AZKUE

        Ordu dugu guk ere «Gure Herrian» Resurrección María Azcueren aipatzea. Eskuararen alde nehork egin duela nehoiz harek bezalako lan ketarik eta lan onik?

        Iragan hazaroan itzali zaikun jaun hori gutik dute naski ontsa ezagutu. Ez zen jenden arterat barreatu hetarik. Nahi dut ez zela gizon iheskaria, bainan lanek zioten bakarrik manatzen etxetik atheratzeko, ez behin ez berri jakin nahiak, are gutiago elhekatzeko janizak.

        Gu haren liburua eta gaineratiko idazkieri esker, heldu izan gitzaizko poxi bat ezagutzerat, eta irakurlek barkatuko daukute gizona balno xehekiago aipaturen baititugu haren obrak.

        1864eko agorrilaren 5ean sortu zen Lequeition muthiko bat Eusebio Azcueren etxean. Eusebio hori irakaslea zen, eta eskualzale suhar bat: harena da Parnasorako bidea deitu olerki edo poesia bilduma, 1896an agertu beharra zena.

        Etxeko lore berriari Resurrección-María eman zioten izena, eta arthatu zuten gain-gainetik.

        Erran daukutenaz, «Nautica»ko erakaspenari jarraiki zitzaioten sort herrian berean (1877-1880); 1881ean kausitu zuen Bilbon baxelergoa; laur urthe higatu Gazteitzko aphez-gai-tegian; handik lekora bertze hiru Salamankan Liburu Sainduen eta Elizaren legen ikhertzen. Grado guziak bildu zituen. Gero bai Belgikan, bai Cologne hirian, ikasi zuen musika biziki barna. Alemanian egonez alemanari ere behar zitzaion ontsa ohartu, eta hortik gerthatu zen frantses zonbaitek uste baitzuten Azcue, Frantziaren etsai zela. Ez zen gero frantseseri den gutienik aiher! Gerla denboran «Eskualduna» deitu astekarian aski garbiki eman zuen bere aburua.

        Zer nahi den, gazte-gazterik aitaren urhatseri jarraiki zer, eta eskuara odolean sartu zitzaion, hil-arte iraun behar zion sukhar baten pare.

        «Instituto de Biscaia» delakoan eskuararen irakasteko kargua baitzuten lar batzuen balioz nork irabaz, Unamuno idazlari famatua Azcuek garhaitu zuen...

        Entzun dut erraiten Unamunok ere bazuela ekhai onik lan horri buruz, eta beharbada hobe izanen zela eskuarari eman balio bere bizi guzia: hobe izanen, bai berarentzat, bai eta eskuararentzat! Nik ez dakit balitz-eko eiherak nolako irina dukeen. Bainan badakit Azcue jaun aphezak izaitez ez duela bere mendea galdu.

        Akademia xutik eman zutelarik, hura hautatu zuten buru, eta hil-arte, erran nahi baita hogoi-ta-hirur urthez, haren eskuetan gelditu da eskualzaingoaren giderra.

* * *

        Azcue jaun apheza , aphez zela oroz gainetik nehork ez du behin ere ukatu. Othoitz-gizon kartsua, predikari suharra, arima argitzale eta sustatzale bizia.

        Medikueri nahi ukan zioten ezagut-arazi Thérèse Neumann La estigmatizada de Konnersreuth liburuaren bidez. Ager-arazi zuen bertzalde Jesusen biotzaren illa, eta Lapurdiko katixima baten itzulpena. Kantika zer nahi ere jalgi dira haren gogo-bihotzetarik, hitz edo musika: Recordare, Jesusen biotzari, Andra Mariari, Done Joseperi, El Rosario, Letanias, Apez ostegunerako otoitza.

        Bainan elizatik landa, bazakien arraiki ibiltzen eta alegeraki idazten: haren theatroa nasaia da.

        Komedia pollit bat bada harena: Colonia inglesa, berak eskuaraz emana: lau «zarzuela»: Vizcaytik Bizkaira, Pasa de Chimbos, Sasi eskola, Eguzkia nora... Ba eta bi «opera»: Ortzuri eta Urlo.

        Bizkitartean ez du iduri Azcue jaunaren musikak eta theatroak erakarri diotela jakintsunen artean omen handirik! Ongi egin du halere entseatzea. Bertze eskualdun dohatsuago bati, nork daki ez dionetz bidea zabaldu, erakutsiz nun diren inthak eta murtzi-harriak bide hortan.

* * *

        Biziki errexagoak eta atseginagoak zaizku haren Txirristadak eta ipuiak ere, behinik behin Ardi galdua eta Bein da betiko.

        Hor dira ageri Azcue jaunaren eskuara malgu eta zirto pollitak.

        Halaber irakurgarrienetarik ez othe Lamiak Euskalerrian?

* * *

        Haatik jakitatezko lanek egin dute jaun horren fama handia, ez bakarrik herritarren artean, bainan urrungo erresumetaraino. Hasteko nola ez aipha haren hiztegi harrigarria: Diccionario vasco-espagnol-francés. Hitzak bildu ditu metaka, liburu eta paper zaharretan, bai-eta (herriz-herri ibiliz) Eskual-Herri bazter guzietan.

        Diote hiztegi horrek badituela itzalak: zonbait hitz gaizki hartuak edo gaizki itzuliak (bereziki frantseserat); huts edo eskasak andanaka; hortako behar izan zuen Aita Lhandek Azcueren lana osatu bere hiztegian, Baxenabarreko eta guziz Xuberoko hainitz eta hainitz hizkuntza eratxikiz.

        Halere hiztegi hori izan da, eta izanen ere luzaz naski, eskualzale jakintsunen ithurburu joriena. Gizon bakhar batek egiteko, erran ditake mixteriozko lan bat dela egiazki!

        Azcuek moldatu zuen sakel-hiztegi ttipiago bat, arras baliosa, nahi dut, ez bizkitartean Ixaka Mendizabalena bezain aberatsa.

* * *

        Eskuarari datxikola, izenda ditzagun bederen ager-arazi dituen gaineratiko lanak.

        Eskuararen irakasteko: Euskal Izkindea (erdaraz eta eskuaraz); Methodo práctico; Clave de temas: Prontuario.

        Eskuararen ikertzeko: Morfología vasca; Particularidades del dialecto roncalés; Aezkera; La epéntesis en la conjugación vasca: Verbo guipuzcoano: Del acento tónico vasco; Evolución de la Lengua vasca; Neologismos: Acerca del Santoral vasco; Gipuzkera osatua; Mendibururen idazkiak eta idaztankera; Observaciones acerca de la «Langue basque et langues finnoises».

        Denetan Azcue jaunak erakusten du zuhurtzia bat gaitza. Eta zentzu horrek begiratzen du gehienetan enganatzetik.

        Zonbaiten arabera, on zukeen bilhatzea bertze jakintsunek ere zer zioten, ala eskuararen legez ala erdaren legez: uste dute hertsitu duela bere behakoa bethi bera bere hartarik ariz, eskuara barnetik miatuz, hesiaren gainetik auzoetarat ez aski emanez begi eta beharri.

        Gure iduriko, Azcue ez zen ez hain hertsi, ez hain lauso. Irakurtzen zituen arrotzen lanak, bainan ez aipatzen, edo doi-doia, nahiago ziotelarik egin ez ikusiarena. Orotan berak bildu hitz eta hizkuntza nasaietarik bazaukan bazela aski argi gure mintzaire xaharrari buruz: eta argi hoik berme seguragoak zitzaizkon izen ospetsuenak baino.

        Behin edo bertze, bixtan da haatik ez zuela kalte izanen hain berekor edo berekoi ez izaitea. Bainan infrentzu gabeko aurkirik ez da.

* * *

        Azcue jaunak musika ikasi zuela erran dugu, eta bere baitarik eginikako lanek ez ziotela eman uste zuen fama.

        Bainan eskual kanta bilha, ez du hanbat parerik ukan, salbu naski Aita Donostia.

        Eta nola ez ditu ezagut-arazi? Irakur La Música popular vascongada. Irakur guziz Cancionero popular vasco, bere hameka liburutan, eta bertze Cancionero hura, bederatzi liburutan, bai eta Euskalerriaren Jakintzan eratxiki dituen kantu hek guziak. Zer bilduma!

        Eskual kantuen amodioa bihotzean sartua duenak eskerrak izanen diozka Azcue jaunari, bizi deno...

        Hacen ondotik kantu bila ibiltzen denak behar du aithortu deus guti duela biltzen: buruxka arin batzu, izaitekotz.

        Erran ditake salbatu dituela ordu onean, itzaltzerat zoazin hainitz aire eder, eta ez balu ere bertzerik egin, tan gaitza bazukeen eginik sort-herriaren alde!

        Bainan kasik harrigarriagoko lan bati lotu zen gazte-gaztetik, nahiz izkiribuz ezarri, ohidura, erran-zahar, ipui, ikusi-mikusi, basa-sendagailu, basa-sineste, aspaldiko bertsu, eskual hizkuntza, eta holako!

        1882 plama handi bethe ditu xehetasun hoitaz, eta eskualdunen gogoa urbildik ezagutu nahi duenak badu hor zer ikas.

        Ez du gezurrik erranen. Bada oraino hainitz ekhei bazterretan Euskalerriaren jakintzako lau liburuak bildu ez dutenik. Bederen erakusten daukute zer den egiteko eta nola egin, eta jadanik zama bat gaitza ezartzen daukute begien aintzinean.

* * *

        Hots, nahiz zehar-mehar baizik ez ditugun aiphatu Azcue jaun zenaren lanak, badugu aski erranik erakusteko Eskual-Herriak galdu duela seme on, jakintsu eta langile ospagarri bat.

        Egunkari-astekariek erran dute nota itzali den. Ibai ondoan iraganez urerat lerratu. Handik salbatu ahal izan dute, bainan inharros-aldiari ezin ihardoki laur-hogoi-ta zazpi urthetan..., eta zonbait egunen buruan Jainkoa baithan pausatu.

        «Gure Herria»k esker mila ongi egile kartsu zenari! Agian gaztek nahiko dituzte Azcue handiaren liburu baliosak irakurri eta gogoan erabili.