Gerlari euskaldunak Afrikan

 

      Afrikako gerla hasi zelarik (1859/X/22an), Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako ordezkariek, Bergaran bilduta, erabaki zuten lau milioi erreal gerlarako ematea eta lau batailioi egitea, hiru mila soldado, alegia, Afrika aldera harataratuz.

      Bolondresak hartzeaz lekorat, falta zirenak zotz eginez bildu zituzten, hogei eta hogeita hamar urteko mutil ezkongaien artean egindako zozketen bidez. Badakigu (Zavala, 1977, 11-26), bestalde, nahiz eta zozketan norbaiti egokitu, horrek dirua izanez geroz ordezko bat bidal zezakeela.

      Lehen Karlistaldian famatutako kantak «Ai, ai, ai mutillak...» berriro modan pitin bat gaurkotuak «Ai, ai, ai, mutillak/ muera marruekoak» entzuten hasi ziren, hauekin batera, gazteak eta herritarrak, oro har, sustatzeko ahaleginak: agerkari bakanetan, opari, prediku, meza eta eskeintzen bidezkoak, bertso berriak eta zabalkunde politikarako izaten diren gogo-bihotz altxagarrietan.

      Araban, Aiarako barrutian, kasurako, lehendabiziko, meza nagusia, sermoia, handik atera eta zotz egitea. Afrikarako gazteak berezitakoan, bazkaria; gazteak, apaizak eta agintariak bazkaltiar. Bospasei platerkada ondoren Kexanako mojek egindako eskapularioak partitu.

      Jazkera Gipuzkoako mikeleten antzerako, urdina, zapel gorriarekin. Batalloi bakoitzak bandera bana zuen. Iruac-bat izeneko agerkariak ekartzen zuenez (1860/1/10ean):

 

      [...] sobre los colores nacionales en tela de hermosísima seda, aparece en primer término y como asunto principal el escudo real de Castilla y León; sobre éste el letrero Tercios vascongados, 2° tercio y al pie del citado escudo las tres manos enlazadas formando ángulo recto y con el lema vascongado de Irurac-bat.

 

      Zabalkunde politikorako bertso berriak ere argitara ziren, aipatu gerla baino lehen, gai-jartzaile eskolatuek eginak, beste lekuetan bezala, Afrikara gabe etxean gelditzen zirenak (Zavala, 1977, 90).

      Bertso hauetan, afrikanoei buruzko estereotipoak azaltzen zaizkigu (Zavala, 1977, 53 eta 139-40):

 

      Mutillak, Serrallora / guazen lenbizi

      beltzak zurien zale / omen dira agitz

 

      Eguzkialdeko emakumeen sentsualitatearekin batera gizonen ankerra:

 

      Marruekotarrak moro zatarrak

      infiel da erejeak

      fede bageak, gaizki eriak [sie]

      bruto eta salbajeak

 

      Baita auziaren zioak ere:

 

      Militar eta komertziante

      danak zituen burlatzen

      españolaren onoreari

      etzaio ala tokatzen

      etzuelako bear bezala

      banderik errespetatzen

      ...

      Marruekotar da moro jendeak

      arro eta panparraoiak...

      merezi ere bazuten eta

      artu ditue jipoaiak

 

      Euskaldunak espainol ezinobeak gertatzen dira bertsoetan, haiei atxekitzen bide zaizkien tasunak, ausardia, orotan lehenak izatea, koroarekiko leialtasuna eta kuraia izaten baitira. Horra batzuk (Zavala, 1977, 32, 51, 67 eta 59):

 

      Emengo mutillaren

      koraje firmeak

      Españiatik bota

      zituen erejeak

      eta maite gaituzte

      gure erregeak

      merezi bezalaxe

      euskaldun jendeak

      ...

      Gazte galai ta joiak

      zein balientiak

      diran gure mutillak

      euskaldun maitiak

      ...

      San Inazion gisa

      Soldadu firmiak

      emen azaldu gera

      beraren semiak:

      beti gordeko gaitu

      gu gere jabiak

      zergatikan geraden

      euskaldun nobliak

 

      Ondokoa, Juan Antonio Uriartek, L. L. Bonaparteren lankideak egin zuen:

 

      Gaztelako mutillak

      moruakaz gerran,

      ta euskaldunak geldirik

      etxian jan ta edan?

      Ez, ez orrelakorik,

      biar dogu izan

      beti aurrerenguak

      Afrika’ko gerran.

 

      Pentsa liteke bertso hauek aunitzetan izaten zirela gaztelaniaz egin beste hainbaten moldaketa, erdaraz irakurtzeko izkiriatuak bainan euskaraz kantatzeko egokituak. Aipa liteke M. de Ziorraga delako batek egin olerkiak («¡Guerra al moro! del vasco es el grito / que su Reina Isabel dio esta voz: / ¡A vanguardia la boina encarnada! / Lleve al campo enemigo el terror») Juan J. de Ibazeta izeneko batek euskaraz egindako bertsoetan aipatzen dituenak.

      Urte haietan, bestalde, XIX. mendearen azken hamarkadetan bezala, gutasunari, naziotasunari gagozkiola, sinboloen garrantziari ohartzen gatzaizkio. Bandera aunitzetan aipatzen dute euskaraz eta erdaraz ere, M. de Ziorragak, kasurako («¡Guerra al moro! del vasco es el grito / que su Reina Isabel dio esta voz: / ¡A vanguardia la boina encarnada! / Lleve al campo enemigo el terror»), Espainiako historiak ezagutarazitako pertsonaia historikoak ere ez dira faltako. Aitzinekoarekin batera publikatu ziren Juan J. de Ibazetaren bertsoetan ikusten dugun bezala:

 

      Pelayo ta Anfonso’k/ zituzten beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goazgu.^[76]

 

      España ama dateke —«asko irabazi du / ama Españiyak / erakutsiz Afrikan / seme gerrariyak»— baina ama izateaz landarat lehoi gisan azaltzen da batipat:

 

      España’ko leoiaren / orroa-intziriak / iratzartu ditube / euskaldun erriak.

      Esnatu da leoia / biba Espainiya.

 

      Euskaldunak azaltzen direnean, eskuharki, espainolak bezala agertzen dira kanpotarrak ingelesak, frantsesak eta moruak direla. Zubiria izeneko batek jarritako bertsoetan Biba gure España ta español guztiak klarki dioenez:

 

      Gure euskaldun maiteak

      orain da denbora

      esan biotzetikan

      «Españolak gera»

 

      Edota

 

      Unio on bat bear da

      elkarren artean

      eta gerrarik balitz

      españolak gerade

      guztien gañean.

 

      Etxaniz izeneko arotz elgoibartar baten bertsoetan ikus dezakegunez (Zavala. 1977, 64-71):

 

      [...]

      gerra irabazi du / gure Españiak

      español fiñak gera

      Iru probintziako / euskaldun jentiak

      españolak gerrara / guaz moruakin

      Soldadu onak daude / gure Españia’n

      Españako patroi / Aita Santiago...

      Patroi Gloriosua / berorren antzera

      Españolak ez dugu / moruen beldurrik...

 

      Euskaldunak español eta España gure ama izanik, gutasun eta barne hontatik aipatzen dira kanpo aldekoak. Honela egilerik ezagutzen ez dugun bertso honetan (Zavala, 1977, 37):

 

      Biba euskalerri ta / biba erregiña / [...] / noizbait kampotarrek/ estutzen baziña / emen daukazu jende / erne eta fiña.

 

      Edota Tolosan publikatu beste honetan (Zavala, 1977, 133) España denen onran Afrikako gerragatik itz neurtuak izena daramana:

 

      Kampotarrak farrez ta,

      gu elkar galdutzen

      alare ez genduen

      gaitza ezagutzen.

 

      Harrigarriena, ari garen ikuspegitik bederen, euskaldunak bere burua erdalduntzat hartzea genuke. Abantzu monoglota ziren euskaldun haiek, preseskiago, hainbatetan azaltzen zaigunez. Bertso-jartzailearen izenik ezagutzen ez dugun bertso soil batean (Zavala, 1977, 27-37), Euskal Herriaren halako historia bat egiten da sorterria, foruak, erregina eta Afrikako gerla bilduz batera. Noe, Tubal, eta beste aipatuz geroz ondokoa dioela:

 

      Gerra besterik ez zan / denbora aietan / eta pentsatu zuren / estadu onetan / laguntza izateko / estutasunetan / bear zala unitu / erdaldun jendetan..

 

      Ondoko bertsoa ikusita aienatzen zaizkigu duda-mudak:

 

      Alfonso zortzigarren / zori onekoak / beregan ginduzen / gipuzkoanoak, / agintzen zizkigula / ginduzen fueroak / errege maitagarri / Kastilletakoak.

 

      1860.eko beste bertso batek, egilea ezezagun dugula ere, honela amaitzen da (Zavala, 1977, 137):

 

      Baguaz, erdaldunak / urrena artian / gure etxietara / deskantsagatikan / uste det digutela / utziko pakian / ekusiyak ekusi / aldiren batian.

 

 

[76] ZAVALA, Antonio. Afrikako gerra (1859-60), 1977, 59 or. eta 37, 62, 136, 61, 134, 43, eta 136 ondoko aipuetarako.