BIZIA ALA ESKUARA?

        Ohoinek oihanetan, lepotik aztaparrez lotu eta, erraiten dautzute: Bizia ala moltsa? halaber guk Eskualdunek behar ote dugu egun hautarik batez aditu, ohoinak baino areagokoak diren gaixtagin tzar batzuen ahotik: Bizia ala eskuara?

        Eztakigu; beldurtzeko da, bertze asko itsuskeriaren ondotik, hori ere ikus dezagun, eta entzun. Soinu hitsak dire bazter guzietarik. Ja badute tokitan holakotsu zerbeit eginik; eta bertzetan bertzei bezen ongi, guri hemen jar dazkikegu.

        Estakuru berak dituzte; ba eta gehiago dena, hisia bera, herra bera, janiza bera, aiherkunde bera.

        Batzuen ala bertzen etsai dire bardin: Bretanian bretonen; Biarnoan biarnesen; Kaskoinian kaskoinen; Eskual-herrian eskualdunen... eta eskuararen etsai; etsai gero zinez, hil edo bizi, ahalak diraukoteno ez barkatzerainokoan.

        Hil nahi laugukete gure mintzai zahar maitea; lehertu, ezeztatu lehen-bai-lehen. Begien aitzinean eztaezkete ikus; poxolu dute, hots, ezin gehiago. —Zertako ote? —Zoazi zu! Zertako dire diren bezalakoak? Tzarrik baizik deus ezpaitute gogoan!...

        Duela bi ilabeteren inguruan, hemenxet aipatu behar izan dugu Rouanet Paristar deputatu gorri beltz delako batek Eskual-herrian egin zuela zerasalako itzulia.

        Zer etzarion jaun arrotz horri gutaz? Zozo tonto buzoka eta huntz batzu ginela oro. Eskual-herri guzian etzuen ikusi emazte uli, gizon tresna eta haur basa, iheskari, deus ezin adiarazizko halako... bere gisako tetele batzu baizik.

        Eta hori, zer delakotz? Eskuara delakotz. Eskuara orotaz hobendun. Eskuara ken, Eskualdunaren itzal guziak oro ken.

        Delako Rouanet hemen gaindi (gezur edo egia) omen zabilarik, haren kideko bertze batzu bazabiltzan omen —holakoekin bethi omen erran behar da, deusetan ez baititazke sinets— Frantziaren zoko-moko guzietan; bereziki Bretanian.

        Han ere hemengo zinkurina berak; ele nahasi, gezur berak: jende gibelatua, deusik ezin adiarazia. Gizon tokilo batzu direla hango gizonak; emazteak bardin; haurrak are tontoago. —Nor dela kausa? —Breton edo betroin mintzaia dela kausa. Guk hemen eskuara bezala, heiek ere han beren mintzai berezia baitute, haren gain doazi hango gibelamendu guziak; egiazko edo gezurrezko gibelamenduak.

        Gezurrezkoak ba, gehienak. Ezen hango jendea nongo nahikoa bezen bipila da, eta ernea. Ipar-aldean soldadorik hoberenak handik jalgitzen ditu gobernamenduak.

        Bardin ba, dire ordean breton hek gu bezala eta gu baino ere beren erlisioneari atxikiak; ba eta beren aspaldiko mintzai zaharrari.

        Aiten aitek erakatsia baiteie mintzai hori, orroitzapen bat baizik ez balitz ere, nahi lukete begiratu.

        Zenbat gehiago eztire bihotzez estakatuak, josiak beren tokiko mintzaiari, zeren erlisionea kasik orok haurdanik mintzai hartan ikasia duten, guk hemen eskuaraz bezala?

        Otoitzak, predikuak eta katixima bretonez egiten edo entzuten, guk eskuaraz bezala. Bakarrik, guk ez bezala, giristino eskoletan ikasten zuten orai artino haurrek, frantsesarekin batean, beren sor-mintzaia ere Etxean erdi itsura ikasi breton hura hobeki, eta garbikiago, osokiago erakasten zeien eskoletan fraidek eta serorek. Mintzai baten orde biga ikasten zituzten beraz.

        Orai serorak eta fraideak oro kentzen badiozkate, ez dute breton erakaslerik izanen eskoletan.

        Ahantz-arazi nahi liokete, gehiago dena, etxean ikasi breton poxi hura ere. Huna nola. Ezin sinetsizkoa da, eta bizkitartean egia. Ministroak Bretaniako prefetei hel-arazi deie: beharko dutela hemendik harat hango erretor eta bikario guziek elizetan orai arte mintzo ziren breton hura utzirik... frantsesez mintzatu; katixima frantsesez egin; predikuak frantsesez; otoitzak ere ba.

        Behazue! Diren bezalako nahasi tzarrek, zertan eta noraino sartzen duten sudurra! Zer joan zeie ministroei, prefetei eta bertze jaunfutre hoier guziei, breton apezek eta burrasoek nahi badeiete haurrei erlisionea bretonez erakatsi? Egundaino ez bezala, elizetan predikuak baitezpada frantsesez egin-arazteko, zer esku dute? —Eskurik ez; bainan gaixtakeria ordean.

        Jakin, atxikiak direla Bretonak fedeari, eta kitzikatu nahi. Jakin ez dituztela erlisioneko erakaspenak ongi ikasten ahal, beren mintzai hartan baizik, eta hargatik, hartakotz nahi nahasi, kordokatu, durduzarazi, errebel-arazi norapeit.

        Frantsesaren ikas-arazteaz baino miletan orroitago dire bretonaren eta erlisionearen... bereziki hune gal-arazteaz.

        Eta bertze guzien ondotik, horra orai azkenean zer gogoratu zeien. Eta zer mehatsua gero! Baizik eta, berehala obeditzen ez duten apez guziei paga kenduren deiela. Jaun mera edo auzapezek beharko dutela sinatu, ba edo ez, bretona utzirik elizetan, frantsesari lotu direnetz apezak? Hoi da astokeria!

        Ez duzue uste? Kanorerik ez luke; ez itxurarik, ez buru-buztanik... Eta bizkitartean ezta gerta eztitakena. —Zer ote? —Zer? Orizue gauza ber-bera ikustea Eskual-herrian ere... non eztituen Bretaniako haize hotzak lotsarazten. Hotz omen baita egun hautan han biziki. Bortz departamendu dauzkala, Bretania guzia horma bezalakaturik baitago jaun hoientzat.

        Bat ez baita izanen Bretaniako apez guzietan, debeku zoro hoi onhartuko duenik; ez eta eiki auzapez nor bera den bat apezaren salatzeko aiher litakenik, bretonez mintzatu dela.

        Gogoetatzen ez badire, hango ara ikusiz... Jinkoak daki zeri gauden! han bortz departamenduri bezen errexki oldarturen ahal baitire hemen bati. Eztaukagu eta guk baten erdia ere, non etzauzkun auzo kaskoinak eta biarnesak alde jartzen, tiranoen kontra.

        Gertatzen dena gerta, guhaur gelditurik ere, etsaiari buruz, ez dugu zeren izi. Bretonek eman etsenpluari jarraikiko gitzazko. Heldu bazauzku ohoinak, erranez: «Bizia ala eskuara» edo: «eskuara ala moltsa», ihardets goraki: «Bata ez bertzea. Fuera ohoinak! Fuera gure erlisionearen eta mintzaiaren etsaiak!»

        Ez denetz bada harrigarri: noraino deramaken Jinkoaren eta Jinkozko gauzen herrak!

Eskualduna, 1902-10-24