29. ARTZAIÑA TA BASAJAUNA

(Lapurdi-ko ipuiña)

        Beiñola, illuntze baten, Martin artzain gaztea Larrungo txabolatik Askain-go ardanetxe batera etorri zan, bere lagunakaz musean jokatzeko asmoz. Martin, artzain errimea ta talogin entzutetsua zan; Larrun-inguruko erritxoetan, berak egiñiko taloak baiño gozoagorik ez ebala iñortxok iñoiz jan, guztiak ago batez esaten eben.

        Olan, ba, Martini, ardanetxera eldu zanean, bere lagunak auxe esan eutsoen:

        —Martin: gauza bati beti ekitea itxura on ez dokan ezkero, gaur mus-jokoa alde batera itzita, taloak jan bear yoaguz. Beraz, oraintxe berton taloak egin bear dozak; beti lez, azal biren erdian mamin gozo-gozoa jarrita... Ire taloak ogi zuri piña baiño be askozaz gozoagoak dozak izan be-ta.

        —Ez; gaur zuen asmoa ezin bete neikek, talo-palea Larrun-go txabolan itzi yoat-eta —erantzun eutsoen Martinek irribarrez—. Orain gabez, barriz, zera yoak ango txuntxurrera talo-palearen eske...

        —Gabez ibilteko, ¿orreneste bildur? Guzurra yirudik! Illargi mosu-zabalak eguerdiko eguzkiak baiño argi geiagoaz baztarrak argitzen dauzala, ¿ez al-dok ikusten euk? Oa, oa, ba, beingoan, Martin, eta talo-pala ori ekarri egik arin —esan eutsoen lagunak arrenka.

        Eta artzain gaztea, lagunen esana egitearren, Larrungo txabolara tapa-tapa joan zan; eta, ara eltzean, gizon ezezagun bat sutondoan jesarrita egoala ikusi eban. Gizona luze-luzea ta baltz-baltza zan, eta gerriraiñoko bizarrak ebazan.

        Itxura orretako gizona ikusita, gure mutilla ikaratu egin zan, eta, gizonak bere oiñak txingar gori-artean sartuta eukazala ikustean, orduan eta geiago ikaratu zan. «Oiñak txingar gori-artean eukiteko, gizon au ze deabru ete-dok!», esan eban berekautan.

        Eta gogapen illun ori buruan ebala,

        —¿Nor zara zu? —itandu eutsan jakin-min latzez.

        —¿Nor izango nok, ba? «Nazana-nazana» basajauna berbera nok —erantzun eutsan gizonak, bere bizar andiari ezkerreko eskuaz eragiñaz.

        Erantzun orreaz mutillaren burua naastuago jarri zan, «Nazana-nazana»-ren entzuterik orduan arte iñoiz be ez eban izan-eta. «¿Ze pisti ete-dok berau?», iñoan, buruko matazea aritik-marira arildu guraz. Eta pentsakor egoala, ixil-une luzetxo baten ostean auxe esan eutsan:

        —Txingar-artean dozuzan oiñak, ¿ez yatzuz erreten? ¿Ez dozu miñik artzen?

        —Bein ondo erretakorik, barriro ez dala erreten ez al-dakik ik? —esan eban basajaunak berbots lakarrez.

        Ori entzunik, Martin lauorrian jarri eta, izu-ikara larriz, aterantzako bidean jarri zan. Atera eldu baiño leen, baiña, sutondoko gizonak, basajaunak, deadar egin eutsan orroka:

        —Geldi or, mutil! Ire burua zerbait maite ba-dok maite, iru egia andi oraintxe esan bagarik, ez adi emendik urten!

        Orduan, mutilla ezin-geiago estutu zan; ikarearen ikaraz lurrera jausteko zorian egon zan. Eta, estualdi orretan zala, totelka-motelka auxe esan eban:

        —Iru egiarik andienak... oraintxe... oraintxe esango dodaz, ba. Leenengoa: taloa, ogi zuri piña baiño gozoagoa dala esaten dabe; nik, ostera, ogi zuri piña taloa baiño askozaz obeagotzat daukat...

        —Egia andia diñok, mutil —esan eutsan basajaunak, txingar pilloa kolkoan sartuaz—. Ogi zuria taloa baiño gozoagoa dok, izan be... Ea beste egia bat orain.

        —Illargiak eguerdiko eguzkiak baiño argi geiago egiten dauala uste dabe batzuek; nik, ostera, illargia baiño eguzkia milla bidar argiagoa dala diñot...

        —Euk diñokanez dok, izan be: eguzkia lako illargirik ez yagok egon be-ta... Orain irugarrena esan egin, eta kitu...

        —Irugarrena..., irugarrena... «Nazana-nazana» emen dagoala jakin ba-neu jakin, ez nintzala ona etorriko onen bizkor eta arin... —esan eban mutillak, basajaunagana begi-zearka begiratuaz.

        Irugarren egia entzutean, basajauna bat-batean zutundu zan; eta, arrausi andi ta luze bat eginda gero, mutillari irribarrez auxe esan eutsan:

        —Ire azkenengo berbakaz bertsolari-samarra agertu azan ezkero, orain, neure kolkotik aizetaratuko diran bertsoak zeatz-meatz ikasi bear izango dozak. Eta, bertsook ondo ikasita gero, ardanetxera joanda, ango ire lagunari berrogei bidar esan bear izango dautsezak. Ona emen:

                Istorio misterio latz

                eun zorri ta berreun bartz,

                orreik guztiok bizkarrean dauzanak

                izango dau non egin atz.

        Esan eta esan, Martin-ek, bertsoak, basajaunak nai ebanez, aritik-marira ederto baten ikasi ebazan. Eta bereala, ariñeketan ardanetxera joanda, ikasiriko guztia bere lagunen artean berrogei bidar esan ebazan.

        Azkenez, esan eta esan eta entzun eta entzun eginda, ardanetxeko lagun guztiak, Martin erdi-erdian zala, zorri ta bartz pilloak gorputzean bai-lebezan, atz eta atz asita, somatzen eben azkurea jasan ezinda, erri guztiaren barregarri ibili ziran; eta, erriko abadeak bedeinkapen sendo batzuk emon arteko aldi guztian, alantxe ibili-bearra izan ei-eben...