AITA LHANDEREN LANEZ

        Ziberotar batek hain ederki aipatu baitauku Aita Lhande zenaren bizitzea, haizu dakiola manex bati izkiriant handiaren lanez laburzki bada laburzki, zerbaiten erraitea.

        Gazte-gazte danik hasi zen Pierre Lhande literaturari ohartzen; Mauleko ikastegian erdarazko bertsuak jada ontzen zituenaz geroz, hamalau-hamabortz urtetan. Bainan Baionako Semenario handian lotu zitzaion hogoi urtetara gabe izkiriatzeko sukar handia: poesiak, kondairak, kantikak, burrustaka barreatzen zituen aldizkari katolikoetara, dena bizi, fede eta pindar. Ez ziren beharbada denak aldi oroz arras zohituak hastapen hartan, bainan erakusten zuten luma erabiltzale gaztea norbait handi izaiteko bidean zela. Luza gabe landarea zuhaiztu zen, muskil, lore eta fruituak ausarki emaiten zituela.

        Uzta hortaz mintzatzean, obrak ez baiginituzke nahas-mahas aipatu nahi, elgarretarik berexiko ditugu:

        Eskuaraz eman dituen lanak; erdaraz, bainan euskal-gaiez eman dituenak; erdaraz bertze gai hainitzez eginikakoak.

I

Euskarazko lanak

        Egia erran, Aita Lhandek ez du utzi euskarazko obra guti baizik. Bertsuz doi-doia bortz kobla Aita Aizpuru adixkide bati buruz. Hitz laxox Xuberoko euskaraz, Euskaldun ona deitu astekarian zenbait berrixka; 1915ean Baionako apezpikuaren gutun bat itzuli zuen; 1917ean Curutchet aphezaren hil mezan Onizen eman mintzaldia ager-arazi zuen; jalgi zuen ere dei bat: «Uskaldün güdükarientako güthünak».

        Lapurdiko mintzairean, hitzaldi bat: «Eskuara eta Eskualzainak». Gipuzkoako euskara zitzaion errexena: euskalki hortan egin ditu bi hitzaldi: Gure orma zaharra eta Aguirre irakurgaikaria, berak nobela bat ontu du «Yolanda», eta bi urtez Euskalzainen agerkaria Euskera kudeatu du, beti gipuzkeraz, arta handienarekin.

II

Erdaraz euskal-gaiez

        Aita Lhandek Euskal-Herria maite zuen bihotz-bihotzez eta ezagut-arazi nahi zuen gure lurra kanpokoeri; hortakotz naski erdaraz ari izana da euskal gaien erabiltzen.

        Bertsuz publikatu zituen bi poema: Le voeu d'Ythurralde eta Les Tourterelles du Père Anchieta. Gaineratiko guzik hitz laxoz.

        Argitan eman ditu gure aspaldiko orroitzapen ilunak L'énigme basque eta La Madeleine de Tardets aipatzean.

        Gutarteko ohidurez, nasaiki mintzatu da: goretsi du euskal etxondoaren iraupena, hiru titulupean: Autour d' un foyer stable, Autour du Foyer basque eta Le Pays basque à vol d'oiseau. Lan nausi pare baten medioz (L'âme basque: La hantise de la mer eta L'Emigration basque) erakutsi du nola euskaldun hainitz herritik lanketa joaiterat ekarriak diren. Eskual-Herriko hil-hobi zaharren berezitasunez ixtudio eder bat ager-arazi du: La tombe basque.

        Pilotaz bi hitzaldi utzi ditu: La pelote eta Notre jeu national. Behin azaldu izan du ere: Le théâtre en pleir air.

        Bere euskal-literatura lanetan zenbat herritar ez ditu goretsi: Azkue, Aguirre, Pio Baroja, Luis Elizalde, Campion, Julio de Urquijo, Salaverria, Aranaz Castillanos, Martin Hiribarren, Maurice Harriet eta abar.

        Bereziki Etxahun Barkoxe ospatu du gain-gainetik, kasik piztu du, haren koblak bilduz eta Larrasquetekin publikatuz eta horrela bidea idekiz Haritschelhar jaunaren obra handiari.

        Erran gabe doha Iñaki eta Xabier bi saindu euskaldunak ez zaizkola sekulan ahantzi.

        Bere nobeletan eta ipuinetan Euskal-Herria sartu du ahal zuen guziez: ikus La Ferronnerie d'Ameznabar, Mirentxu, Yolanda, Bilbilis, Le moulin d'Hernani.

        Bainan Aita Lhanderen euskal obrarik handiena izan da haren euskal-hiztegia, 1.117 paia dauzkana, Xubero, Baxenabarre eta Lapurdiko 60.000 hitzez goitirekin. Lan horri buruz bazuen berak bildurik eta bil-arazirik hainitz eta hainitz nota balios. 1926ean hasi zen Dictionnaire basque-français horren argitaratzen, bainan berrehun bat pala ateratu-ta, gelditu zen ezin jarraikiz bertzelako sailek itoa baitzen. Eskualzale guziak penatuak ziren. Eta egun batez, Aranart apezak eta biek deliberatu ginuen gure laguntza eskainiko giniola Aita Lhande onari. Onhartu zaukun eta bere nota guziak igorri zauzkigun berehala: 1938an hiztegia bururatu zen: atsegin hartu ginuen eta aita jesuistak nola ez?

III

Erdarazko bertze lanak

        Aita Lhande ez zuten Pariserat bildu eskualzale gisa, bainan apez-lanetarat. Aitzinean ere egin zuen apez-lan, eta jalgi zituen araberako liburuak. Gazte altxatzen ari izanik, Jeunesse izkiriatu zuen erakusteko nola iduk gaztekilakoa; Luis nobelan ikus ditake nola ama batek, nahas eta gal dezaken bere semea: Mon petit prêtre nobelan aldiz nola amak salba dezaken. Fils de Dauphin eta Les lauriers coupés familiaren batasunari buruz eginak dira. Un maitre humaniste: Le Père Longhaie liburuak orroit-arazten du jesuita predikari gaiek ukaiten zuten erakaspena. Les Mouettes nobelak erizainen eginbideak aipatzen ditu alegia deus-ez. Les Mémoires d'un écureuil liburuak ere badu bere zuhurtzia.

        Pariserat-eta, Aita Lhandek aurkitu zuen nun zer egin. Dubois kardinaleak galde egin zion iker eta sala zezan hiri nausiaren inguruetako miseria gorria, hango eliza eta apez eskasa, bainan ere han gaindi zerbait ongi egiterat ari zirenen merezimendua. Gure ikertzale suharrak bazterrak inarrosi zituen bere artikulu, hitzaldi eta hiru liburuekin: harrigarriko arrakesta ukan zuten Le Christ dans la Banlieue, Le Dieu qui bouge eta La Croix sur les fortifs izenekoek. Ohart ondorioreri: Bortz urtez eraik-arazi zituen 52 eliza, 90 gazteen bit-toki, 52 parropia-etxe, 40 eri artategi, 12 eskola, 8 haur baratze eta 14 haurtegi.

        Bigarren sail bati lotu zen Aita Lhande: Radioz predikatzeari, ordu arte Frantzian segurik nehor ez baitzen atrebitu lan hortara. Hitzaldi argi, xehe, hunkigarri horiek bazuten aditzale, eta inprimaturik atxiki nahi baitzituzten asko jendek, hamalau liburutan agertu ziren: L'Evangile par dessus les toits, Le bon Pasteur, Les pauvres dans l'Evangile, Les béatitudes eta abar.

        Bainan zenbaitek estimatzen zuten leku soberaxko bazaukala hiri nausian, eta Parisetik urrundu behar zela. Buruzagiek itsasoz haindirat igorri zuten ohorezko itxura guziekin, mezulari handi gisa Ameriketara, Madagascar-ugartera eta Indiarat. Bera onhartua zen jokoaz bainan bazoan umilki eta pidaia bakotxak emaiten zion liburu berri baten parada. Horrela sortu ziren: La France rayonnante, Argentine, Chili, Uruguay, Madagascar eta L'Inde sacrée. Zorigaitzez, kurrida horiek funditu zioten osagarria: odolak jo zion bururat. Zenbeit astez mintzoa galdurik, hasi zelarik berriz mintzatzen, euskara jin zitzaion ezpainetarat, geroago anglesa, azkenean frantsesa.

        Erran dugunetik ezagun ahal da egun omendatzen dugun jakintsunak ezinago ohoratu dituela Eliza, Jesusen konpainia, Euskalzaindia eta Euskal-Herri guzia.