4. Nere ibilerak Tartarian barna (iraila, 1933)

        Kingyang-eko misio-etxea Artazkoz-ko Isidro Anai etxegiñaren kontura utzirik, irailaren (agorraren) lenengo egunetan abiatu nintzan nere barrutiaren iparraldea ikertzeko asmotan. Al banezaken, Txinatar Arresi aundiaren iparralderaiño igarotzeko asmoa nuen, Gobi-ko misiolariekin elkar-aditurik, deabruari ipar ta egoaldetik astiñaldi gogorra emateko.

        Makurrikgabe iritxi nintzan. Laoyeling-era; ala ere, jendeak ni ta nere morroia ikustean igesi joan ta mendi-arteko zokogunetan gordetzen zirala oartu nintzan bidean; lapur gaixtotzat artu ginduzten nonbait. Lengo aldietan oiñez egiten nituen nere ateraldiak, meza emateko bear diran gauzak astotxo baten gaiñean neramatzala; baiña oraingo aldian, lapurrak bein ta betiko ondatu ziralakoan, nere bi mandoekin ninjoan.

        Alderdi ezezagun aietan nenbilela, konturatu nintzan etzirala berdin nik liburuetan ikasi nuena ta orain nere begiz ikusten nuena, lekuan lekuan ageri zana eta mapak erakusten dutena. neretzat ardura aundiko beste oar au ere egin nuen: kansu ta Shensi probintzien arteko muga eztagola geografiak dioten tokian.

        Lo ho ibaiaren goiko aldea inguratu nuen Kintang aintziratik igaroaz. Mendi-zelai eder, zabal ta jatorra da eta, dirudienez, baketsua ere bai. An ibili nintzan egunetan, ez nuen bidetan ez etxetan ez jendetan kristau-ezaungarririk bat ere ikusi. Misiolari batek ere eztu noski oraindik Zeruko Aitaren maasti ura landu. Otoitz egiozue gogotik Jesusi bere langileak ara bidal ditzan. Txinatar Arresi aundia meridianoko 108garren graduan igaro nuen.

        Ta yang wan-era iristean, bertako misiolari Kler Aita arritu zan ni ikusteaz eta galdegin zidan: Gizon ezezaguna, zein izkuntzetan nai dezu itzegitea? Alegia, misiolari belgatar arek badakizki izkuntza asko: txinera, mongol, aleman, frantzes, flamenko, ingles ta geiago.

        Gobi-ko ondartzaren euskarri ta zurkaitz diran mendi-tontorretara igo nintzan eta andik iksui nituen ondartza aietan banaturik alako zuriune batzuek; eliza katolikoak dira eta saie-arraultzak ematen dute. Sia-kiao-pan uri sendora sartu nintzan egun berean, larogei urte betetzen zituen Mgr. Otto, Kansu-ko Apostolutar Vikario izandakoak; auxe da Txinako Apezpiku zaarrena. Lerden eta txut dago oraiño; iduri luke arentzat esanak dirala arako Liburu Santuetako itz aiek: Deus fecit hominem rectum: Jainkoak gizona zuzena egin zuen. Igandero predikatzen du, egunero erlijio-eskola ematen die ango neskatxa batzuei, gero baserrietan dotriña irakasle izan bear duten neskatxai; gaiñera, Txinan agertzen diran aldizkari askotara ere bidaltzen ditu idazkiak. Jainkoak luzaro bizirik edukiko al digu Apezpiku santu ta lanzale ori!

        Misiolariak sortutako erria da Sia kiao pan, berak dira ango nagusi bai gudurako gauzetan ta bai elizaz ere. Apezpiku Jaunarekin izketan ari nintzalarik, berri auxe ekarri zioten: alako ta alako lekuan iruen bat mila gaizkiegile bazebiltzela. Eta Apezpiku zaarrak esan zien: Erne egon bada ta aiei begia eduki. Scheut-ko misiolari belgatarrak daude bazter legor aietan misiolari; beren Vikariatoan amabost uri sendo sortu dituzte ta arresiz (muruz) inguratu. Galbide edo arriskuen bat sumatzen dutenean, misiolariak arresi-gabeko misio-lekuak utzi ta arresidun uri sendoetara joaten dira igesi. Gisa ortara bakarrik egin diteke lan iraunkorrik toki aietan, Txinako Gobernuak ain indar gutxi duen toki urrun aietan.

        Belgatarren misiotik igaro nintzan Frantziskarren misio Yegnanfu-ra; aspaldiko mendetan or ari dira lanean gure anai oiek. Misio ori nere misioarekin mugatzen da eta ango misiolariekin arazo batzuek garbitu bear nituen. Irailaren 17an (1933) Yü fang tou-en egon nintzan eta andik egun gutxira lapurrak atxilotu zuten Fradua Frantzisko Aita, jatorriz bermearra. Nolako miña eman zidan nere anai gaxo orren zoritxarrak! Aren askatzera zijoazen soldaduekin izketan ari izan nintzan.

        Frantziskarren misio osoa zearkatu nuen iparraldetik egoaldera. Yu lin fu-tik asi ta Fou txo-raiño. Vikariato au erakusmenekoa da bai misiolarien gogo onari begiratuz ta bai zenbat kristau berri egiten diran gogoan edukiz. Eta naiz misiolariak alde askotakoak izan, Espaiñiako probintzi geienetakoak badira ta, gogo bakar auxe besterik eztute: animak zeruratzea.

        Heisuise ta Tai pai-en barna nere barrutira itzuli nitzan eta bertako baso ta zokoak berriz inguratu nituen eguzki-aldetik itzalderaiño. Lapur-gordelekuak besterik eztiran tokietan barna berrogei egunez ibili ondoan, Sanxelipu-ra iritxi nintzan nere barrutian beintzat lapurrak erabat ondatu eta baso-aldean bake ederra zegoelako uste gozoan.

        Urriaren 12an (1933), goiz aldean sartu nintzan Sanxelipu-ra; geroxeago etorri zan bertara Isidro Anaia Kingyang-etik. Berantetsirik omen zegoen nere zai; esandako egunean atzera etorri ez nintzalako, ezbearren bat gertatu ote zitzaidan beldur omen zan. Nere bila joateko gizonak biltzen asteko asmoa zuen.