SARAKO JOANES ETXEBERRI MEDIKUA

(1668-1749)

NOR ZEN

        Sarak fama handia izan du aspaldi danik eskuara maite dutenen artean. Askok eskuararen herri-nagusi egin dute, horko mintzairean egin izan baitira hamazazpigarren mendetik hunat hainitz liburu eta hainitz bertsu. Axular, Materre, Harizmendi, Haranburu, Diharassary, Janbattit Elizanburu, Agostin Etcheberri, Dithurbide medikua, horra izen batzu, Sara gain-gainetik ohoratzen dutenak.

        Egun, nahi ginuke goretsi hemezortzigarren mendean Sarak eman duen bertze eskualzale bat: JOANES ETCHEBERRI medikua.

        Gizon bat zen, 1668an sortua, ez dakigu haatik zoin etxetan, orduan bortz etxek segurik Etxeberria baitzuten izena Saran, eta heien berexteko argitasunik ez baitugu.

        Eskolak, iduri duenetz, Paueko jesuitetan hartu zituzken, eta medikutzeko erakaspenak Frantziako Tolosan beharbada, nun ez den Montpellier-en.

        Medikutu-eta ezkondu Issasgarateko Mariarekin eta haur andana bat izan zituzten, zortzi segurik bai.

        Saran bizi zen, bainan Saratik kanpo ere bazuen lan, bereziki mugaz haindiko Beran. Beratarrekin bazuen tratu bat sinatua, euri edo atheri, edozoin erik deituz geroz, Berarat joanen zela lehenbai-lehen, egunaz bezala gauaz ere.

        1716an egoitza Beran finkatu zuen, hor gaindi baitzuen eriketarik gehiena.

        Bainan, haren omena biziki urrun hedaturik, handik sei urtheren buruan Ondarribian kausitzen dugu, eta geroxago Azkoitian. Hor ereman zuen bere gaineratiko denbora, hogoitalau urthe, eta hil zen 1749an, nahiz ez dakigun ez nun, ez-eta zoin egunez, 81 urthetan.

        Motrikon bazuen seme bat mediku, Agostin deitzen zena, hameika haur segurik hazi zituena.

ZER EGIN DUEN

        Baina Joanes Etcheberri aipatzen baitugu, ez dugu baitezpada goresten haren medikuntzaren gatik, bainan bere eskuarazko obren gatik.

        Gogoratu zitzaion behar zituela bere eskualdun herritarrak lagundu eskolatzen, eta bereziki auzoko mintzairen ikasten: frantsesa eta espainola zituen oroz gainetik erakatsi nahi. Bainan aise ohartu zen bi mintzaire horiek hobeki konprenitzen direla latinaren medioz, latinean baituzte beren erroak, bai batek, bai bertzeak.

        Eta horra zertako hiru liburu preparatu zituen:

        Lehena: Eskuararen hatsapen edo hatsapenak;

        Bigarrena: Eskuarazko hatsapenak latin ikasteko;

        Hirugarrena; hiztegi bat: hiztegi hortan eskurarazko hitza eman zen lehenik, gero haren itzulpena latinez, frantsesez eta españolez.

        Eskualduneri eskaini ziozkaten hiru obra horiek «Gomendiozko karta» batean. Karta edo guthun hori liburuxka bat zen, eta Lapurtarreri erraiten ziozkaten bere xedeak. Pentsu zuen alde guzietarik herritarrak ariko zaizkola liburu galdeka, jakitatez gose-hamikaturik.

        Orduko Lapurtarrak ez ziren, ez, harek uste zituen bezalako jakintsun-nahiak, hurbiltzekorik ere!

        Frogarik hoberena, orai kondatuko dautzuedan gertakaria.

BILTZARRAREN EZA

        Ordukotz Joanes Etcheberri medikua mugaz haindian bizi zen. Beran; bainan halere hemengotarra zen, Saran etxalde bat bazuenaz geroz.

        Lapurdiko aferak Uztaritzeko biltzarrak gobematzen eta kudeatzen zituen. Eta biltzar hortan elgarretaratzen ziren herri guzietako buruzagi lehenak, hots, auzapezak edo heien ordainak.

        Joanes Etcheberrik bere seme Agostin igorri zuen Biltzarrari buruz bere hiru liburu-gaiekin, heien ager-arazteko, laguntza zerbaiten galdez.

        Dolhabide jaun zindikak eman ziozkaten paper horiek oro irakurtzerat Uztaritzeko erretorari eta Pierre Distiart Heraitzeko apezari. Biek erran zuten lan baliosa zela, eta imprimatzea merezi zuela.

        Imprimatzaleari galdetu zioten zonbat zen gostako ageraztea, eta ihardetsi zuen iru mila libera. Orduan medikuak jakin-arazi zuen, hiru mila libera aintzinatzen bazaizkon, ederki atherako zela.

        Hiru mila liberak ez zituen emaitza gisa galdatzen, bainan mailegu edo prestamu gisa, geroxago itzultzekotan.

        1727ko hazilaren 28an Biltzarreko lagun guziek ihardetsi zuten ezetz, ez zutela neholaz liburuaren ager-arazteko laguntzarik egin nahi.

        Nago zer gerta litaken egungo egunean, Lapurdiko auzapez guzien biltzar batean, gisa bereko galde bat egin baladi eskuarazko liburu baten alde!

        Balio luke entseatzea, ikusteko ea lekuan lekuko jakitatearen onetan ager litakenetz orduan baino kar gehixago!

GALDU ETA ATXEMAN

        Zer nahi den, Joanes Etcheberri medikuaren liburuak, laguntza eskasez, ez ziren argitaratu.

        Galdu ere ziren osoki ez nehork ez zakien zer bilakatu ziren. Daranatz jaun apezak ez bertze zonbaitek mende hunen hastapenean iker-aldi asko egin zituzten paper horien ondotik, Lapurdin gaindi, bainan alferretan.

        Julio de Urquijo eskualzale suharrak suerte hobea izan zuen 1901 eko egun batez Zarauzeko komentuan paper zonbaiten ikusten zabilalarik, Aita Frantsiskanoek erakutsi ziozkaten eskuz izki riatu liburu-gai bateu, eta nor harritu, hura harritu. Berehala ezagutu zuen Joanes Etcheberriren lana zela. Haren loria!

        Frailek gogotik maileguz eman zioten paperketa hori. Oixtion aipatu hiru liburuetatik bat haatik eskas zen: hiztegia.

        Bertze biak hor ziren, zonbait plama salbu, eta Julio Urquijok bortz-pa-sei urthez zer nahi iker-aldi eginik, 380 plama in-quarto dauzkan liburu handi batean ager-arazi ditu Etcheberri medikuaren eskuarazko gomendiozko karta, atxeman bi lanak, eta zer nahi xehetasun bai haren biziaz, hai haren obraz. Lan gaitza eta baliosa!

ERAKASPEN ZONBAIT ESKUARAREN DOHAINEZ

        Zer da bada Etcheberri medikuaren irakaspena eskuaraz den bezenbatean?

        Haren arabera Tubalen arrazakoek atxiki zuten eta hunarat ekarri eskuara. Beraz mintzaire ZAHARRA da eta hortako bereko errespetagarria, aspaldiko hainitz orhoitzapen begiratzen baititu bere hitzetan.

        Hasteko, eskuararen izena bera nundik heldu da? Eskutik Eskuara, zer da eskuaren abilezia baizik? Lehen denboretan jestuz mintzo ziren gure arbasoak, eta gero ohartu, mihia oraino eskua baino zaluago zela. Bainan eskuaren izena atxiki eskua delakotz gizonarentzat tresnarik aberatsena eta oro konda beharrena.

        Bai eskuara zaharra da, bainan denbora berean ZUHURRA, dena neurri eta izari, eta hemen Etcheberrik merezi du hitzez hitz aipa ditzagun haren oharpenak.

        Joseph Escaligerok dio: «Espainolek izkuntza hau darabilaten lekuetan deitzen dute vascuenza (erran nahi baitu eskuara): ez du barbarotasunik, ez hortz-karraskarik, ez eta zintzurrezkorik. Da hagitz emea eta eztia, eta dudarik gabe hagitz zaharra, eta Erromarrak etor zitezken baino lehen leku hetan usaian zebilana».

        Halatan beraz eskuarazko mintzairak ez du behar izan luzegi, zeren hitz luzegiak fastikatzen eta penatzen baitu entzuten dagoena...

        Laburregi mintzatzeaz ere huts egiten da, zeren halako mintzaira baita eskasa eta eskergabea...

        Mehegi mintzatzea ere ez da eskuararena: zeren hala mintzo direnak baitira mihiaren puntaz, eta ezpainak bilduz, ustez-eta, frantsesezko mintzairan bezala eginez, ederkiago mintzo direla eskuaraz; bainan huntan enganatzen dira, zeren eskuarak galdegiten baitu naturalki eta libreki mintzatzea, ezen eskuara eta eskualdunak bethi izan dira libertatearen maitatzaileak eta bilatzaileak. Eta hala hunelakoez erran diteke Eskritura Sainduak dioena: «sobera edoskitzen duenak, esnea edoski behar-bidean odola edoskitzen eta iresten duela». Dio oraino bertzalde: «Etzaren hain hertsi!», handik ez dakizula gerta Jeronimo Sainduak aingiraz erraiten duena: «Zenbatenaz ere aingira eskuetan gehiago herstuko eta juntatuko baituzu, hanbatenaz lasterrago joanen eta eskapatuko zaitzu, eta handik zure arraintza galdu dukezu».

        Mintzaira lodiegia ere ez da ongi heldu eskuararekin, hala nola j eta x lodiki erraitea Arabiarrek bezala.

        Mintza naturalki eta lañoki, batere apaindurarik eta bernizadurarik gabe.

        Beraz Etcheberri medikuak zuhurtzia berezi bat atxemaiten dio eskuarari.

        Dio bertzalde bat dela, nahiz herritik herrirat badiren diferentzia ttipi batzu, eta dauka mintzire bat biziki garbia dela: aitor du segurki eskuaraz ere derabilzkigula hitz berri batzu espainolak eta frantsesak bezala, bainan hitzen josteko manera hain da bertzelakoa, nun hortik beretik ezagun baita baduela etorki bat auzoek ez dutena.

AXULAR ETA SARA

        Bainan badea nehor bertzek baino hobeki erakats diezakeguna, nola den xuxenik eta ederkienik erabiltzen ahal eskuara?

        Gure Saratar medikuak uste du baietz, eta huna haren ihardespena:

        Nor erranen dut dela, nik orai bilatzen dudan Aitzindaria eta Buruzagia, baizik Pedro Axular gure Erretor famatua, eta ospe handitako hura? Egiazki Eskual-herrian hau da bakarra, hanbat autoren liburuetan zauntzan gauzak arantze-petik atherarik bezala, eta teologiaren mami hautua bildurik, eskuaraz ederkienik argitara eman darokuna. Halatan beraz baderraket eskuarazko Autoretarik, hau dela Aintzindaria, Buruzagia eta lehena.

        Axularrez hamalau plama baditu bero-beroak eta ezin hobeki itzulikatuak.

        Gero zazpi plama bethetzen ditu Sarako eskuararen laudorioez. Ez omen du urguluak akulatzen, bainan eginbide xoilak:

        Ene eginbidea da. Sara ene sort-lekuaz eta Laburdi ene herriaz mintzatzea.

        Bitxi bazaiku bitxi, Etcheberri medikuak biziki urrun bilatzen du Sara izenaren iturburu loriosa. Dio Abrahamen emazte eder hura eta Tobiasen esposa deitzen zirela Sara, erran nahi baitu «Andrea» edo «Printzesa».

        Eta huna segida:

        Bi arrozoinez daritzat herri huni hain izen hautua eman ahal izatu ziotela. Behinik behin bere paraia eta toki arraia eta arinaren kariaz. Eta bigarrenekorik bere eskuara garbiaren edertasuna dela kausa, zeina hain handirozki baita laudatu ez xoilki Laburdin, bainan bai oraino Espainiako eta Frantziako bertze Eskualherrietan ere.

        Eta arrazoinekin aipatzen ditu Saratik athera diren izkiribatzaile famatuak.

LABURDIREN IZENAZ

        Gero Laburdiren izenaz oldartzen zaio Oihenart Xuberotarrari. Hunek errana zuen Lapurdi zela Uztaritze eskualdearen izena, eta izen horrek erran nahi zuela lapur-toki, hots, ohoinzilo, lehenago zer nahi arrobatzaile kausitzen omen baitziren itsas-bazter hautan!

        Medikuari biziki gaitzitzen zitzaion erran horiek, eta berak zaukan lapurrek ez zutela deus ikustekorik egiteko hortan. Haren arabera, Laur-ur, hots lau ibaiek eman zioten Laburdiri bere izena:

        Eta arrozoin hunen zimendua eta funtsa da, zeren baitago lau uren artean finkatua eta hedatua; jakiteko, Bidasoaren, Charakariaren, Errobiren eta Atturriren artean. Badakigu Bidasoa heldu dela Baztango ingurunetan Espainiako aldetik, eta bereziki Erratzuko eremuetan sartzen diren ithurrietarik, zeina, iragaiten delarik Biriatutik Hendaiera, itsasoan sartzen baita. Bigarrena da Charakaria. Hau Sarako eta Urdazubiko eremuetan sortzen da, handik iragaiten da Senperera, gero Azkaina, eta azkenean Donijoan Ziburuetara, eta han itsasoarekin bat egiten da. Hirugarrena deitzen zen da Errobi edo Nibi, zeina jausten baita Izturiztik Itsatsura, handik Kanbora eta Uztaritza, eta azkenean Baionara. Laurgarrena deitzen da Atturri zeina heldu baita Bidachuingo aldetik. Beraz lau unen artean dagoenaz geroztikan, kanore du Lehenbiziko hatsapenean Lena eman ziotela Lau-ur-di.

        Gisa hortan Lapurtarren ohorea salbatu-eta, Etcheberri mirikuak erakusten du eskuararen arbuiatzaileak, berak direla arbuiagarriak. Erakusten du eskuara ongi ikasiz geroz ideia guziak aise adi-araz ditazkela gure mintzaire xaharrean.

        Ez da eskuara hitzetan erran nola eremuz baita eskas eta labur. Eta hala ez dute ez eskuara hobenduri eta faltaduri egin, bainan bai bere buruak, zeren diren lazoak eta artha apurretakoak, sortzeak emanikako hizkuntzaren ikhasteko.

DEI BAT

        Eta azkenean dei bat egiten dio Eskual-herriko gazteriari frango luzea. Huna hastapena:

        Gogoetan nengoalarikan egun batez, zer perpaus hautatuko nuen gure gazteriari aipatzeko, gogora zitzaitan, hei gehienik agrada ahal dakioketen gauza dela gerla; zeren jende gazteak, eta bereziki eskualdunak, bere baitarik emanak baitira gudura eta gatazkara. Eta nola gaztei eman behar baitzaie hekien disposizinoari dagokan enplegua, hargatik bada nik-ere hautatu dut hei hemen aipatzeko... gerla!

        Ordea behar bada boztuko dira, ustez ezen gonbidatzen tudala Marteren suzko eta karrezko joko eta habarrots izigarietara. Ez! zeren nihork gombidatu gabe berak baitira hartara asko emanak. Bainan deitzen tut Minerbaren dosteta ezti eta kanta-alosien bidez enoriantziaren kontra egiten den gerla ohorezkora, eta bat-bederak batere arriskurik gabe hainitz abantail eder ardiets detzakenera.

        Hau da gerla eder eta miragarri hutsa, zeinetan jakintsunak nahi baitu gizona altchatu eta abantailatu...

        Hots. Sarako medikuak eskualdun gazteak akulatzen ditu mintzaire arrotzen ikasterat, bainan eskuara atxikiz jakitatearen zimendu bezala. Denbora berean sustatzen ditu ongirat eta ez diote gordetzen zerutikako grazia gabe ez doazkela urrun xede hoberenekin ere.

        Bainan, gazte ala adineko, deneri emaiten dauku jastatzerat eskuara gozo ospetsu bat; eta, nahiz berrehun eta berrogoi-ta-hamar urte iragan diren Etcheberrik liburu hoik izkiriatuz geroztik, ez dute hain zahar ez eta hain arrotz emaiten eta mila plazerekin irakur ditazke.