUX MONDES. Paris. LXVIII atalean. 1867/III/1. Gurean, «Martin de Angiozar»-ek izulia, RIEV-en agertu zen. Paris-Donostia, XX atalean, 1929an.

[113] 1884ko Gramatikan dioenez (Iruña, IX):

      Nos hablan de no sé qué leyes de hierro, de no sé que evoluciones fatales, de no sé qué corrientes incoercibles de la civilización que la condenan a inevitable ruina [...]. Nos dicen l...| que el francés y el castellano, lenguas sabias, administrativas, literarias, políticas, ahogarán fatalmente al bascuence, lengua puramente familiar.