PIARRES LARZABALI EGIN IHARDESPENA

        Aditzale maiteak, entzun ditugun elhe airos eta azkarren ondotik, ez zait iduri ene semetxiak hanbat kontsolatzearen beharrik baduen. Bertzenaz ere, bere burrunba-xalapartekin holako putiko bat besotan atxikitzeko, ni ez bezalako aitatxi bat behar luke: Agerre herri-altxatzalea bederen.

        Zure alkian uzten zaitut bada, Larzabal adixkidea, Jaun Presidentaren gomendio, eta berehala lotzen naiz ihardespenari.

* * *

        Hemeretzi ehun eta hogoi-ta-hamarreko hazilaren 27an Azkaine huntan ginen zonbait lagun Elissalde jaun aphez zena eskualzain sartzeko egunean. Ez zen izan besta handirik. Aratseko seiak irian bildu ginen eskola giristinoan.

        Azkue famatua buru, eskualzainak hor ziren, orduan usatu xingolekin. Zerbitzarik goretsi zuen bi hitzaz Landerretche bere aintzinekoa, eta erran zaukun nola eginak diren eskuaraz landare eta lili batzuen izenak. Lacombe zenak ihardetsi zion. Bertzeak bertze, aipatu zituen Azkaindar izkiriant famatuak, ez bakarrik Chourio, bainan Hiribarren eta Lapeyre bi anaiak. Elissalde denbora-kari bortzgarren heldu zen, eta Lacombek bere goresmenik kartsuenekin eskualzain-medaila eman zion lepotik.

        Azkaingo lurra ez da agortu. Larzabal jaun aphez adixkidea, huna orai zu seigarren: seigarren denborakari, balioz uste baitut Chourio aspaldian aintzindu duzuela gehienek. Eta segur naiz zure ildoan loretuko dela gero ere herri huntako hainitz landare lorios, eskual-literaturaren alhorrean.

NOR ZITUGUN

        Zutaz banuke frango erraiteko. Bainan zuk eta nik bertze batzuekin Eskual-herriaren alde hasi dugun mus-partida ez baita oraino bururatua, gure aditzalek konprenituko dute ez detzazkegula hemen agert gure karta guziak. Halere xintxoki ariko gira, parerik ukatu gabe; eta ene erran guziak egiak izanen dira, nun ez naizen nahigabetarik enganatzen.

        Azkainen sortu zinen beraz hemeretzi ehun eta hamabortzean, laborari etxetiar ttipi seme, aita gerlan zinuelarik. «Gure herria» deitu agerkari ederrean kondatu ditutzu ezin amultsukiago haurreko zure orhoitzapenak: Larrungo lan eta josteten berri, aldaira ixtorio, xerri hiltze eta nik dakita. Bada nun alegera, bainan denbora berean zonbat xehetasun hunkigarri. Zer olerkaria, zu, bihotza uzten duzularik mintzatzera!

        Bederatzi lagun baitzinezten familian, geroztik aita eta bortz haurride zendu zaizkitzu, bi anaia gerlaz. Egun, amarekin ez da batto baizik gelditzen denik zure egungo besta huntan parte hartzeko, nahiz segur naizen, bertze mundutik ere, loriatuak dauden beren Piarres maiteari beha.

        Sort-herrian eskolak hasirik, Hazparnen, Uztaritzen eta Baionan segitu eta bururatu zinituen. Oixtion jorraldi bat garratza eman diozute zure errient-erakasleni. Ez dut uste suminduraz karatoxatu ditutzula, bainan omore on hutsez, suminduraz karatoxatu ditutzula, bainan omore on hutsez, goazen ba paso!

        Nik Uztaritzen zaitut ezagutu. Orduan zinen mutiko torropiko gorrail bat, begi alimale batzuekin, buru-sorbaldak doi bat makurtuak. Zuk ere ez zinuen, denbora hetan, «Miss Ascain» baten egiteko gai handirik. Bainan bazinuen bertzerik. Hogoi-ta-hamazazpi urte huntan eman ditudan nota guziak atxiki ditut. Behar dut erran, alemana erakasten nautzularik, behin 12 eman nautzula, bietan 13, bertze aldi guziez 14. Ez da erraiteko baizik eskolier hauta zinela; zure plazak araberakoak ziren, bethi lehenetan, eta urtearen buruan lehen, Pascassio doniandarra garhaiturik. Berdin eskuarazko lanetan. Orhoit naiz sumatu nuela zu batean jeinu-azi zerbait. Hamahiru urté zinituelarik, ager-arazi nituen astekari batean zure zonbait pertsu: Belea eta axeria; 15 urtetan «Betizoak» aipatu zinituen lantto batean eta «Gure herria» errebixtak hartu zuen; zure lehen komedia ere, Bazkari hauta, «Aintzina» ene ilabethekarian jalgi beharra zen geroxago.

        Unamuno zenak erraiten zuen gaztek erakaslearen erranak bethi infrentzuz hartzen dituztela, eta ontsalaz eskolemaile batek ez lukela sekula santan sinesten duenik erakutsi behar. Ez naiz aburu hortakoa. Jakina: eskolemaileak ez du bere pentsatzeko manera saka-saka bortxaz onhartaraziko. Hobeki helduko da, zonbait pindar erainez, eta sua han-hemanka lotu dela ikusi duen ber, emekiño buhatuz eta akulatuz... ahalaz urrundik. Bai urrundik: alabainan gaztea beregaintiarra da: bertzek erranak baino nahiago ditu berak asmatu dituelako egiak, nahiz laket duen bertzek hitz-erdiak erranen bere burutarik osatzea, erakaslen segeretua xilatuz.

        Eskolemailearen lana ez da bera errexa, bereziki biligarro buruzkin batzu dituelarik partida. Eta adin gaixtoan astotzen direlarik, ez da mirakulu nolazpait zentzatu behar baditu ere. Bainan, arimaz egia, ez naiz orhoitzen ez zure astokeriez ez eta eman dauzketzudan gaztiguez.

        Eskoletarik kanpo ere izan duzu zerbaiten ikasteko parada. Hamasei, hamazazpi, hemezortzi urte zinituelarik, hiru «sasoin» egin zinituen Donibane Lohizunen «garçon de café» bezala: bizitzen ikasteko eta gauza askori ohartzeko ofizio hauta. Soldadogoa Parisen, han bildu baitzinuen «diplome d'infirmier» delakoa: dena ere on!

        Gerla, Baionako «berrogoi-ta-bederatzigarrenean»; baina, Frantziak lehen mantxa galdurik, erabili zintuzten presoner Alemanian, Txekozlobakian eta Polonian, nehun ez baitzinen laketzen seguraz ere! Jan-eskasak eta arta-eskasak eriturik, behar ukan zintuzten Suisarat igorri. Ibiliz-ibiliz gaztea eskolatzen omen da hainitz.

        Suisatik itzuli zinen Eskual-herrirat eta Hazparnen hartu zinuen zure bikario kargua.

        «Résistance clandestine» delakoan sartu zinen Alemaneri ixilka ihardokitzeko, eta gerlatik lekora, «membre cantonal du Comité de Résistance» egin zintuzten. Hiru urtez eman zautzuten «Préparation militaire» apailatzeko lana Hazparneko, Bastidako eta Ahurtiko eskualdetan «fonction de Commandant» graduarekin.

        Bikario gisa, hamabi urtez, elizako eginbidez bertzalde, hastapena eman izan diozute asko batasun berriri (J.O.C., C.F.T.C., Laborarien zindikata, Laborantzako eskola eta bertze). Hazparne uztean zure laborantzako eskola segitzen zuten 45 gaztek, lan guzia eskuaraz egiten zinutelarik.

        Eta huna berriz hamabi urthe Zokoan zirela, berri-berritik parropia bat sor-arazteko kargu haztunarekin. Eraiki duzu eliza bat ohargarria, gero erretor-etxea, asko urtez ahal bezala ezerian biziz, atherbe txar batean, bainan bethi lantsu, bethi alegera, diru-kezka eta buru-hauste guziak othoitzean gesalduz. Murru eta hargintzen egitea bat da: arimen biltzea, argitzea, girixtinotzea, salbatzea ez da errexago, ez bada ere dirutan estimatzen ahal. Denbora berean segitzen ditutzu «nagusi-injeniurren bilkura» batzu; esku emaiten zindikat-buruzagieri eta arrantzarieri.

        Hots, ez duzu alfertzeko astirik.

ESKUARAK ZER ZOR DAUTZUN

        Bainan Uztaritzen hauteman ginuen eskualzale lili gazte hura, zafratu eta galdu othe daukute hainbertze ekaitz-zirimolek? Gertha zitaken. Bainan ez. Landarea azkartu da, azkartu! Eta ekarri du ekar-ahala fruitu.

        Aphez eskualdun gehienek bezala, eman ditutzu predikuak eskuaraz, bainan ez aditzalen lokar-araztekoak, Aita Sainduen erakaspen berrien beldurrik gabe.

        Kazetetan zonbat lan ez duzu athera, ala nagusien, ala langilen dretxo-eginbidez, jornalez, induztriaren gora-beharez, Eskual-herriaren beharrez, federalixten xedez; edo bertzenaz ixtorio kondan, zuhauk asmatu ipuiak emanez, edo berdin egiazki gerthatuak.

        Hiru sasoinez radioan eman dituzte, zuk eginik, asko antzerki edo komedia, irri-solas, edo bertze emankizun-gai, hala nola Kaskarot-ixtorio, Matalas, Gernika, Orreaga... arrakesta ederra ukan dutenak.

        Bainan zure fama gehiena teatrorik heldu da.

        Ehun bat antzerki ttipi jalgi dira zure lumatik gazte eta haurrentzat. Sail hortakoak dira: Okilomendi jaun mera, Xirrixti-mirrixti, Amerikanoaren ilobak, Merkatutik etxera, eta abar.

        Hogoi bat antzerki luze egin ditutzu, barnean emaitekoak. Ezagutuenak dira: Etxahun, Bordaxuri, Portu xoko, Basabeltz, Urriki latza, Hiru ziren, Berterretxe, Mugari tiro, Paper-mende, Hila espos, Herriko bozak, Nork hil du Oyhanalde?

        Bertze bortz-pa-sei kanpoan emaitekoak: Tuta jotze, Bihotz bero, Kontrabandixtaren alaba. Eta behar duta-salatu? Heldu den Pazkotako Azkaindarrekin apailatu gogo duzu pastorala handi bat: Orreaga.

IRITZI ETA KITZIKA

        Lan-keta buru-joangarri horrek salatzen dauku nolakoa ditaken zure gogoa: atzarria, idekia, argi-gosea, bethi kaldan, munduari barrandan, ikusi-ikasi guziez asmuka, eta irakimendu hortarik ideiek gaindi egiten, fedeak, bihotzarekin batean, bide askotarat laguntzen dituela. Zure bizi gordearen, zure sofrikario eta othoitz ixilen, zure gudu mutuen zapak gisa hortan jauz-arazten dauzkitzu iguzkitarat barneko ontasun aberatsenak. Ezen urhats guziak apheztasunak manatzen dauzkitzu, zonbaitek ez badute ere onhartu nahi, giristino eginbide lehena dela, Ebanjelioa erakusle, zuzenaren bilhatzea ala nor-bederarentzat, ala nork bere herriarentzat; ala herri guzi-guzientzat.

        Zure teatroa ere ithurburu beretik heldu da turrustan.

        Segur nahi duzu jendea josta dadin, eta orok badakite nehor ez dela zure antzokieri beha ez aspertzen, ez enoatzen. Ikasi duzu nola usu jauz-araz irria, eta noiztenka nigarra. Bainan zure komediek badute bethi zerbait azpildura, zerbait erakaspen. Etxahun-ek eman dautzu mihi gaixtoen kondenatzeko parada; Hiru ziren delakoan argitan ezarri ditutzu Ameriketarat joaiteak dituzken on-gaitzak; Herriko bozetan politikeroak dira jorratuak; Mugari tiro-k mugen auzia egiten du; Paper mende-k oraiko paperiarena. Bertzetan erakusten duzu hameka irri-karkailen artetik, zer kalte dakarketen herrak, handi-nahiak, bekaiztiak, diru-goseak, zirtzilkeriak. Axular guzia ekarri daukuzu teatrorat.

        Nago, bizkitartean, ez direnetz ageriegi han-hemenka zure xede onak, bereziki prekiduaren eite duten zonbait atheralditan: «Mugari tiro» delakoak bazuen itzalxka hori. Eta ez othe daukuzu Etxahun puska bat edertu zure «moralari» indar gehixago eman beharrez? Badakit antzerki-egilek gaien aldatzeko dretxo edo eskubidea badutela, bainan ez da erraiteko baizik.

        Halere bizia badariote ausarki zure komediek. Gerthakariek haste-hastetik hartzen dute beren oldarra eta bururaino dabiltza, hari biribila herresta-bidean mendi kaskotik punpaka zolaraino amiltzen den bezala: zati guziak bat daude, batek bertze osatzen eta ernatzen duela, iduri gorputzeko zain, ginharri, muin, odol eta gaineratikoak. Nola ez aipa bertzalde zure teatroko gizon edo emazten nortasun harrigarria? Ez dute zahi, lasto eta trapuzko kuka edo panpinen eiterik. Haragiz eta arimaz orhatuak, jaidura on eta tzarrez josiak, gaixtoenek zerbait onik izaki, eta hoberenek zerbait itaxura, ez da batto ere bertze nehoren berdina denik.

        Begi ona izanez, hainitz tokitan iragan baitzira, ez zaitzu gauza handirik eskapatu nehun ere, jendeen egon-molde, gobernu, ibilgune eta jestuetarik. Beharri ona izanez, zonbait hitz eta hizkuntza, erran zahar, ditxo eta zirto ez ditutzu bildu, marinelen «litania beltzak» barne? Zonbaitek miresten dute zure teatroaren hatsa, bainan gordinskoa daukate, ohartu gabe gatz-biperrek emaiten diotela gostua hain laket zaioten saltsari.

        Bertze batzuek pena dute, sobera mozkor eta xoro asmatu duzula eta hetaz trufatzen zirela, behar zinukelarik orhoitu jendeari zor zaion errespetuaz edo urrikalmenduaz. Eni iduri zait arrazoin horrekin nehortaz ez ginukela mintzatu behar komedietan: mozkorrak eta xoroak bezain urrikalgari daukat edozoin gizon edo emazte, saindutasun osorat heldua ez deno! Eta gero, xoro edo mozkorren medioz, zonbat egia biribil ez dira adi-arazten ahal, zentzudun batek odol hotzean nehundik ere erran ez lezazkenak: hori ere hada zerbait.

        Entzun izan dut behin, hain urrun deramazula fantesia komedia batzuetan, nun ez baitzaiote gelditzen gehiago kanore izpirik. Aipatzen zauztaten Mugari tiro-n ezarri duzun saskipeko guarda eta Paper-mende-ko paper-jatea. Nik ez dautzut hortako ere erasia soberarik eginen. Egiaren muga hertsietan egonez, irria laster agor litake. Gauza batzuez irri egiteko hobe dugu ohartzea alegiazkoak direla.

        Racine antzerlari frantsesak, Les Plaideurs komedia famatuan, bere denborako tribunalez burlatzeko, zakur bat jauki-arazten zuen jujearen aintzinerat. Gisa hortan aditzalek irri egin zezaketen, tristatuko eta hasarretuko ere zirelarik, era beretan ikusi balute gizon bat jujatzen. Berdin Mugari tiro eta Paper-mende ez bazinitu ezin sinetsizko xehetasunez hanpatu, uste dut bazterretan ez zituztela aise jasanen, eta beharbada egun, Azkainen izaiteko plazan, nunbait preso zintezkela, ez bailuke guretzat berdin balio, ez eta zuretzat ere...

        Izaitekotz, ene gostuko, zonbait aldiz hala denari hurbilegi danik jarraikitzen zaizkio. Ohart othoi, ez dautzutala ausartzia erreportxatzen. Maite dut ausartzia. Nehork bezenbat miretsi ditut Bordaxuriko hil ganbarako eskatima eta Etxahun elizan, kofesatzeko bere aldiaren haiduru. Zure bekokia behar zen, hortako ikusgarri ustegabekoeri lotzeko... Bainan teatroa ez da bizia, ez eta egia hutsa. Askotan gauzak adiarazten dira, tiletez-tilet erakutsi gabe. Behar ere! Orduan zertako iraun-araz mende bat Berterretxen heriotze latza, iduri-eta ez zinuela nahi gal zadin agonia izigarri hortako ez auhen bat, ez sofrikario oihu bat, ez zain-ikara bat, ez nigar-xotin bat? '.. Aitor dautzut holakoetan nahiago nukeela gerthakaria labur dadin, «Ezpeldoi-altian» luzea izan bazen ere.

        Bainan ez litake xuxen pentsatzerat uztea, itzal hori zure lan guzietarat hedatzen dela. Badakizu segur, gauz hainitz adi-arazten, ala hitz-erdika, ala itxuren medioz. Gogoan dut, Etxahunek Hegiapalen basoan edaten duen memento penagarria. Gogoan ere, Muga tiro-ko loretegia eta nola bere lorez mintzatzean Aita Churiak hain samurki kantatzen duen ezkongaien arteko amodio garbia.

        Behar banu erran, zoin zaitan zure dohain nagusia, aipa nezake indarra. Indar hori manatzen duzuno, denak ongi doazkitzu; eskuetarik eskapatzen bazaitzu, al orduan hanbat gaixto, mugak eta neurriak kraskatzeko lanjerrean dira. Beharrik azken kasu hau, biziki bakan gerthatzen zaitzu, eta maizenik gure goresteko atsegina baizik ez zaiku gelditzen, zure komedia ospatsuetarik lekora.

* * *

        Hitz batez, eta huntan bururatzen dut: teatro-idazle handia zira, bertze asko dohainekin. Eskualzaindiak ene ahotik erraiten dautzu bihotz-bihotzetik «ongi-ethorri».

        Ez dut ukatuko halere zuen hitzaldiko azken mehatxuek halako bat egin dautatela. Lehenago Alphonse Daudet-ek L'Immortel izkiriatu zuen Frantziako Akademiaz jostatu beharrez. Nork jakin zuk ez gaituzunetz komedia berri batean Eskualzain zaharrak galanki jorratuko? Hobe, funtsean, hala balitz, zuri esker nolazpait bederen menderen mendetan Eskualdunek jakin dezaten, bitxi bagira bitxi, lanean ari izan girela eskuararen salbatzeko esperantza bitxiarekin.

        Anartean, ene semetxi maitea, huna zu ere eskualzain, agian hainitz urtetako, eta Jainkoa lagun, eskuararen onetan.