Museoa ala bizia

 

      Iraultza frantsesaren aldian, Estatu Nazionala deitu dutenaren eredua idurikatzean delako estatu-moeten batasun linguistikoa berebiziko munta izan zuen. Hortakotz, agintariek hautatu hizkuntza bide aunitzetatik eragin zuten, gaineratikoak zokoratuz. Urte haietatik datozkigun igarkizunak bururatu dira osoki, kasik, gure mendean.

      Igarleetarik Grégoire apeza zaigu interesgarriena batetik letratzearen premia eta eskolen beharra asmatu baitzuen, hizkuntza frantsesaren hedakari, eta, bestalde, hortarakotzen zituen bideak hauteman zituelakotz, aipatu xedeetarat prestatu zuen denboraldi haietako lehenbiziko galdeketa sozio-linguistikoa, irakaskuntzari buruzko legegaia izkiriatu eta frantsesez kanpoko hizkuntzak suntsitzeko gogoetak Biltzarre Nazionalean plazaratu.

      Egia da, haatik, horietarik batzuk Barérek ere aipatzen dituela bainan Grégoirek ohargarriki azaltzen du faktore horien eragina hizkuntza nazional-aren, frantsesaren, hedapenean eta, ondorioz, Frantziaren meneko beste hizkuntzen suntsitzean. Nabarmentzen dituen faktoreetan neurri, ohidura eta lege berriez lekorat administrazio-eskualde berriak aipatzen ditu (1975, 309-310);

 

      La nouvelle distribution du territoire a établi de nouveaux rapports qui contribuent à propager la langue nationale..

 

      Eta baita ere Harmada Nazional egin berria eta komunikabideen munta:

 

      En général dans nos bataillons on parle français, et cette masse de républicains qui en aura con tracté l’usage le réandra dans ses foyers [... ] on ouvrira des canaux et des routes [...].

 

      Horiekin baterat kantu historikoak, irakurgaiak, egunkariak, laborantza-liburuxkak eta beste eginkizunak ekartzen ditu hizkuntza frantsesaren ohoretan:

 

      L’action combinée de ces opérations diverses doit tourner au profit de la langue française.

 

      Asmo haiek Estatu-Nazionalen jokamolde politikoari atxikitzen zitzaizkion eta baita ere garapen-indarrek eragiten zuten Modernizazioaren egitura zenbait.

      Mende erditsu berantago, igarkizun haiek egiaztatuz zihoazen Estatu eta Modernizazioaren oldarrez. Elisée Reclusek ekartzen duenez (1929, 71):

 

      Cada carretera que penetra en el territorio vasco hace al mismo tiempo un agujero en el mismo idioma. Siendo agentes para la mezcla de los pueblos, al mismo tiempo que medios de transporte para las mercancías, los ferrocarriles de Bayona a Vitoria, de Bilbao a Miranda, de Alsasua a Pamplona, ejercen la influencia más fatal para la pureza del idioma, y próximamente las locomotoras de la vía de los Alduides, pasando por los valles más apartados del País Vasco, serán para el euskera máquinas de destrucción mucho más terribles todavía. Pronto o tarde las regiones euskaras de las dos vertientes, completamente cruzadas en todos los sentidos por vías de comunicación, pertenecerán a los extranjeros tanto como a los mismo indígenas, y éstos, obligados a conocer dos lenguas a la vez, acabarán por abandonar la que les sea menos útil.

 

      Gaur arte dirauen ikusmira horren arabera bakartzeak xoilik berma lezake euskaldungoaren bizia. Reclus berak testu berean dioenez:

 

      Lo que protege actualmente con más eficacia al vasco contra las invasiones del francés y del castellano es la ignorancia en la cual permanecen aun las poblaciones. Los habitantes de algunas altas cañadas de las montañas [...] no leen periódicos, no abren libros [...] gran número de niños no van a la escuela primaria [...]

 

      Horra, hitz gutitan, nola hortaratu duten euskaldunen bizikera, euskaldun izatekotan.

      Ikusmolde hau, halere, ez da xoilik aipatuarena edota Grégoire bezalatsuko Estatu-Nazionalaren teoriagileena bakarrik, sorterrizale gehienek, abertzaleek geroxeago, beretu baitute ere. Bortxaz suntsitzetik hiltzen uzterainoko ñabardurak dituzkegu funtsean. Esan gabe doa, maitez zein herraz, orok bat datozela delako hitzkuntzaren, gutiagotasunaz eta bizi modernorako ezgaitasunaren onartzean.

      Bi eratan aurkezten dizkigute euskaldunak: zakar, basa, gudari on eta manukor, salbaiak edota haurren idurikoak, maleziarik gabeak, ezjakin, zozo bainan fededun eta bihotz onekoak. Lehenbizikoan suntsitu behar dira, edota hezi, hiritartu. Bigarrenean izaki babesgarriak dituzkegu euskaldunak, maisu, apez eta halako aita-onek gidatzekoak.

      Behin erabakia zein den bizitzeko eskubidea duen mintzaira bakarrak, Grégoire apezak arkeologia sailera bideratzen ditu frantsesez kanpoko mintzaira guztiak Frantzian (1975, 306-307):

 

      Cependant la conaissance des dialectes peut jeter du jour sur quelques monuments du moyen âge.

 

      Hizkuntza horietan izkiriorik balego atxiki behar dira eta museotan gakotu, batetik giza-hizkuntzaren batasunaren ikusteko, oroigarri antzora, bestalde. Goragoko testu berak dakarren modura:

 

      Presque tous les idiomes ont des ouvrages qui jouissent d’une certaine reputation. Déjà la Commission des arts, dans son instruction, a recommandé de recueillir ces monuments imprimés ou manuscrits; il faut chercher des perles jusque dans le fumier d’Ennuis.

 

      Mende erditsu berantago Reclus geografoak euskal hizkuntza mintzatzean gisa berean dakusa euskararen etorkizuna, izanez ere, hizkuntza horiei biziaz gabetzen zaienean, etorkizuna besterik ez zaie aitortzen; etorkizuna, berriz, oroimenean, kokatua. Hona hemen Reclusek dioena (1929, 70) euskara gaitzat:

 

      De su magnífico idioma, clasificado entre las cosas del pasado, no quedarán más que léxicos, gramáticas, algunas pastorales, malas tragedias modernas y cantos de discutida antigüedad.

 

      Urte gutiren buruan Louis-Lucienne Bonapartek, Napoleonen ilobak obratzen zituen gogoeta horiek euskal ikerkuntza gehienak euskal hizkuntzaren euskalki, azpieuskalki nahiz barietate moeta guztietarat bakarbideratuz.^[56]

      Hizkuntz bitxikerien eta salbuespenen aurkitzea, biltzea, atxikitzea, disekzionatzea, tesiratzea eta zokomokokatzea da helburu, zakur baten arkakusoak bezala, oraingo idazle baten gonparantzaren erabiltzeko. Alde aunitzetan zatikatua den hizkuntza hori arradoago, bakanago, gertatzen zaie kanpoko hizkuntzalariei, euskaltzaleei, abertzaleei eta afizionatuei orobat.

      Esan gabe doake bizia beste nonbaitetik doala, euskarak gero eta ikertuago, gero eta galduago, bizi ez, irauten duelarik. Gaur arte egin diren euskal ikertzapen gehienak ez baitira euskaldunez (bizikera, geografia, historia) edota bere hizkuntzaz egin baizik eta euskaldunek utzi arrasto eta fosilez^[57] (hil-harri, trikuharri, hilobi, haitzuloetako hezurrak...).

 

 

[56] Mende baten buruan euskaldunek berek euskara ikusten dute ikergai, L. L. Bonaparteren urteurrena, handizki ospatua, lekuko.

[57] 1922an Luis Colas euskaltzalearen liburu bat argitara zela, «Le Recueil Général des Inscriptions du Pays Basque», hona zein zen Gure Herria-n egiten zuten deia:

      Il est inútil d’insister sur les services que cette publication rendra aux savants et aux linguistes, aux archéologues eta aux ethnographes; il n’y a pas de pays en Europe, qui offre autant que le Pays Basque, une moisson de faits d’études.

      Bada elkargo bat Iparraldean, euskal hilobien azterkatzea xede duelarik. Iaz José Malleak argitara zuen News leller-en Ipar Amerikako Mendebaldean artzain euskaldunek zuhaitzetan utzi grabatuak aztertzen ari direla («Lertxun grabatuak», El Diario Vasco, Donostia, 1991/VI/26). Euskal ikerkuntzak, bestalde, arrado eta exotikoenaren mugaldean pulunpatu dira. Duela guti FANG-EUSKARA hiztegi eman zen argitara, gonparantzaz.