3. AZERI GAZTAE-ZALEA

        Gure aitaita zaarren aldietan, Iñungane-mendian, mendi erpin-erpiñean, azeritzar bat bizi zan. Azeri ari, janari guztien artean, ardi-esnez egiñiko gaztae gozo-gozoa izaten yakon atsegiñen; gaztae-zale andia zan. Gaztaea non eta noiz jango ete-eban pentsatzen ziarduan beti; egunez eta gabez, gaztaeaz bakarrik egiten eban ames. Alako gaztaezalerik!

        Ori zala-ta, bere jangurea asetearren, artzain-txaboletatik eta basetxe-inguruetatik sarri-sarritan igaroten zan. Eta, iñon gaztae-usaiñik somatzen ba-eban somatu, surra astin eta buztana astiñago ebala, antxe bertan geratzen zan, agorako janari gozoaren zain.

        Illuntze baten, gure azeria, Urtsule etxekandrearen basetxeko atarte zabalera eldu zan; eta, begi ta belarri, barrura adi-adi jarrita, atarte aretako jesarleku-azpian patxaraz-patxaraz jarri zan. Eta alan egoala, abesti baten durundia etorri yakon belarrira; barrutik etorren abots gozo au zan:

                Baso baltzean okilla,

                solo landuan mokilla;

                lanaren ordain

                jan daigun orain

                emen daukagun opilla.

        Ori entzunda, «¿Nor ete-dok abeslaria? —esan eban azeriak—. ¿Urtsule, ala beronen alabea?»

        Eta barriro be, belarriak adi-adi jarri ebazan. Une baten alan egonda, abeslaria Urtsule zala ezagutu eban. «Arraio! —esan eban azeriak—; andra au gaur alai yabik, pozarren yabik. Orren pozez egoteko, ¿ze barri on ete-dok bertan? Kortako bei gorriak txal barriren bat ekarri ete-yok, ba? Ala.... ala... artaldeko ardi bakotxak bildots biña ekarri ete-yautsezak? Oi, Aako bat ba-litzok, orraitiño, esne ta mesne, emengo gaztae pilloak!»

        Eta gaztae-usaiña somatuz, «Ene!, eta gaztaea egiten ziarduk oraintxe be! —iñoan berekautan—. Bai, orretantxe ziarduk ekin be... Barrutik datorren usain gozoak argiro diñostak... Nik egin bear yoat sabelkadea! Iru-lau gaztae oraintxe bertan eskatu bear yautsoadaz...»

        Eta, pozarren saltoka asita, abestiz eskatzea erabagi eban:

                Urtsule ta alaba

                ama-alaba onak,

                mendi-basoetako

                larrosa ederrak.

                Zuen biotz onetan

                maitasuna ugari;

                goserik dagoanaz

                zaiteze erruki.

                Janari gozo orreaz

                ase nagizue:

                gaztairik ederren

                emon eidazue.

        Urtsule ta alabeak, azeriaren abestia ixil-ixi lik entzun eben. Ama-alabok abesti-abotsaz ikaratu egin ziran, atean egoana nor edo zer zan arean be ez ekien-eta. Eta zana jakiteko, Urtsule andreak atartera urten bear izan eban. Eta atartean zanean, Iñungane-ko azeri gosakilla ikusi eban. Zeren billa etorren itandu eutsanean, gaztaeak eskatu eutsazan.

        —Gaztaeak, gaztaeak bear dodaz nik! —zirautsan.

        —Ez yagok emen gaztaerik —erantzun eutsan Urtsulek.

        —Bai, ba-yagozan... Ortik datorren usain gozoak ezetara be ezin iruzur egin. Ba-yagozan...

        —Egia esateko, ba-yaukoadaz euki; baiña ez iri ta ez iñori emoteko. Biar goizean merkatura eroateko, guztiak otzara zabal baten ipiñita yaukoadaz-ta...

        —¿Zenbat daukazan, ba?

        Eta Urtsulek, apur baten pentsatuz, auxe esan eutsan:

                Iru ta iru, sei

                eta iru bederatzi,

                eta amar emeretzi,

                eta bat ogei;

                zirkillu ta mirkillu,

                irurogei.

        —Jasaus! Ori don pilloa! Irurogei gaztae! Batzuk, orraitiño, emongo yaustazan.

        —Ezin emongo daikeat bat be, ba...

        —¿Bat bera be ez?

        —Ezetz, ba...!

        Urtsule-ren zekenkeria ikusita, azeriak asarre iges egin eban. Buztana berantz ebala, Iñungane-mendira joan zan. «Andra zeken ori merkatura joan baiño leen, gaztaen batzuk arrapatuko yautsoadaz, ba; bestela, azeria be ez nok izango...» —iñoan bidean yoiala.

        Biaramon-goizean, egunsentiak bere argia emon orduko, Iñungane-ko azeria bidera joan zan; eta antxe, bidearen erdian, abarka bat ipiñi eban: ume-abarkatxo polita zan. Onetan, Urtsule andrea gaztan-otzarea buruan ebala agertu zan; eta bide aretan berreun oinkada egin orduko, bidearen erdi-erdian ume-abarkatxoa ikusi eban.

        —Emen abarkatxoaren polita! —esan eban—. Baiña, tamalez, lagunik ez yaukon; bakarra-edo don... Bestela, gure neskatoarentzat alagalakoak izango litzakezan...

        Eta ori esanda, abarkea, aurkitu eban lekuan bertan itzita, bidean aurrera egin eban. Azeriak, baiña, Urtsule-k esan eban guztia, bide-ertzeko zugazpetik belarri-zur entzun eban: zer jazoko, be, antxe gordeta egoan-eta.

        Eta azeri maltzurrak, leen berak bidean itzi eban abarkatxoa artuta, bide-zidorretik aurrera joanda, emakumea igaroteko zan bidean leengo abarkatxo bera ipiñi eban.

        Urtsule, abarkatxoa bigarrenez ikusi ebanean, bestearen laguna zalakotan, poz-pozik jarri zan; eta auxe esan eban: «Onakorik! Emen beste abarka bat! Eta berau or bidean ikusi yonadaren laguna dala esango naieuken... Bai, arexen laguna don, izan be, bardin-bardiña don-eta. Baiña, auxe tamala! Leen aurkitu izan yonadan abarkatxoa, ¿zetako ez yonat jaso, baiña? Ni lako lelarik iñon ez yagon egon be... Leengoa artu izan ba-ñon artu, orraitiño, orain gure neskatoak abarka biko ederra eukiko laieuken. Egin-egiñean be, oiñetako batzuen bearra ba-yaukan... Noian, noian leengo bideetatik beste oiñetakoaren billa.»

        Eta Urtsule anderea, gaztan-otzarea bide-erdian bertan-beera itzita, beste abarkatxoaren billa joan zan. Eta azeri gaiztoa, orduan be, emakumeak egiten ebanera begira begira egoan; eta, aren poza ta poza gaztan-otzara andia bide-erdian ikusi ebanean!

        Arrapalada baten bidera jatsirik, otzarako gaztae guztiak atz-miazketan jan ebazan. Aren ekiña orretan! Ase ta bete egin zan.

        Gero, barriz, gaztaeak janda gero, egarri andia sortu yakon; egarriz ito-bearrez egoan. Eta «Inpernu-erreka»ra joanda, bertako ur guztia edan eban. Eta urez «putxi-putxi» eginda gero, basetxeko solora joanda, lotan geratu zan.

        Alako baten, barruko urak parrastaka urteten asi yakozan. Urten eta urten... Alako uriolarik! Ur ugari arek soloko gari guztiak tatarras eroan ebazan.

        Soloko garia urak ondatu ebanean, inguruan zan mutiko zoli batek Urtsule andereari dei egin eutsan:

        —Urtsule!, urak daroa garia...! Urtsule!, urak daroa garia...!, azeri maltzurraren urak...

        Orduan, Urtsule etxekandrea, mutiko zoliaren deadar errimeak bizkortuta, zer jazo ete-zeitekean ikustera urten zan; eta, azeri gaiztoak basetxeko soloan egin eban triskantzea ikusi ebanean, asarre-bitsetan jarri zan.

        Azeri zirtzil arek, abarkatxoaz polito-polito atzipetuta, leenen otzarako gaztae guztiak jan eutsazan, eta gero, soloko gariak ondatu.

        Urtsule-k, azeria solo-munan lozorroan ziarduala aurkitu eban; eta, buztanetik oraturik, zartada galantak emon eutsazan; eta makillaka ta makillaka sekulako edertoen astinduta gero, basetxeko kortara eroan eban, eta antxe, kortako giltzape illunean sartu eban.

        Kortan, bei bat, txarri bat eta asto bat egozan. Azeriak, arto-garaua lako negar-anpuluak isurten ebazala, negar eta negar egiten eban. Aren uluak eta garrasiak Mugarra bera bigundu zeikean. Alako negartirik...!

        —Azeri, ¿zer dala-ta egiten dok orrenbeste ulu ta negar? —itandu eutsan astoak.

        —¿Zegaitik egiten yoadan negar? Ire etxekandra okerrak emoniko zartada errimeak eragiten yaustek negar, eta ez bestek... —erantzun eutsan azeriak.

        —¿Zegaitik jo au, ba?

        —Urak soloa ondatu yautsalako jo naiok... Urioleak garia eroan yautsalako... Olakorik, orraitiño, iñon ez dok jazo... Ire etxekandra zirtzillak egiñikoari, ¿zer deritxak, astoko? Urak egiñiko kaltea neure bizkar gaxoari ezartea, ¿gauzarik okerrena ez ete-dok?

        —Olantxe dok, izan be: urak egiñiko kaltearen errua euri ezartea, bidebagekeriarik baltzena dok... Laiñoan-beera datorrena ¿nok atzeratu? Goitik beerakoari, ¿zein besok eutsi? Eta euriaren errua, urak egiñiko kaltearen errua, eure lepoari egarri...! Gauza bakan ori, edonok ez yok ulertuko... Erruki aut...

        Astoa ta azeria barriketan ziarduen artean, beia ta txarria, an, korta-baztarrean, ixil-ixilik egozan. Iñunganeko azeri andia aspaldian ezagutzen eben ezkero, aska utsaren ertzera bada-ezpada be musturrik ez eben eroan, zerbait jazo zeitekearen bildurrez egozan-eta.

        —I, astoko —-esan eutsan azeriak aurpegi tamaltsuz—: ire biotz ederreko errukia bear danez agertzeko, mesede andi bat egin bear daustak gaur. Begira: Urtsule-k kortako atea edegi dagianean, ortxe eure lepoan jesarrita nagoala, ariñeketa baten Iñungane-mendira eroan bear nok... ¿Eroango ete-nok?... Mesede andi ori egiten ba-daustak egin, gura-aiña lasto ta gura-aiña arto emongo dauadaz...

        Eta astoak, gura-aiña arto ta lasto jatearren, osoro baietz esan eutsan.

        Aretan, gaberdi-aldean, azeria zarata baten asi zan: «Sua, sua! Etxea erreten!», iñoan. Eta Urtsule, azeriaren zaratetara jagita, sua egoalakotan izututa, kortara joan zan; eta, kortako atea edegi zaneko, astoak, azeri maltzurra lepoan ebala, lauoinka iges egin eban.

        Iñungane-mendira eldu ziranean, baiña, azeria, astoari ez esker eta ez ezertxo be esan bagarik, «rrast!», bere zuloan sartu zan. Astoa, ostera, azeria atzera agertuko zalakotan, zulo-ertzean zain geratu zan, lastoa ta artoa jateko gurariz egoan gaisoa-ta.

        Baiña azeria bere zulotik iñoiz be ez zan urteten-eta, gure astoa estutu egin zan. Eta orduan, astoak, bere burua zuloruntz jarrita, abots tamaltsuz,

        —Azeri —esan eutsan—: ¿noiz emongo daustazak artoa ta lastoa? Ala... ¿nik egiñiko mesedearen gomutarik be ez ete-dok?

        —Ajaja! Oraindiño be or ago, astoko? —erantzun eutsan azeriak—. Orain be or? Nik emoniko artoaz eta lastoaz ire zilbota bete bear ba-dok, orraitiño, ez ago orren txarto be ...! Barriro be egon bear izango dok, bai, belarriluze ta buru-andi, txantxetan-benetan negar-kantari! Beiñolako «zereko zeren» esakun au, ¿ez ete-dok buruan?

                Agindua bat, emona bi;

                aginduaz poz-pozik izan adi.

        Eta orduan, astoa, destaiñezko berba lakarrak entzunda gero, arrantza baten asi zan. Barriro be azeriak, barre-santzo luzeak egin ebazan; eta gero, asarre-antzean, auxe esan eutsan:

                Ze arto ta ze lasto;

                oa etxera, astoko!

        Astoaren tamala ori entzundakoan! Eta azeriaren eskertxarraz ikaratuta, asto gaisoa alako baten mendian beera abiatu zan. Bide guztia negarrez egin eban. Eta, atan-orretan, etxera eldu zanean, korta baztarrera joanda, bere sabel-gosea ase gurarik, «garragarrak» irabazten asi zan. Orretan zala, Urtsule etxekandrea adaki bat eskuetan ebala urreratu yakon; eta, makilleaz emon-emonak eginda gero, «Or dozak artoa, lastoa ta garagarra be —esan eutsan—. Azeri gaiztoaren laguntzaillerik onena eu izan az, ¿e? Etxean egoteko beste be ez az, astotzar ori...

        Eta asto gaisoak, an buru-zuriketan astea alper-alperrekoa zala konturatu zanean, belarri biak zapal-zapal ebazala, auxe esan eban:

                On-egiñaren saria

                ate-ostean makilla.

                An makilla ta emen makilla,

                astoarentzat beti makilla.

        Iñungane-ko azeri zar andiak, emakume bakunari ta asto gaisoari, ortik-emendik, lakoratza iñongo ondoen sartu eutsen.

        Kontuz ibili azeriaz. Gogoan izan esakun au:

                Azeria, bere ongarri

                eta besteen kaltegarri.