PIARRES IBARRART

(1838-1919)

        Koblari handi bat aipatzerakoan, zertako ez ezar, aintzin-solas huntako lehen harri, bertsu xahar eta zuhur hau:

                Lanho eta ilhuntze gizonen bizia!

                Haztamuka gabiltza hil-arte guzia!

        Bethi Baigorriko xantre zenaren biziak haste-hastetik emaiten dauku argi baino itzal gehiago.

        Izena Pierre zuela paperetan, ez da dudarik: bainan badakigu ahaide-adixkide guziek Piarres erraiten ziotela bai Jatsun, bai Baigorrin. Izengoitiz haatik Bettiri.

        Deituraz eztabada gehiago baditake. Jatsu herriko sortu-berrien liburuan Dibarrat ekarria da: elizakoan eta esposarioan Ibarrart: arbasoen hil-harrietan berdin: eta haren bi sinadura ikusi ditugu guhaurk Ibarrart hitzarekin, hastapeneko D hura gabe.

        Horra zergatik Piarres Ibarrart deituko dugun lan xume huntan. 1838ko otsail goiz batez sortu zen, zortzi orenetan. Bainan ezin jakin zoin egunez. Duhalde jaun auzaphezaren arabera otsailaren 15an zen, sor-eguna: Diron jaun erretoraren arabera 13a.

        Dena den, Migel Ibarrart bere aitaso xaharraren etxean jin zen mundurat, Jatsu-Ithurraldian: egungo egunean ez da egoitza horren ez haatik, ez geldikinik, ez orhoitzapenik. Burdin-bidearen egiteko aurdikia zuten, elizaren azpiko Piarres-tchipienearen begian, orai «tunel» ttipi-ttipi bat den toki hartan.

        Ama, Jeanne Ibarrart, Migelen alaba gehiena, 33 urtheko xuritzaile bat zen. Aitarik ez da aipu.

        Bathaioan Pierre Baratciart aitatxi zen. Dominika Ibarrart amaren ahizpa amatxi.

        Gauza guti dakigu bathaiotik eta esposatu artinoko haren goiti beheitiez: ontsa altxatu zutela eskolan eta katiximan ibili zela bai: ez haatik ez noiz ez nola jalgi zitzaion koblaka artzeko dohain berezia.

        Ahaideak diotenaz, ttipi-ttipia zelarik oraino, etxekoek mahain baten gainerat hupatzen zuten, eta han gogoratzen zitzaizkon zirto eta atheraldiak kantatzen zituen bertsu-ixuran emanik, aditzale guzien jostagarri!

        Geroxago ostatuan behar zen trebatu eta bertze bertsolariekin norbait bilhakatu: orduko famatuenak ziren Etchahun xaharra, Borddale, Athillo: Otchalde adintsu zen Ibarrartekin eta biziki laket zuten buruz-buru artzea. Hemezortzi urthetan Donapaleon kantatu zuen Eliza-besta.

        Soldado igorri zuten Montelimar hiri goxorat: zazpi urthe egon zen aintzindarien manu-pean. Hango jaun batzuek haren boz ospatsu ederrari oharturik, nahiko theatrorat gidatu, zer nahi irabaziko zuela. Irri egin zioten sudurrerat: bizi modu hori harroxko eta erhoxko bazaukan. Soldado-denboran lan-arte luzeak baitziren, ederki baliatu zituen, bai liburu irakurtzen bai erdararen polliki erabiltzen.

        Sort-herrirat itzuli-eta zapatain jarri zen.

        1867ko hazilaren hemeretzian Marianne Darré deitu kusi batekin ezkondu zen: esposarioan Marie ekharria gatik. Marianne zuen izena: senharrak 29 urthe zituen, haren lagunak 31.

        Piarresek ez zuen baimenik galdegin kusiarekin ezkontzerakoan: ezkontza ez zen bali: ondoko urthetan ikasirik sakramendurik gabe zirela, berriz itzuli biak elizarat, makur horren xuxentzerat. Garnier jaun erretorak benedikatu zituen heien agintza berriak. Marie eta Jeanne Darré zituztelarik lekuko.

        Kabalkada batez, Baigorriko gaztek galdegin zioten jin zadin Baigorrirat bertsu egiterat. Tobera-mustra hori apailatu zuten, holetan, erretor etxeari hurbil-hurbila. Leiho gibeletik ba omen zauden beha erretor-bikarioak, bertsulariaren boza lilluragarriaz harrituak. Orduan Barnetche zen erretor eta J.B. Etchegaray bikario: hau Jatsu-Etchelekukoa zen, eta jendekian Ibarrartekin: geroxago Lekornen hil izan da. Zer nahi den, bi aphezek galdegin zioten nahi zuenetz Baigorrin xantre sartu. Baietz, eta Jatsu alderat utzirik Baigorrirat fin zen bere zapatain-tresnekin, eta emaztearekin.

        Xantregoa 44 urthez atxiki zuen. Nola ez zion atxikitzen Ondar-urthetan (lau lerro hurbil zituelarik), boza higatu, erkastu eta kraskatu bezala zitzaion: halere aintzina ari zen kantuz, marraka dardarikatsu batean! Nola utz, alabainan, hain maite zuen eliza xaharra? Eliza horrekin bat egin zen: hartan zituen errotik finkatuak bere orthoitzapen hunkigarri gehientsuak, haurren bathaio, komunione eta gaineratikoak: seme bat ere bazuen, hor, eliza horren itzalpean ehortzia.

        Halere bihotzeko eritasun batek ondarra inharrosirik, deliberatu zuen pausatzerat joaitea eta alabaren gana bildu zen. Baionarat hor hil izan zen 1919ko maiatzaren bortzean.

        Azken egunak grinan iragan zituen: suhia gerlan zen lau urthe hartan. Piarres Ibarrarti etsigarri zitzaion hain luzaz bakarrik gelditzea hiru emazteen sustengu: alaba eta bi alabaso zituen bere geriza-pean. Hala iduri. Egia erran, heiek zuten maite-maiteki arthatzen eta sustatzen.

        Emaztea Baionan hil zitzaion 1917ko uztailean: hunen azken urtheak biziki hitsak izan ziren: gaixo Marianak ezagutza galdua zuen: ez zen deusetaz orhoit; etxekoak ere ez zakien nor ziren. Aise asma ditake Piarresen bihotzmina hain zen bera goxo, maithagarri eta arthatsua.

        Hiru haur izan zituen, hiruak Baigorrin sortuak: alaba bat eta bi seme.

        Alaba, Anna, oixtion aiphatu dugun hura.

        Bigarren haurra: François. Maulerat igorri zuen eskolatzerat soldado-aintzindari nahia baitzen; zorigaitzez eritasun batek zeihartu zuen ofizio hortarik; Chilerat joan zen Mocoçain-tarrekin; handik hiru urtheren buruan, hil zen ttipian bildu gaitzetik, 21 urthetan. Mocoçain-tarrek beren etxekoen hil-hobian ehortzi zuten Coronel deitu herrian.

        Hirugarren haurra: Jean-Léon; Baionan «préposé des douanes» zen eta itxura guzien arabera on zitakeen ozka gorenetarat heltzeko. Bainan soldadogotik lekora, huna non marranta tzar bat gaixtatzen zaion, zonbait ilabethez xahutzen duelarik: 25 urthetan ehortzi zuten Baigorrin.

        Dolu horiek biziki barna zaurtu omen zuten Piarres Ibarrart, eta denbora batez ez zuen kasik nehori elherik egiten. Ordainez, gauaz, loa ezin bilduz, jeikitzen zen eta luma harturik izkiriatzen ari zen, petrolazko krisailu baten aldean. Edo bertzenaz esku-argia erhien puntan, elizalat bazoan eta hil- herrietan othoitz egiten zuen semearen hobiari buruz.

        Emaztea harritua zagon manera hoieri!

        Xehetasun horiek erakusten dute naski zer gizon zen Piarres Ibarrart: ordu ditake bi hitz erran ditzagun ere koblakariaz. Gazte-denboran bertsulari gisa abiatu zen besta, zintzarrots, toberetan. Hitza aise heldu zitzaion, pikoa aiseago, diotenaz. Ez zen ozar atrebitu hetarik: itsuskeria hastio zuen. Bainan ez uste izan horrengatik koblari idor samina zela: ez, hurbiltzekorik ere: jostakina zen, irri-gura; eta zaharrak orhoit dira haren atheraldi bakhar zonbaitez.

        Bide nabar doala hemen batto. Tobera batzuen karietara, Ibarrart ekar-arazi zuten Jatsutik Kanboko emazte bertsulari gazte baten lagun. Biek bertsutan behar zituzten «sujeten» ihakinak egin. Ibarrartek andrea bildu beharra zuen sei edo zazpigarren bertsuan. Zazpigarrena aspaldion emana zen, ba eta hamekagarrena ere, eta bertsularisak amor ez eman nahi, «komentuan sartuko dela, serora beharra dela» eta holako.

        Ibarrartek ez zakien nola athera atheka hortarik: bet-betan oharturik bertsularisak gerri nasaia zuela, edo norbaitek ohart-arazirik, huna non andreari kobla hau botatzen dion burutik behera:

                Komentuan sartzea zer xede saindua!

                Hoberena golkoan daukazu, gaixoa!

                Hango borta hertsia da ontsa zaindua.

                Birazka han sartzeko nun duzu gogoa?

        Aldi hortan mututua omen zitzaion emaztekia, jendea karkailaka irriz ari zelarik, ethendua!

        Haatik bertze aldi batez, berriz ere jabeldu baitzitzaion Ibarrart bertsularisa berari, estakuru bera altxatuz, emaztekiak ixil-arazi zuen, hemen ager-arazteko on ez den bertsu izigarri batez; Piarresek nahiago izan zion azken hitza utzi, bere burua hari beretik ariz desohoratu baino.

        Xantre sartuz geroztik, ez zen gehiago plazetan agertu, are gutiago toberetan. Barnetche jaun erretorak debekatu zion. Adixkideen artean, bazkaltierren alegeratzeko, ala bathaio ala ezkontza egunetan, ari zen zonbait aldiz koblaka, arnoa lagun.

        Bainan bere bertsu aipagarrienak etxen eginak ditu, astiz eta asmuz, luma eskuan. Zonbat garhait-sari ez du hola irabazi zoin gehiagoka handietan?

        Zonbait bakhar nun eta han moldatu gogoak edo bihotzak eman arau. «Michelengo zubia» nork ez daki zer kariaz ontu zuen? Mocoçain jaun bikarioa zubi bertan arraintzan ari omen zen egun batez: barurik, hameka orenetako mezaren haiduru: bet-betan arrain batek ausikitzen du amua eta hain xuxen aize-ukaldi borthiz batek kentzen dio xapela: hau urean sartzen da eta aphez gaixoa bere kanaberaz ari da xapela gelditu beharrez. Ondikotz urak baderama han harat... lastoa bezala. Mocogainek kondatu zion Ibarrarti gerthakari xume hori: «Errazu, Bettiri, egitzu zonbait kobla ene xapelaren ohoretan». Bettirik (bertsulariaren izengoitia zen) orduan egin zituen orok dakizkigun kobla pollitak.

        Bere zapatain-tegian laket zuen kantu xaharren errepikatzea, bereak bezala bertzeenak ere: ondoan ikus eta adi zitzaizkon pika eta xoxo, Ibarrartek bilduak eta eskolatuak: hurbiltzen zitzaizkon beldurrik gabe eta huxtuka-huxtuka irakasten ziozkaten aire-firurika berri batzu.

        Koblaria xori-hegaztinekin hain elhaire izaitea ez da batere harrigarri.

        Bururatzeko, huna zonbait lerro. Etchepare jaun miriku eskualzaleak ezarri zituenak «Buruchkak» deitu liburuan. Ibarrartez mintzo zen: «Ezagun da zer koblari den: erran nahi dut hoberenetarik dela, ez baita orobat Eskual-herrian nehor nausitzen zakonik, non ez diren Elissamburu eta Zalduby. Gozoak dira haren bertsuak: asetzen daukute beharria: ez datxikite elhe alferrik: baditeke ez duten bihotzari min egiten atseginarekin edo beren argiaz lilluraturik uzten izpiritua: bainan hunkitzen gituzte gure gizontasunean, jende gehienak bide hortaz hatzemaiten dituztelarik. Irakurle hanitz baduke horrela Ibarrartek ttipietan, bierartekoetan, eta bertze hainbertze bederen adixkide».

        Ez dugu uste egin ditakeen laudorio zuzenagorik!

        Eta orai nola utz aintzin-solas luze hau, gure eskerrik minenak bihurtu gabe lagundu gituzten guzieri: bereziki aipatuko ditugu:

        Madama Daubagna. Piarres Ibarrarten alabasoa.

        E. Istiart jaun adixkidea. Jatsuko zaharrak mintzatu eta bertako paperak ikertu dauzkuna:

        L. Dassance, eskualzaleen jaun buruzagi suharra.

        Hainitz xehetasun zor diozkategu, aipatu dugun koblakari handiaz.

        Liburu xume hau irakurtu-eta, agian gazte zonbaitek beren baithan hats berezi bat sumatuko dute, berek ere bertsu eder ospatsuen ontzeko.

        On da aintzinekoen gorestea: hobe, heien urhatseri jarraikitzea.