V
EUSKALZALE-JOKOA

        Gora-bera txiki bat gora bera apur bat gora bera irauten dau maitetasun zintzoak.

        Kirikiñok eta nik be izan dogu gora-beratxu bat, berak gauza bat alan dala uste ta nik olan dala uste izanetik sorturikoa. Gora-bera txikia.

        Gora-bera andirik ezin legoke, egon be, gure artean. Euskereaganako maitetasuna... bai... izan da beti andia bion biotzetan.

        Eta izango be bai, Jainkoaren laguntasunagaz.

* * *

        Neure liburu barri Zaparradak eta izenekoari txalo-zaparrada bat egin deutso Kirikiñok.

        Biotz-biotzetiko eskerrak emoten deutsadaz berari, liburuari jo deutsazan txalookaitik, liburu beronen izenean.

* * *

        Baña neure izenean be eskerrak berari emon bearreko nago.

        Badakizue zegaitik?

        Neutzat neure liburu guztiak baño atsegingarriago dan gauza bat aitatu deustalako.

        Neure liburuon ijekiak (ejenplarak) asko dira, ta bat ez beste guztiak salgei daukadaz; baña orren ijekirik bera baño eztaukat... bakarra dot... eta eztaukat bera salduteko.

        Ze gauza dan?

        Zer izango da? Gaztetxutatik euskereari deutsadan zaletasuna.

        Ori aitatuaz, burutara ekarri deustaz ainbeste ta ainbeste gomuta gozo-gozo...

        Neure abadegei-aldia... Neure orduko sasoia... Azkue eguno lenengoz ezagutu neban arratsaldea... Bere EUSKALZALE begi-begikoa ezagutu neban eguna...(Azkue bera baño lenago; Durangon, bere agertualdiko lenengo urtean; latin ikasten nenbillela)... Bertarako egin neban lenengo lantxua... Azkuek egin eustan arrera gozoa, neure lenengo lantxu orren azpian neure ezizentzat neuk imiñiriko Txirriskilla kenduta, Artatxori iminten eustala...

        Ainbeste ta ainbeste gomuta gozo ekarri deustaz burutara aorixe gauza ori aitatuteak.

* * *

        Gomuta gozo guztiok burutan dodazala sartu nintzan oian txalo-zaparrada ori Krikiñok egin eustan eguneko gaubean.

        Eta eztakit noiz, baña andik laster... ikusi neban ikustekoa.

        Gelan sartu jatan euskalzale-pillo ikaragarri bat. Aurretik, atzetik eta inguru guztietatik ikusten nebazan ainbeste ta ainbeste euskalzale.

        Azkue bera, Kirikiño bera, Arzubiaga, Eguskiza, Inzagarai, Kanpion, Landerretxe, Intxaurrondo, Zinkunegi, Daranatz, Alzaga, Artola, Mujika, Barandiaran, Oleaga, Garaitaonaindia, Urreta, Altube, Etxegarai, Urkijo, Gabel, Lakonbe, Manterola, Lande, Olabide, Ormaetxea, Arruza, Gorostiola, Garbizu, Lopez Mendizabal, Barbier, Inza, Esparza, Lekuona, Gurasobide, Arrese, Jauregi... ta eztakit zeintzuk geiago.

        Guztiz, ogetaemeretzi.

        Orretarako, oartu eustien danontzako lekurik eneukela jakiñik, kanpoan geratu zireala beste pillo ikaragarri bi.

        Ta zabalduteko leioak, aiek be ikusi... edo entzun dagien geuk zer erabagiten dogun.

        —Zer da ba erabagi bear doguna? —itandu neuntsien.

        —Berrogei gara zugaz ta... berrogeirotatik nor dan euskalzaleena.

        —Zelan?

        —Musean jokatuaz. Andira edo pareetara geien daukana eukiko da euskalzalerik andienentzat.

        —Ba nik andira, euskereaganako maitetasun andira, oingandik egiten deutsuet ordago! edo, obeto esateko, emen dago!: onako biotzean!

        —Kartak esango dute, —erantzun eustan euskalzale giputz batek. —Atera, ia, kartak!

        —Kartak? Txitxuk atarako deutzuez eztaozan lekutik!

        Au esan dodanekoxe, atean ots andi bat izan da.

        —Dran,dran!

        Urten dot (ezin dot esan urten naz...) urten dot atera ta, o ikusteko gauzea! agertu jat... Txitxu bera, eskuan berrogei orriko liburua ta besapean beste liburu bat daukazala.

        «Gaubon» egin eta beingorako, badiñost, berrogei orrikoa erakutsiaz:

        —Ona emen kartak. Goazen orain orrek besteok dagozan lekura.

        —Kartak ez ezeze, maia ta jezarlekuak be bearko dira.

        —Ez estutu! Guztirako dao denporea.

        Gelarantz gatozala, begiratu deutsat Txitxuri arpegira.

        Barreka dator ta, elei esan marre andirik dakarrenik.

        —Gaubon, jaunak! —esan dau gelara sartutakoan—. Ona emen kartok! Baña gabiltzan geldi-geldi. Zuetatik zein dan euskalzaleena ebatziduteko danok jokatuta, zeregin andia ta luzea legoke. Gaurko ezta naikoa jakitea zurotatik zeintzuk direan iru euskalzaleenak? Auxe errez-errez jakin geinke sei-lagunean lenengo iru erregeak eta lenengo iru zaldiak urteten deutsienak jokatuaz. Erregedunak zaldidunen kontra.

        —Ondo dao, —erantzun gendun guztiok ao batez.

        —Tira ba! Asi gaitezan. Baña lenao-lenao esku nor izango dan ikusi bear dogu, danori karta bana botata. Berrogei zarie. Bateko urrea urteten deutsana izango da esku, ta izango da esku bira guztietan.

        Oi-barreneko ezkerreko aldetik, orma-alderditik, boskarren egon da Azkue, ta orra or... Txitxun boskarren karta-jaurtikadan, or doa, dras! bateko urrea... Azkuentzat.

        —Aorixe eztago ondo! —urten dot nik—. Azkue buru ta Azkue esku ta Azkue guztia... ta bira guztietan... lartxu da. Buru izan daitela, orretarako dauko besteok ez lango burua ta... baña ganera esku, ta beti esku...

        —Suertetxua, gizona! —diño Txitxuk—. Suerteak ebatzi dau olan ta, zer egingo jako ba?

        —Orretara eztaukat zeresanik.

        —Jarraitu daiogun ba geure bearrari. Azkue jokolarietariko bat izango dala ez dago esan bearrik. Ikusi daigun nortzuk izango dituzan lagun.

        Ta ikusi dogu lenengo erregeak Kirikiñori urten deutsala.

        Ta bigarrenak... neuri.

        Eta olantxe ikusi dogu alkarren joko-lagun gareala... Azkue, Kirikiño ta... neu.

        Orain ixillik nagoala ikusirik, badiñost Txitxuk, lepoan jota:

        —Orain eztago protestamenturik, ezta?

        —Enagizu jo lepoan, umorea daukat berton eta.

        —Zuk beti umore ona.

* * *

        Azkue, Kirikiño ta ni alkarren joko lagun, bateko urrearen ta lenengo errege bien indarrez, imiñi ta gero, artu dituz barriro Txitxuk kartak eskuan.

        Ta kartok ondo nastau ta erabagi ta gero, asi da gure inguruetakoai banan-banan emoten, ia nortzuri lenengo iru zaldiak urteten deutsen ikusteko.

        Ze polito daki gero kartak emoten gure Txitxuk! Mutilla da bera orretan!

        Bera kartak emoten dagon bitarte guztian, ixiltasun andi bat dago guztion artean.

        Zek eragiten dau ixiltasun andi ori?

        Berak zeregin orretarako erakusten deuskun berarizko jaz egokiak?

        Geure alkarrenganako bildurrak?

        Jakin gureak?

        Eztakigu oraindiño ziur esateko.

        Baña, ez estutu! Jakingo da denporeaz.

        Euskerea il baño apurtxu bat lenago.

        Ixo! Urten dau lenengo zaldiak.

        Nori urten deutson jakin gura dozue?

        Nori urtengo eutsan! Kartak esango dute esan daun euskalzale giputzari.

        Bere izenik ez niri itandu; bada eztakit.

        Eta jakin be eztot egin gura; ba bera aurkari (kontrario) dodala ikusi dodan ordutik gora, ez naz lengoa.

        Anditxua da niri ordu orretatik gora jazoten jatana.

        Artega nabil nondik beragazkoa egingo dodan.

        Bere bildur nazalako ala berak bildur larregi neuri izan ez daidan bildur nazalako ala... eztakit zegaitik, ija ija bera, lagun banau, gurago dodala nago, kartai baño geiago berari begiratuten deutsadala.

        Bigarren ta irugarren zaldiak beste giputz biri urten ei deutsie.

        Antza daonetik, Mujikari ta Inzagarairi; ba onek jarri jataz maian beragaz, neu erdian artuten nabela.

        Mujikan aurretik jezarri da Kirikiño ta Inzagarain atzetik Azkue.

        Inzagarain atzetik esan dot, zeozelan esateagaitik, Mujikan aurretik Kirikiño jezarri dala esan dodalako.

        Ostean bakizue:... Azkue esku.

        Ez jatzue aiztuko?

        Neuri aiztu ezpalitzakit!

* * *

        Aiztu jat esatea neure giputzagazko gogamenok burutan erabilli dodazan bitartean, Txitxuk, besteok zutunik obeto daozala ta, suetetik sei jokolariontzat sei jezar-leku ekarri ta gero barrabankeri bat edo bi egin deuskuzala.

        Artu dau oitik izara bat, eta Kirikiñori apur baten euki dagiala diñotsala eskura jaurtinda, badiño, danok entzuteko:

        —Ori... zamutzat

        —Andiegia uta ba? —diñotso Kirikiñok.

        —Zelango andiegia edo? Zelangoa maia, alangua zamua! Ta au esanda, ta besapeko liburua kolkoan sartu ta gero, beingoan, eldu deutso oiari erdi-erditik, ekarri dau gelearen erdi-erdira, ta berton, gelearen erdi-erdian, apur bat gogorrago ta beragotik oratuta... igarri orduko... goikoz bera imiñi deusku oia.

        —Orain eztaukazue mai onen ganera kartak ekarri, maiaren alboetan jezarlekuak imiñi ta jezarlekuotan jezarri ta jokatutea baño, —diño berak—. Eta neuk egin bearreko gauzarik geiago badago, agindu. A, barriz, bakit zein dan orain nire zeregiña...! Jokoa asitzat emon... eta kartak emoten asi. Ia, ona kartok!

        —Kartari atzeskua ezta izaten ba? —urten deutso Azkuek.

        —Beste mus-jokoetan bai, baña zuron joko onetan ez. Gauzeak bere antza bear dau. Ta zuron joko onek garbi antzik geien izan dagian, ondo da jokoan ezer ez joakonak kartak emotea.

        Guztiok esan bear izan deutsagu ondo deritxagula bere eritxiari.

        Ta asi da jokoa, Inzagarai atzesku, baña Txitxu kartari dala.

* * *

        Ta oraintxe asi da emen iñoizko ixiltasunik andiena.

        Emen, orain dagoan ixiltasun onegaz, asmauko leiteke... ta entzungo leiteke... eulirik balego... euliaren ostikadea bera be.

* * *

        Emon dituz Txitxuk emon bear izan dituzan ogetalau kartak.

        Jokolari bakotxantzat lau.

        Nik neure lau kartak artuta, neure gogamenetako giputzari begiratu deutsat.

        Eta esan be bai berari:

        —Ta, lagun, zer esango deutsegu onei ba?

        Nire laguna zer esan ezean ikusi dot. Azkueri ta Kirikiñori barriz euron ezpan-ganetan irribarretxu bana ikusi deutsiet.

        Azkuen ta Kirikiñon irribarretxuok asko daukielako ezaugarritzat artu dodaz, eta badiñot orduan:

        —Mus ba.

        —Eztago musik, —urteten deust Azkuek.

        —Zelango «eztago musik»? Orduan mus bako musa da au.

        —Ba emen eztago musik. Eta lagunik be ez zutzat Kirikiño ta neu baño.

        —Ondo dao... ta parkatu. Alabaditu (distraidu) egin naz ta...

        —Egingo az i ostera be!

        —Au beronen zaparradakaz dao pentsetan, —urten dau Txitxuk albotik.

        Urteiera onegaz guztiok imiñi gaituz barreka Txitxu barrabanak.

        Eta Kirikiñori ta niri uts egiteko arriskuak imiñi deuskuz.

        Kirikiñori aiztu jako jokoa andira ta pareetara dala, ta ogetamaikea gauza dalakoan, ogetamaikearen kiñua egin deutso Azkueri.

        Nik, barriz, ikusirik Kirikiñon ogetamaikearen kiñua, zer egin dot? Kirikiñon aldera buruari apur bat eraginda, neure gogamenetako giputzari emon ogetamaikearen kiñua.

        Eztot iñoiz ointxe baño politoago neure begirik itxi ogetamaikearen kiñua emoteko.

* * *

        Birritan uts bardiña egiteari, arrazoiaz ta, Azkuek ezteritxo ondo.

        Ta badiño, neu nagoan lekura begira:

        —Begiratuizu ondo, adiskidea... Non bis in idem.

        —Adiskidea non bizi den... emeko bearra in te gero begiretu lei —urteten deutso Txitxuk.

        Barre onik egiten da Txitxun urteiera onegaz. Azkue bera ta neure gogamenetako giputz adiskidea ta Txitxu bera izan ezik, beste guztiok barre-zantzo baten gabiltz.

        —Gizonak, entzuizue mesedez! —diñosku berak, Txitxuk—. Esan eidazue: astakeriren bat esan dot?

        —Astakeririk eztozu esan, baña selebrekeri bat bai egin dozu —diñotso Oleagak.

        —Ze selebrekeri da egin dodana ba?

        —Latiñezko berbak euskerazkotzat artutea.

        Ara ba; selebrekeririk egin badot, neuk gura eztodala egin dot. Selebrekeriak latin-euskera gauzakaz berak gura daula egiten eztot ikusi mutil obagorik txorierritar abadegei bat baño. Abadegei zala (ta abadegei il artean izan zan; bada il zan, larogetaemeretzi urtegaz, mutilzar ta sakristau dala,... abade egin barik), joan zan bein, orain dala... larogei urte, latiñean esamiñetan, Kalaorrara, ta otu jakon esamiñatzalleen aurrean selebrekeri bat egitea, erea agertu ezkeroan. Ta agertu jakon erea. Esan eutsien biurtuteko erderara aonetxek latiñezko berbok:

        Jam vero quisque illa teneret manu.

        —Está bien. (Erderaz zan euron jarduna). Si a ustedes les da lo mismo, lo traduciré al vascuence.

        Grazietan jausi jakien beronen urteiera au, ta erantzun eutsien:

        —Puede usted hacerlo, que nosotros también ya entendemos esa lengua.

        —Perfectamente. Pero habrá que suplir una palabra que se debe sobreentender.

        —¿Cuál?

        —La palabra dagozanean; después de vero, que, a mi modo de ver, es el bero vasco, que hasta estos días se ha venido escribiendo con uve.

        —¡Muy bien! Súplase.

        —Así, nada más sencillo... El texto a traducir es... ¿Cómo han dicho?

        —Jam vero quisque illa teneret manu.

        —Pues bien; ya está:

        Jan, bero dagozanean, kiskillak tenedoreagaz, Manu.

        Txorierritar abadegei selebre aren selebrekeri onegaz barriro imiñi gaituz barreka Txitxu barrabanak, matrallak eta saiatsak eta gorputz guztia apurtuteko arrisku andiaz.

        —Egin dozue naikoa barrerik? —dinosku olango baten—. Tira ba! Orain barre barik entzun eidazue neure eritxia. Nik ez dot uste izan olango euskalzale-batzar baten Azkuek latiñez berba eingo euskunik, euskera utsez baño... ta aorretxegaitik ba... buruak ezin emon izan deust non bis in idem esan eikenik... Baña, antza daonetik, Azkue berau be noizean bein aldadiduten da... Ezta mirari. Latiñezko berbeite berean esanda dauko batabatek: quandoque bonus dormitat Homerus.

        —Antza daonetik, kartak emoten ezeze, latiñez berba egiten be badakizu, Txitxu —diñotso Azkuek.

        —Aputxu bet.

        —Ta, Txitxu, jokuakin zertan gera? —itaundu deutso neure gogamenetako giputzak.

        —Atzera egitea izango da onena.

        —Zergatikan?

        —Ogetamaikea eztala gauza sasoiz esan eztalako. Ba aorretxegaitik egin dau Kirikiñok bere alperreko ta kaltegarrizko kiñua.

        —Naikua da esatea jokua andia ta pareeta dala.

        —Tira ba!

        —Tira ba diozu? Zuk noski dezu zerorren zertxoa oien alde.

        —Ez oien alde ez maien alde!!

        —Eztakit ba!

        —Ezpadakizu, zagoz ixillik!!

        Ixildu da nire gogamenetako giputza, Txitxugaz asarrerik gura eztaulako edo Txitxu asarre ikusi gura eztaulako edo... berak daki zegaitik.

        Eta bere ixiltasuna ikusirik, badiñosku Txitxuk jokolari guztioi:

        —Gizonak! Jaun onek eztau gura jokoa atzera egiterik. Eta olan ba... asi kantetan.

        —Zer kantauko dogu ba? —diñotsat nik— Gernikako arbola?

        —Amaitu daigun noiz edo noiz, —diño Azkuek— Ordago andira!

        —Bota! —erantzuten dau garratzik nire gogamenetako giputzak.

        Eta «bota!» berak esanagaz batera, beste iñok baño lenago botaten dodaz nik neure lau kartak barrez gora mai-ganera, bere esana egitearren.

        Berak errege bi, zaldia ta zazpikoa erakutsi dituz; Mujikak, txanka bi ta seiko bi; Inzagaraik, lauko bi ta bateko bi; Kirikiñok, ogetamaika ederra, iru zazpikokaz; Azkuek, errege bi, zaldia ta txankea; ta nik, zaldi bi ta bosteko bi.

        —Ene! Pareetara irabaziko gendun jokoa ta... au tamala! —diñot nik.

        —Irabazi dogu, lagun! —erantzuten deust Kirikiñok.

        —Irabazi dogula diñozu? Benetan?

        —Bai, lagun; Azkuen karta ederrakaz.

        —Azkue lagun dogu ala?

        Urteiera onek Txitxu ez beste guztiai eragin deutsie barre. Neure gogamenetako giputzari berari be bai.

        Ta guztiok barreka ito bearrean jardun daben artean (edo, obeto esateko, jardun dogun artean, ba neuk be barre egiten izan dot, gatxaren andiaz), Txitxuk, serio-serio, sei jezar-lekuak banan-banan suetera atzera eroan, ta mai biurtuko oia arteko senean iminteko lekua izan dau.

        Barreok amaitu diranean, etorri da neure ondora, ta guztiok entzuteko eran, badiño garratz-garratzik:

        —Dubarik egiteko, naikoa barrerik egin dome, aurki, nire ta onen gauzakaz... ta beronen etxeon. Eta astirik be eztago emen barre geiago egiteko. Eguna ganean dogu. Ta egunak argi egin baño lenao esan bear deutsuet onek beste gauzatxu batzuk eginda daukazala, zeuron etxeetan edo irakurri nai dozuezan lekuetan, eurokaz zeurori barreak eragiteko, ta liburu baten batuta eskeintzen deutsuezala merke-merke: amalau erlean. (Ataraten dau kolkotik besapean ekarririko liburua). Ona emen liburu eskergarri ori!

        —Ene! ZAPARRADAK ETA! urteten dau nire gogamenetako giputzak.

        —Bai. Zuk kartak eskatu dozuzanean artu dodaz kartak ona ekarteko, ta liburu beronen egilleak esan daunean Txitxuk atarako deutsuezala eztaozan lekutik, artu dot liburu au zeurori irakurteko. Ai, astia bageunko...!

        —Baña egillea bizkaitarra da noski, ta agian Bizkaiko euskeran daude liburu ortako lanak.

        —Ta zer? Bizkaiko euskeran ezin lei egin lan onik ala? Zurok, gipuzkoarrok, parkatu baña, zeuron euskerea daukazue bakarrik ontzat... eta ori... eztago ondo!

        —Zertarako dirade liburu ortako lanak ba?

        —Zetarako direan? Barreka-barreka, erdalzaleak euskalzaletuteko, ta euskalzaleak euskalzaleagotuteko. Euskalzaletzat euron burua daukien guztiak erosi bear leukie liburu onen ijeki (ejenplar) bana. Bana esan dot? Ba eztot ondo esan. Biña erosi bear leukie. Bat eurontzako; ta bestea, euron adiskiderik erdelzaleenari emoteko. Kartakaz, ikusi dogu nortzuk direan iru euskalzaleenak. Karta barik, egille beronen urrengo, euskalzaleena izango da beroneri liburu onen ijekirik geien erosten deutsana. Egillea ala egilleari ijekirik geien erosten deutsana... zein euskalzaleago dan ikusteko, asmauko da sasoiz beste joko bat... egillea ez albadidutekoa (ez distraidutekoa). Ordurartean, zuron euskalzale-jokoa auxe da: zeñek ijekirik geien erosi egille beroneri... ta zeñek sarriago irakurri beronen liburu onetako lanak. Lantxu bat bakarrik irakurriko dozue bein bakarrik: lenengo zaparradea. Ta berau bein be irakurriko ezpazeunkie... obeto nitzat; nire gauzatxu batzuk larregian barregarrituta daukazalako... Baña... egilleak be esan daigula zeozer. Berbatxu bi; eurok entzunda, beingotxuan joan neintean.

        —Zer esango dot nik? Eskerrik asko Txitxuri, beronek bota deustazan lorakaitik. Eskerrik asko guztioi, igaro eragin deustazuen atsegiñaldi gozoagaitik. Eta orain... berba bigaz amaitu teko: Gora Euskerea!

        —Gora!!

        —Gora!!

        —Gora!!

        ......................................................

        Gora ikaragarri bat jaurtin da nire gelan. Eta beste gora ikaragarriago bi kanpoan.

        Eta onek gorok edo... lepoan daukadan umorearen dartadak... iratzartu egin nabe egin dodan... ames gozo-gozotik.

        Ai, lepoko umore pestea!

                Ez eidazu kendu bestea!

        Beste umorea esan gura dot.

        Au beste umore au, ona dot eta, bizi nazan arte guztian euki gura neuke.

                Euskereari indarra emoteko.

                Euskerea maitegarriago egiteko.

                Euskerea goratuteko.