HAITZAREN GAINEAN

        Mundu hau zahartzearekin ez doa ontuz. Diote zenbaitek baietz: gero-ta gehiago argi, ongi, edergailu eta gozagailu dugula lurraren gainean: hots, beti aitzunatuz goazila.

        Ai! hala balitz; bainan ez baita ordean egia bezalakorik; buru batetik aitzinamendu bezenbat bederen gibelamendu baitugu bertzetik. Ez ote gehiago ere horxet egun zortzi gure adiskide Ameriketakoak zionaren arabera?

        Ez dugu eta kasik asterik, ez egunik iragaiten, non ez dugun guk erran ahala; eta zuek, Eskualdun hunen irakurtzaile onek, irakur ahala berri hits: egunetik egunera gaizkituz doala jendea, eta gaixtatuz. Nehork ez luke guk baino nahiago, ez balitz hala.

        Dugun behin bederen hatsa har; eta egun hautako solas gogoetagarriak apur bat ahantzirik, zatozte; goazin elgarrekin jar-aldiño baten egitera Itsasun Elizaldeko haitzaren gainean.

* * *

        Itsasun Elizaldeko haitza? Zer da hori? Haitzaren gainean jar gu? Eta nola koka han oro? Nola igan eta jauts? Zer derasa hunek?

        Itsasun Elizaldeko haitz hori berritan ikusi dutenek badakikete ja, zertara doan solasa. Bitxi zaionak egin beza irri; haizu da. Zenbaitek ja irri egin diote bazterretik; bizkitartean, ohartzen hasiak omen dire herrikoak, delako haitza ez dela bertze edo zoin haitz baino ergelagoa; tuntik ez dela zozoa.

        Eztakitenentzat erran behar dugu berehala: Itsasu Elizaldea dela herri hortako etxe eder bat. Izenak emaiten dion bezala, elizaren aldean da; lehen auzo. Laborantza, sal erospen, ostatu, oro badauzka. Sar-jali gaitza. Herritar ala arrotz, nehor guti da, han trikatzen ez denik. «Pas de Roland» ikusi nahiz Ataitzeko zoko hetan gaindi dabiltzanek han dute ohidura gelditzeko, zerbeiten hartzen goitikoan edo beheitikoan... edo bietan.

        Uste izaiteko da hemendik harat are ardurago geldituko diren ostatu hortan, bai oinezkoak eta bai zaldizkoak. Nonbeit hor oraino, ez badute beren burua han berean ahanzten, urrunago joan gabe, hanxeño laketurik.

        Laketgarri izanen baita Elizaldeko haitza, haren gainetik bazterretarak so egoiteko, edo jarririk mahainaren iguruan, zenbait lagun elgarrekin, jan eta edan, eta mus, inbido, iduki, hordago, paso; bete eta huts baso, han artzeko aizina eta gogoa duketenentzat! Ez da halako «tour Eiffel», ez bertzerik.

        Haitz bat duzu handia; zaharra; bainan oraino pizkor dagona; hein bat gora, bainan arauka zabalago. Eta zoin zabal eta gotor ahal den, ja huntarik ageri da: haren jabeak, Elizaldeko nausiak, barne bat asko salon bezen ederra egin du haitzaren gainean, barnez barne, adar-beso nausiak elgarretarik berexten diren sarde haren altzoan; bazterretako adar guziak hala-hala utziz itzulian; barnearen hegiak gizabete erdi bat gora, hetsirik gure elizetan gizonen jar-toki hek bezala. Bainan buru has neguan, eta udan haitzaren ostoek ferde-ferdea daukatela, itzal-aterbe xori ohantze bat iduri!...

        Zola guzia tronadura ederrez apaindua, edo zoin etxetako barnerik begiratuena bezen junt eta garbi, eta legun. Erraten dautzuet ikustekoa dela. Etxe aitzineko galeriatik haitz handira bide erditan gainez bertze haitz ondo bat mozkindurik, hala-hala, oso-osoa, bere azalarekin zut, han dagola, pordoin orde. Hartarik berriz haitz handira zubi bat bezala bidea. Eta lan gutiz egina han, bazkari baten emaiteko tokia Eta nolakoa? Airos eta goxoa ezin gehiago.

        Bitxi duzu gogoratzea bera, lan hori toki hortan hoin errexki egin zitakela; eta holako konka onean: pilota plaza baten ondoan, Ataitzetik hoin hurbil; Cambotik bi urratsetan, Miarritzetik ez hain urrun!

        Hemen bereko xoriburuak aipatu gabe, hainbertze baita hor dabilanik, harat hunat, ostoak errautsarekin haizeak airean derabiltzan bezala, firrindan, xirurikan, ximixta bezen zalu. —Iduri kasik lurra eztutela hunkitzen, oldarraren hartzeko baizik. Non nahuzue koka diten, jateko artea bera? Nehon kokatzekotz, Elizaldeko haitzean eginen dire, zango hegalez haitzaren adarrei; ahoz, andre ostalertsaren eztiari. Ja zer uste duzue burrunba daukatela, erle eta xori mota guziek haitz horren inguruan!

        Orok ikusi nahi eta gozatu eta futxo ezin sar oro betan. Aldia behar aitzinetik hartu, hamabortz, hamasei lagun baizik ez baititazke betan koka.

        Batek bertzeari sala, badela. Non den? Zer ote den? Goazin ikus. Letra letraren gainean; jadanik frangok holetan egunak hartuak aitzinetik. Dela karrosa, dela biziklet, dela otomobil... hola dabiltzanek ez dute alabainan holakorik baizik bilatzen. Nondik non egiten duten, tokirik hoberenean, bazkari, afari edo krakada. Jujez un peu zenbatek nahiko ahal duten jastatu Elizaldeko salda, bertze zerbaitekin, haitzaren gainean!

        Beldurtzeko bakarrik, lanak ukan ditzaten, zenbait aldi, burutziarik ezin eginez. Ezen hastetikako itxuren arabera, proosinoa izanen da han sarrixago.

        Non ez diren bertzetan ere arkitetak ernatzen. Ez baita ordean ostatu guzien aldean, eta holako parada gaitzean, holako haitz bat.

        Azkenean, zer gerta ere, har brevet bat. Gutiagoz hartzen dute askok; eta zer haroa ez daukate?

        Hau nehork etzuen gutartean kasik aipatuko ere, arrotzek ba, ez balitzaio Eskualduna jabetu, bere baitarik, nehork deus galdatzen etzaukularik. Huni hau zor zitzaiola iduritu zauku, bereziki Eskual-herrian oro gibelerat gauden tonto batzu girela derasatelakotz. Eta nork? Beren bizi guzian holako lan baten egitea gogora ez lakioketen batzuek.

        Ah! «le Basque n'a pas du tout l'esprit inventif»? ez nasik? Allez donc y voir.

Eskualduna, 1902-09-19