EUSKAL-IPUINAK

        Aipatzera goazen lan hunek baluke liburu oso baten betetzekoa. Ez dugu hemen emanen erran litazkenen laburpen bat baizik.

GIZONAREN AMETS BEHARRA

        Orok dakiguna: gizon gehienak mundu hontako biziari kiretskiño bat aurkitzen diote, eta nolazpait, gogoz bederen, ihes egin nahi diote ametsetarako munduetarat murgilduz.

        Ez dute hortarako ahanz-gailu eta zora-galdu eskasik: batzuk arras ohoragarriak, hala nola lana eta otoitza; bertze batzuk higuingarriak, hala nola edari eta drogak: eta hirugarrenekorik, bienarteko zonbait, hala nola jostetak.

        Josteta-moduen artean berexiko ditugu idurimenezkoak, hala nota kantuak, teatroa eta ipuinak. Gaiez segurik hiru gauza horien arteko mugak ez dira berez-errazak. Askotan iturburu ber-berak dituzte. Xuberoan eta Lapurdin hasteko, berrehun bat urtez sartu dira eta etxez-etxe saldu Frantziatik heldu ziren liburuxka axal-urdin herrikoiak.

        Troyes eta Tolosako Bibliothèque bleue hortarik jalgi basa-ixtorioak hazi dituzte berdin pastoralak eta ipuinak. Adibidez Jean de Calais pastorala eta baxenabartarren Ixabelen gertakarien kontua ahaide hurbilak dira. Halaber Genevieve pastorala eta Lapurdiko Marie Valentine ipuina. Zenbait ipuin bestalde kantu bilakatu direnak edo antzerki gisa itzuli? Orroit Berreterretxez, Orreagaz, Santxo Azkarraz, Ehun dukat-ez.

        Baina geldi gaiten ipuinen eremuan. Non bizi izan dira?

        Uste dut bortz bizitegi ukan dutela Euskal-Herrian:

        — Supazter xokoa, afal-ondoetan familia biltzen zelarik su-garren aintzinean.

        — Mahain-ingurua, bazkal artean, bataio, komunione, ezkontza, ogi-joite (gari-jotze) apairu luzeak bazirelarik.

        — Ostatua, bereziki hartaz ase zirenean muslariak ixtorio bitxiena nork konda hasi-eta.

        — Eskaratze edo selairua, arto-xuritze aratsetan, hauzoa, elkarreratzen zirelarik, lanaren arintzeko ez bait zitekeen mutu egon.

        — Ihiztari-bilkurak, hor, emazte ez haurrik ez izanez, ixtorio gazi gizen, gordinak haizu bait ziren.

        Egungo egunean ipuin akademiatxo horiek galtzera doatzi, bizimodu zaharrak itzal-araz, irratia eta telebista orotan sartzen diren ber.

        Ikertu nahi baditugu, nondik bil?

        Oraino han-hemenka entzun ditazke, eta uste dut ez direla denak bilduak, hurbiltzeko ere, bereziki Xuberokoak. Hetaz behar litake axolatu.

        Baina corpus bat nahi baluke norbaitek apailatu, hatzeman ahal lezazke idatzi-ta aldizkari askotan barreiaturik, bereziki mende bat eta erdi huntako aldizkari, almanaka errebista, astekari eta egunkari batzuetan.

        Halere ez da, beharrik, lan guztia egitekoa. Bilduma baliosak badira eta biltzaile handienen izenak a-be-de-ka huna zein diren:

                Pierre d' Anjou

                Marie Ariztia

                Xalbat Arotxarena

                Azkue

                Julene Azpeitia

                Barandiaran J.M.

                Barbier Jean

                Bilbao Felix

                Bitaño

                Carpenter anderea

                Cerquand

                Claveria Carlos

                Elissalde Jean

                Elissanburu J.B.

                Etxeberri J.B.

                Ghiese

                Goizueta J.M.

                Irigarai Aingeru

                Kirikiño

                Lekuona M.

                Leon Leon

                Linazasoro Iñaki

                M. Monteiro Mariana

                Muxika Gregorio

                San Martin Joan

                Thomasset

                Uranzu

                Urbel

                Urruzuno P.M.

                Vicendoritz

                Vinson Julien

                Webster W.

                Zabala Antonio

                Zatarain Anbrosi

        Nor edo nor ahantzi dudala edo ahantzi banu, barka bekit: ez dut erdainuz nehor bazterrerat utzi, eta gogotik luza nezake ipuin biltzaile horien xerrenda.

EUSKAL IPUINAK ZENBAT DIREN OROTARA

        Ez dakigu xuxen erraiteko. Ipuindegi hainitzetan ipuin berak edo beretsuak bilduagatik, ez-berdinak baizik ez kondatuz, erran daiteke milaz goiti badirela halere: hamabi ehun bat gutienez, edo dirudienez. Jakina: ez ditut barre ezartzen, merezimenduz beteak badira ere, izan diten edozoin herritakoak euskaraz hitzez-hitz itzuli erdal ipuinak, nahiz batzuetan baduten gure hemengokilakoen ahaidetasun zerbait.

NOLA KLASATU EUSKAL-IPUINAK

        Azkuek bi taldetan ezarri zituen: luzeak eta laburrak. Berexkunde hori ez zait hanbatekoa. Gai bera labur ala luze ditake. Bi kondatzaile eder ezagutu ditut gaztaroan: Guichou apeza eta Leon Barbier, Jean Barbieren anaia. Guichouk ipuinaren giharra ematen zuen hitz gutiz, bizi-bizia. Leon Barbierek ipuin ber-bera iraunaraziko zeutzun xehetasunez, ez dakit zenbat denbora. Zer beharko zen bada, ala Gichourena laburretan ezarri eta Leon Barbierrena luzetan? Ez du kanorerik.

        Jean Barbierek ere bi talde nahi zituen: alde batetik ixtorio-mixterioak eta bertzetik bertze guztiak. Laketago zait zatikatze hori Azkuerena baino. Haatik ez zait batere itsusia Zerbitzarik proposatzen zuena: lau ipui mota: amesgarriak, lazgarriak, altsagarriak eta jostagarriak. Funtsean, ipuinek darozketen sendimenduetarik jujatzen zituen.

        Nihaurrek behar banitu klasatu, bortz mota handi berex nezazke:

                Lehenik: paganoak

                Bigarrenik: basa-giristinoak

                Hirugarrenik: basa-ixtoriok

                Laugarrenik: amets hutsezkoak

                Bortzgarrenik: irri solasak.

        Erran gabe doha zati bakoitzak balauzkela kapitulu andana bat. Adibidez, ipuin paganoetan euskal mitologiako izaiteek balukete, zoinek bere kapitulua: bai lamiak, bai Marik, bai hunen semeek, bai basa jaunandereek, bai bertzeek.

        Gisa berean, Kapitulu bana basa-giristinoetan hartze lukete Testamentu zaharrak. Testamentu berriak eta Sainduen bizitzak, euskal-ipuinek eratxiki deizten sineskerien eta mirakulukerien gatik.

        Basa-ixtorioak ere baluke zonbait kapituluren betetzekoa, dakigularik nola egiazko gertakariak jendeen oroitzapenean ezinago aldatzen diren: aditzekoak dira gure kondatzaileen ahotik, ez bakarrik erromatarren aroko pasakizuna, baina aro berrikoak! Aipa dezadan Zesar, ala Karloman, ala Santxo Azkarra, ala Napoleon, ala Hitler, ez duzue aise asmatzen ahal zer berri harrigarriak aterako dauzkitzueten!

        Bertze talde handietan, kapituluak nortzuka edo jende-motaka berex nezazke. Adibidez hor gehienik aurki genezazke:

                Errege-erreginak

                Buhameak

                Medikuak

                Sorginak

                Apezak

                Soldaduak

                Sakristauak

                Juje eta Hauzilariak

                Kontrabandistak

                Ihiztariak

                Indianoak (amerikanoak)

                Zozoak

                Atso gaiztoak

                Ostalerak

NONDIK ATERA DITUGU IPUIN HORIEK ORO?

        Horietatik hainitz ez dira baitezpada Euskal-Herrian ondoen pare sortuak. Ehunka aspaldi danik lur huntako eskualde guztietan gaindi kurri erortzen diren toki bakoitzean itxura berezi bat hartuz.

        Encyclopedie de la Pléiade deritzanak badauka hiru tomotan munduko literaturaren ixtorioa. Hartan ohar ditake ipuinek harrigarrizko eremua eduki dutela bortz mila urte huntan segurik. Baina miatzen baldin baditugu ipuin bilduma handiak, hala nola Dictionaire des contes populaires, Bibliothèque bleue des XVII et XVIII siècles, Die Marchen der Weltliteratur, Kondjahon Mono-gatari, eta bertze, aitortzera behartuak gara ipuin-beretsu keta ederra kausi ditakeela nonahi, nehork ez dakielarik nork nori dituen ebatsi edo mailegatuak. Adibidez guk Axularrez erraiten baitugu ere itzala galdu zuela deabruaren atzaparretan utzirik, alemanek eta italianoek gauza bera kondatzen dute bertze zenbaitez; zeruan zaldiz sartu zenaren ipuina ezagutua da Errusian ere; Disciplina clericalis liburuan hatzeman ditut zuek Amezketako Fernandori eta guk Gameko Axigarri eratxiki balentriak. Ez da dudarik: populu guztiak itsaso berean ari izan dira arraintzan, gero arrainak bakoitzak bere gisa apailatu baditu ere mahineko.

EUSKAL-IPUINEN ZENBAIT ITXURA

        Mitologiari buruz bazter ditzagun bizpahiru gezur. Pio Barojak sartzen dauzku Thor, Aitor, Maitagarri euskal sinesketan: ez ditut behin ere gure ipuinetan aurkitu, ez-eta Urtzi famatua ere. Piok ez omen zuen federik baina Xaho profeta baitan nola ez? Gure xaharrek ez zuten fata edo hadurik aipatzen, nahiz Europa guztian bazuten horiek arrakasta.

        Aldiz lamiak baziren ausarki gure alegietan, hetaz ez delarik mila urte huntan bertze nehun oroitzapenik gelditzen.

        Bertze xehetasun bat: bildu diren euskal-ipuinetan behinik behin, ez da lizunkeriarik. Arruntak, gordina eta atrebituak bai, baina ardurenean frango pulliki erranak, sano-sanoki, sendimendu bihurririk gabe.

        Mintzairaz den bezainbatean, ez da egiazko legerik: kondatzaile bakotxak badu bere euskara eta bere jeinua. Etxeko eta herriko hizkuntza baderabila, dakien neurrian ala mordoilo, aditzaileei kausitu nahiz. Kondatzean, edergailu guti: han-hemenka atsotitz bat edo bertze; konparazione bat edo bertze, arrabots edo zarata-hitz batzuk jostatzeko ateraldi bakar batzuekin.

        Moldatzeari buruz, ohidurak badira:

        Hastean, adibidez, honelako erran-bidez balia ditake:

                — «Bazen behin gizon bat...

                — «Askotan munduan gertatzen den bezala...

                — «Xantxun zenak kondatzen zuen, baizik-eta...

                — «Saski huntan zazpi arto-buru gelditzen baitira, etxe batean baziren zazpi anaia...

                — «Aldi batez bi senar-emazte...

        Bukatzean ere badira ohiko erran-bideak:

                — «Hala bazan ez bazan, eman hori kalabazan...

                — «Ontsa bizi izan baziren, ontsa hil ziren: hortan fini da ixtorioa.

                — «Egia bada sinets, gezurra bada ez sinets. -

                — Geroztikako berririk ez dut ukan.

        Ipuin tartean hirukoa eta zazpikoa maiz agertzen zaizkigu:

                — «Bidean heldu ziren hiru mutiko, edo hiru soldado, edo hiru neska, etab.

                — «Asmatu behar hiru egia...

                — «Atea hirutan jo behar...

                — «Hitz bat hirutan errepikatu...

                — «Gerlan ibili zazpi urtez

                — «Familia batean zazpi ahizpa

                — «Sagar-ondo batek zazpi sagar izaki...

                — «Herri batek zazpi eihera...

                — «Etxe batek zazpi leiho...

        Epeak ere gisa berezi batez markatzen dira:

                — «Semea etxera itzuli zen urte eta egun baten buruan...

                — «Handik zortzi egunera karta igorri zuen...

                — «Eri hainitz hiltzen dira pheratu-ta bederatziurrenean...

        Ororen buruan gure ipuinek zer salatzen daukute gure aintzinekoan gogoeraz?

        Aitor dezagun norbaiten jujatzeko haren ipuinen ikertzea ez dela naski biderik xuxenena...

        Baina tira!

        Ipuinen argitarat jende xehea nik urrikalgarri daukat. Ohartze eta jakitate gutikoa agertzen zait; oro axal eta ilunbetsu ikusten zituela lidurike.

        Jendeak eta gauzak gaingiroki azaltzen zituen: gehienetan ezin jakin Karlomanen jauregi ederrak zer zuen bada hain ederrik, edo Ortzaizeko sorgin itsusiak zer hain itsusirik! Xehetasunik ez!

        Izan zadin lurraz, izarrez gorputzaz, eritasun ala sendagailuez, ipuinetan bizi ziren oraino erdi-aroko ustekeriak.

        Erlixionea ere ahal bezalakoa: erdi pagano, erdi giristino, dena sineskeria.

        Ametsak labur: diru puxka baten biltzea, ase on baten egitea, ez jateko finez, bainan jaki gizen ausarkiz.

        Mundua hiru partetan ikusia: handi-mandiak, gaiztaginak eta populu xehea. Bitxi da ez bait dira inoiz nehoiz burgesak agertzen. Errege-erreginak gehienetan errespetuz inguratuak. Gorteko jaun-andereak bizkarkin maltzur eta gaiztotzat edukiak. Jende beltza, buhame, ohoin, sorgin eta holakoak, madarikatuak, salbu fortuna egin-eta.

        Miseria, gosetea, izurriteak, gerlak aipu dira, zergak ere eta hauzolanak; bainan oro ezinbertzeak zaizko kondatzaileari, hots! halabeharra. Ez du iduri ezeria huntarik ateratzea asmatzen ere zukeela, gure aintzinako populuak. Kirets eta nagi zagon, herrestan bizi.

        Oro har, ipuin xarrek ihes-bide zirelarik, banago ustegabetarik ez zirenetz lo-behar!

        Barkatu iritzi ilun horrekin bukatzen baitut ene lanttoa.