Halabeharrari aitzi

 

      Hizkuntzaren galtzea, glotozidioa, glotofagia,^[41] ezinbesteko eta euria edo iduzkia bezain berezkotzat jotzen delarik, inor guti ohartzen zaio zergatiari. Goitik eta kanpotik halabeharra eta biologia kutsuko azalpenak sartzen badira («hizkuntza ahul eta mengelak heriotzera kondenatuak hizkuntza azkarren aitzinean»), hunkituetan ameskeriak («Tubalismoa, Parabisuko hizkuntza, Kanpoko tatxarik gabea...») izaten dira nagusi.

      Zenbait ohartzen zaio, halere, hizkuntza erakunde sozial premiazkoena izanik bere galeraren iturburuak gizarte-harremanetan direla.

      Iturriaga hernaniarrak, 1829an, eskolaren eragin kaltekorra aipatuz geroz erabilketa eta aritzearen beharra aipatzen digu:^[42]

 

      Ya hemos probado que las lenguas dominantes prevalecen sobre las que no lo son porque se cultivan con preferencia a ellas.

 

      Desoreka honen kausak, ondikotz, azaletik baizik ez ditu aipatzen. Euskaldungoaren eta euskararen suntsitzearekiko ohartunetan Campion dukegu klarkien mintzo dena hizkuntza bere inguru sozialean paratuz. Hasteko eta behin hizkuntza herri baten adierazpide bezala aurkezten digu^[43] esanez eta herri guztiek duten berarizkoena hura dela. Ondoren berezko eskubideak ekartzen ditu, Bluntsehli-ren Theorie generale de l’État aipatuz:

 

      El Estado no tiene el derecho de arrancar a un pueblo su idioma, ni de impedir su progreso ni su literatura [...]. Proscribir de la Iglesia y de la escuela la lengua de un pueblo civilizado, es una amarga injusticia.

 

      Hitz horien funtsezko ondorioa Campionek diosku:

 

      Las legislaciones que en más o menos grado cometen esta injusticia, como la castellana y la francesa, son unas legislaciones bárbaras.

 

      Hortik aitzinat dakarrena goragoko ahapaldiei lotzen zaie:

 

      [la lengua euskara] no se muere, la matan. Proscripta de la enseñanza, arrojada de la vida oficial, víctima de un tenaz ojeo burocrático, huérfana de la menor protección, acordonada como un foco infeccioso...

 

      Ordurako oinarrizko hezketarako eskubide —funtsezko eskubide sozial antzora aitortua— eskubide politikoekin batera, Estatuaren esku zelarik, Estatuak hautatu hizkuntzan egiten zen, indar hortaz gabetu hizkuntzak galtzear utzirik eta ezarririk.

      Campionek, urte horietan Modernizazioak egin ganbiamenduez ohartun, badaki hizkuntzen geroa, gero eta gehiago, gainera, Estatua eta bere antolakundeen (Harmada, Eskola...) menpean dela. Bestela esanda, gizarte modernoan, horiek xoilik berma litzakete hizkuntza baten bizi-baldintzamendu oinarrizkoak. Hortaz, bada, Campionek hizkuntza ahalguztidunen teoriari egiten dioen kritika, bere luzean aipagarri:

 

      Uno de los lugares más comunes en boga actualmente consiste en afirmar que las lenguas órganos de una gran cultura, están privilegiadas para la lucha por la existencia, y que puestas en contacto con las lenguas poco cultivadas, mecánica y fatalmente, efecto de la selección natural, las sofocan y suplantan. Pero la verdad es que nada de esto sucede si la lengua culta no dispone de una fuerza pública que le preste su influencia. Lo que hay es que existe una correlación frecuente, pero no necesaria, entre la cultura de la lengua y el poder del pueblo que la habla. Si se analizan detenidamente esos casos de supuesta selección natural, se ve que todos los verdaderos factores de ella son políticos, sociales, religiosos, es decir, públicos, externos. Allí donde el griego -que era una lengua de filósofos, de poetas, de artistas, de pensadores incomparables, y el órgano bello y perfecto de la más elevada, completa y humana cultura de la antigüedad se ha visto rodeado por el latín, órgano de una civilización de segunda mano y de calidad incuestionablemente inferior, pero rica como pocas en aptitudes e instrumentos de prensión y asimilación, el griego pereció: tal en Sicilia.

 

      XIX. mende amaierako euskara bilakarazi dute iraganaren eta herriminaren mintzaira (Juaristi, 1987, 77). Ordurako, Iparraldean salbu, euskal hizkuntzak ez duke zerikusirik zibilizazioarekin, gizarte modernoarekin. Egia da, Campion eta Arana Goiri-ri esker, arroztearen kontrako indarrak biltzen direla, bainan euskal nazionalismoak bere baitan darama erauzi nahi lukeena, ikuskera berri batez, tradizinorik gabea, aritzen baitira euskal abertzaleak.

      Forugabetze garaiko Pizkundean hasitako eginkizunari jarraikitzen zaio euskal nazionalismoa, ez bakarrik mito, ikuspegi historiko, eta sinboloen aldetik^[44] baizik eta euskararen erabilketa murritzaren aldetik. Iparraldean euskal kazetaritza sortzen ari zelarik (Le Réveil Basque, 1886; Eskualduna, 1887; Almanakak...), Hegoaldean, Pizkundekoen eskutik lehenbizi, abertzaleen eskutik, geroxeago, diglosia haundituz doa, euskara idatzia Lore Jokoetarako bidebakartuz.

      Pizkunde aldian euskara, bitxikeria izateaz landarat, edergarri bezala erabiltzen dute,^[45] idazlari euskaldunek ez dutela fitsik ere egiten ahal.

      Euskal letrak poesiari biltzen dira edo, makurrago dena, bertso iduriko olerki epikoetara.

      Gure mendean, Lehen Gerla ondoan, euskal nazionalismoa garaituz doala Bizkaian, Alejandro Sota abertzaleak finantzaturik HERMES, Espainiako agerkari grafikorik hoberena agertarazten dute Bilbon. Ezra Pound, Unamuno, Baroja, Sanchez Mazas, Ortega y Gasset partaide diren agerkari horretako euskarazko artikulu bakarrak «Aizkibel’tar Bingen» apezaren poemak dira. Jon Juaristik dioenez (1989, 20):

 

      Salvo alguna rara excepción (...) la indiferencia, que no hostilidad de los escritores de HERMES hacia la lengua y la literatura euskéricas es general.

 

      Egoera diglosikoa, halere, ez dateke gakoa.

      Euskal abertzaleen hizkuntza espainol erdara izan den heinean euskara ikur bat, simbolo hutsa izan da, izen eta grafia berriez agertzen zena. Nazionalismoan, izen horiek, Euzkadi Euskal Herriaren bataiatzeko, Koldobika jende-izena bezala, eta grafia berriak (R tilet-duna, eredurako), ikurriña deituriko nazio-bandera berriak eta baita ere himno nazional berri eta ezezagunak (Euzko Abendaren Ereserkija, verbi desgratia) sortarazten zuten euskal nortasuna, ez euskarak.

      Gaztelania Hegoaldean, eta frantsesa Iparraldean, izan dira —eta badira— euskal nazionalismoaren hizkuntzak, euskara apaingarri antzora erabiltzen zen artean, kanpotarrak, maizenik, ohartu zaizkio desbide horri. Hona hemen enbatatiar bati Dodogneko lagun batek esan omen ziona:

 

      Oui, enfin, ton Enbata, c’est un journal de “bascophiles” par execellence, pourtant il n’y a pas plus de quatre articles en basque.^[46]

 

      Euskara, bestalde, ez zitekeen bateragile gertatu erdaldun abertzaleen taldean —euzkotarretan, beraz— eta, oroit gaitezen, euskal nazionalismoa Bilbo erdaldun hartan garatu zela, batipat. Bizkitartean, euskal komunitatea, halako baztergizarte bat bilakaturik, urtuz zihoan, bere hizkuntza bazter-hizkuntza izanki, gero eta urriago, gero eta funtzio gutiagorako gaitua.

 

 

[41] Gorago atzendu badut ere, hizuntz-genozidioari ohartu zaizkionek emanikako izenak aipatuko ditut hemen. Lluis Aracil, soziologia ikerlariak substitució lingüística erabili zuen aspaldi, iparamerikanoen language shift haren adiarazteko (1982, 115-120). Louis-Jean Calvet-ek, bestalde, Glotofagia izena hedatzen zuelarik (1981, 75-80). Txepetxek —aurreko biak onartuz— Glotozidioa laketesten zuen (1987, XI kap.). Honetan biak erabili ditugu, hizkuntza batek bestea janez (glotozidioa) gertakari bera azaltzen delarik.

[42] Ikus «Memoria sobre el decreto de las últimas Juntas Generales de Mondragón relativo a la conservación de la lengua bascongada». Testu hau osorik José Ignacio Lasa zenak eman zuen argitara in Sobre la enseñanza primaria en el País Vasco, Zarautz, 1968, 147-160 or.

[43] CAMPION, A. Addenda et corrigenda eraskinean, 1888, LX eta ondokoetan.

[44] Ikus, adibidez, Jon Juaristik dioena Los hijos de Aitor liburuan eta Chahori buruz publikatu duena Cuadernos de Alzate-ren hainbat zenbakitan.

[45] Hona, kasurako, Juaristik dioena (1987, 77):

      (Esta situación] inhibió la formación de un público: las versiones euskéricas quedaban reducidas en la práctica a meros apéndices ornamentales de los originales castellanos (...] En otro plano —y quizá fue esto aún más grave— sometió la prosa euskérica a un dependencia casi total de lo más detestable de la literatura española de su tiempo.

[46] «Berri llaburretan», P. E. Méharin-ek aipatua, Enbata, 16-17 zbk., Baiona, 1962.