BEREZITA XX

Egokidiaz

        Gizonak egar likiro gaitz gehiago eziez uste beitü, nahi bada gaiza güzietan egokide izan; txipienetan megopia hertsiek die herrekek botxietarik erorten diradenian azalia egiten: handietan aldiz zorthü gaitzetan ta meskabietan doa gogamena ühaitz handian lur laiterraren pare, herotsik gabe. Egia horrez gerthaldi handi bat dago, heben dügüna emanen.

        Souza portuges zen, aitoren seme seinalatunetarik, maltso aberats, perestü ta bihoztoi zen. Emaztia zian ere sortzepenaz ta berthüde güzietaz ezin konplitiago, aspaldikoz Indietan, nahiz beren herria ikhusi Cochinen ziradian enbargatü, bereki zütien haurrak net txipi, aitoren seme zonbait, ontziko ofizierrak ta seiehün gizonen üngürian orotan. Negaroaren hatsarria zen doatsü izan, bena Cap-Bon-Esperantzara heltü zenian ontzia, sorthalde aizia zen haiñ borthizki jaiki non odeiak nahasirik, düründa ta ekaitzak haiñ harrigarri erauntsi ziradian, zelia ere süiaz erdiraturik erre nahi zükiala, ontzia beitzian inkaria. Alde güzietarik leze baizik ez ageri ta hetan herioa jenden aidürü, itxasoak ütxülipurdikaz ontzia inharrausten, behin alde batera gero bertzialat urthukitzen, gidaillak nahiz berriz Indietarat, aize khinperrek bidia baratzen, belak zathizka, batürak porrokatürik, hur herrekak ontzian turrustaz sartzen, jendia etsitürik, besarka bata bertziari azken adioa erraiten ta arimak zeliari eskeintzen.

        Hartan zirelarik hegoak berze althe dütü egoizten lürrilat doatzalarik lotsaz erdiara ladin ontzia beraren joitiaz, dire angura ta kanotak huriala egoisten, Souza bere emaztia ta haurrak batian da sartzen, ürrhe ta berze aberatstarzün meskabü halakoan bil ahal zütienekila da hetan jauzten, lehian barkoek joan ta jinak üsü dütie egiten, nahiz jende güzia salbatü, bena anguraren soka da hausten bagek ontzia die ellauditzen azkenekoz da zolatik lehertzen hanitz jende ithorik berziak bagekila borrokan hütxa ta ürrestadiak ta Indietako aberatstarzünak igerikan han, bere hatiekila; ezkapi nahiz itsasoak iresten dütianak, güziak herioari ihesi marrakaz.

        Ontzia kükültü die bagek, die ere lürrialat hilak urthukiten, hekila probandiak ta hatü güzietarik dirade itxaso huraz hirotürik. Lotsaz üngürünetan hilak behar ehortzi, erier eman zokhorri, gosiari bürü egin, esparantzarik batere ta gaitz güzien beldürrian beillatu basa gizonen herrian direlakotz erori.

        Alabadere Souza gaxoak sü pitzerazi zanian bilerazi ahal ziana, hazkürrü zenbaiten gei, ikhusten zialarik gosiak, bera, emaztia ta haurrak zabiltzala güziak nekatzera, bildürik bere jendiak, zorthü gaitzari bihürtü nahiz inkaria egiten zielarik lagünak ahalik bihoztoiena hitz horetan zen zarthü.

        «Jende honak dolürik ezta gütarik behar, galdiari, bena dügün Jinkoa errmestia salbatü gütialakoz; franko dakizie zer den marinera ta hartara doatzanak gosiari, egarriari, galtzepenari, ta meskabü güzier enjogi diradiala; aidürü hartan nork beria ideki behar diala ahalena ta Jinkoari ordaria eskentü zorthiak eztereion berze honkirik ützi, bakitia baizik zien artian».

        Bihotz oroz gomendatzen dereiziedana ikhusten düzie zonbat, emazte hau ta haur gaxo hek diradian dolügarri. Alabadere hentzat dükedan errekeitiak eztirateke handiago eziez zientako ükhenen dütüdanak ta güzientzat arien niz orozbat.

        Bilgura güziak nigarra begian botz bakhotz eramaiten ahal zütiala norat nahi biziatzaz etziela berze esparantzarik baizik haren manhien bedentzian, zeroien erran. Eragin barrüki bat taulaz hariz ta ediren güzietaz, gaian basa gizoner eta arimaler bürü egiteko hamairur egün hatien ta probianden idoreraziteko, gaiza beharrenen ere adelatzeko, bere harmada eskelearekila zütien enplegatü, hantik landan zen abiatü.

        Sortaldiala zian gogoa zekielakotz bazter hetan uhaitz handi bat bazela Portugesek S. Espirito izentatü ziena. Souza bere emaztiareki ta haurreki zabilan lehen lehena, aitak ta amak zütielarik aldizka haurrak ekharten; hen saihetsian zen Andres de Baze, pilotia banderaren ekharle, lauretan hogei portüges ta ehun bat bertze jende, güziak harmatürik, hen landan materosak ta maiñala gerla etzkienak zabiltzan.

        Dolü zereielakoz gizon gazter, halako andere flakü zena haiñ bihoztoi huñez ibilten (beit)zen andarillak eginik zütien ama ta haurrak aldizka soiñian ekharten. Bena llabür izan zen zokhorrian, mendi txüetara ta botxü zorrotzetara heltü ziradianian, han hek bear larrapoka gaintü, basa gizonak hüstüz, basa arimalak auhenez thinietan, leziak harrigarri, lanhoak üsü, biderik batere ezetare errailerik, düdan ehün lekoa egin behar, non etare hogeitahamar behar eztzenian, halako zen ibiltia jende dolügarri harena.

        Azkenekoz prbiandak akabirik, marluüz zathi hirotiak zütien ausikitzen basa fruitu txarrak jaten, ta sordeitzat zena hurik ez ihunere batzen; olha zonbaitetara heltzen baziradian zortzi luis zereien hur pinta saltzen. Hala jendiak holako zorthü gaitzaz nekatürik ziradian üsü hiltzen ta bere khorpitz txarrak basa arimaler üzten.

        Zen ere Souza gogomen dolügarriz nekatürik, zialakoz ikhusten bere emazte biguiña bera beno bihoztoiagoki ziala jenden bihotza azkartzen ta indar emaiten. Azkenekoz jakin gaberik norat, laur hilabetez ibilirik heltü ziradian S. Espiritoko ühaitz bazterriala, han erregeñi batek honki jinak eman zereitzen.

        Nekez ziradian errege harekila aditzen, alabadere Souzak zian inthelegatü ürhünago joaiten bazen, berze errege bat ziala bathüren mündüko ohoin handiena zena ta beren etxian behar ziala enbarkatzeko tenorialadrano egon, halako khorteziak basa errege batetan zen mesfida Souza, baliman ere etzian ogen, hartakoz berritzen zereioalarik khümita erran zereioan berze faborerik haren ganik nahi etziala salbü eman lezon ontzi ühaitzaren igaraiteko, nekez zereitzona basa erregiak otorgatü.

        Jarri zen ühaitzian ta bost egün zen han nabigatü, ez jakinez nonlürra honkiren zian. Sei ehün jende Indietarik bereki zütianetarik ekharri ehün ta hogeitara ziradian agortü, berze ühaitz bazterriala zenian heltü. Biharamünian berrehün zaldünen saldo bat Etiopiako Erregenetarik ikhusi zütian, Souza jiten; portugesek ja zütien harmak adelatzen Etiopenak inkara hari soz, baratü zien ibiltian. Ordian portugesek seiñalez zereioen beren eskelegoa erakutsi ta zokhorri othoitü hek baietz, bena jin zaiztian erregeren gana ta honki heltiak ziratekiala. Abiatü zen Souza bere troparekila, bena errege koartak zereiton borthak zerratü ta manhü egin bere jender eraman letzen portugesak, oihan txipi barniala, hiriaren hüillan zeniala. Han zonbait egün egonik ziradialarik gaizak trüküz hazkürrützaz emaiten, zaudian zer gerthüren zen hantik aidürü.

        Ordian basa erregiak Souzari zereioan igorri erraitera, bera jendiaren beldürraz portügesen harmen gatik, ta zirelakoz hazainak khario hirian, etzütiala sarerazi bena bazien harmak ützi, zütiala bürgü bazterretan jarriren ta ezin hobeki han ziratekiala, Andere Souzak halakoen herrian esküdagoa bagetarik izan ladin bere jendia, etziannahi. Bena bortxak dü garhaiten legia: topatü zien portügesek ta erran bezala berhezirik Souza, haren anderia ta haurrak zütien sarerazi; erregeren hirian heltü bezain sarri nor bere egongiala, Souza ta bere lagünak dütie makhila khaldiz porrokatzen, dereitze güziak khentzen ta hiriz kanpo akasatzen. Etziradian ürrhün, ez jakinez norat abia heltü zereienian berze zaldün athe bat, otsez soiñekoak urtik letzen, larria ützi ezpazien nahi. Zorthü gaitzaz ziradian portügesak haiñ mendestü non batek ere bihürtzera ezpeitzian bihotza enjogi. Andre Souza bera ahalkez zadin pikarraitü bere maiñaten eretzian, nekez zian mantharra lürrilat egoitzi ta ber denboran hariñan eskiez xilho bat eginik gerrentzialdrano zen hartan ehortzi.

        Zaudian maiñatak ta berze jende güzia begiak apal, arimak hilik; Eleonora zen anderiaren izena, khorpitzaren erdia zianian hariñaz estali, bere bilhoetzaz ere bolharra gorde, deithü zütian mainatak otsez non zen bere senharra? Gero begitarte zohardi batez soegiten zialarik pilotariari ta berze ofizierer zereien erran:.

        «Ene adiskide honak, zien kapitainari ta niri egin dereiküzie egürükitzen güniana, zien bihotz lealetarik. Ordü ta ütz deizazien khorpitz hau lürrari ja bere legarraren erdia dianak phakatü. Zoaztie ta zien bizier sorga, ene arima tristiaren ere othoi Jinkoa. Zietarik herrilat heltüren denak Eleonoren berri galtho eginen dereiziener haren bekhatiek non dien iarri, düzie erranen».

        Denbora zathi bat ixil egonik begiak zeliala, zian oraiño erran:.

        «Ene Jinkoa mündiala jin nizan bezala heben nago enekhorpitzaren erdia ere hilekila. Ene Jinkoa besarkatzen düt zure akadoiaren azotia, ene bekhatiek merexi ziena har ezazü besoetan ene senhar ohoratiaren arima, igaran bada zure ganat, haretzazü ene haur goxoenak, nere saihetsian daudenak; har ere enia ja ezpainetan dena ta dereizüdana ene Aita ta ene Jaunari ützültzen. Ezta lekhürik zure ganik ürrhün denik ezetare zokhorririk zure besoek eman elirokeianik».

        Akabatzen zütialarik hitz hek Mosde Souza, bere senhar maitia, ohoiñen eskietarik ezkapirik, heltü zen emaztiaren khantiala harritürik, bata bertzia(ri) soz elherik erran ezin gaberik zaudian. Oihan bat zen hüillan hantik, laister harat Souza zena abiatü, bazka zerbaiten haurrentzat buskara, bena ethorri etzeno zen ja hil bata; bere eskiez ehortzi zian; ützüli zen berriz ber oihaniala, nahiz bere emazte maitiari zokhorri ekharri. Jin zeneko Eleonora zen itzaltü ta khorpitza bi andere aurenek heda zieno estaltzen ta nigarrez bustatzen, marrakaz zaudian, herioa ezpañetan, bigerren haurra ama beno lehenxiago ere hilik ediren zian. Souzak, ordian, Eleonore eskier mila pot eginik ehortzetari zen lothü, bi andere aurenek ürgaisten zielrik: erdian zian jarri bere emazte maitia ta saihetsetan bi haur gaixoak. Izigarri dena da lazerri haiñ harrigarrian, dremenden plaiñia zeliari ezetare lürrari etzereioan ezkapi, Souzari. Hantik herioaren aidürü, üngürü zonbait thonbari eginik abiatü zen oihaniala ta düdarik ezta bizirik edo hilik, basa arimalek jan ziela arima, Eleonoraren lagün, beria ziala igorri Jinko Jaunari.

        Zonbait portuges hetarik S. Espriteko ühaitziala berriz abiatürik, herritar ontzi bat ere bathürik, hantik zereikü, balima, kondaira nigartsü honen berria heltü; bena nola nahi den, zer aligoa, zer baloria ta zer egokidia etziradianak zorthü gaitzarren kontra Souza ta Eleonorenak! Zer ere eztate gerthaldi ikharagarri hau meskabü demendrenaz bihotza flakatzen zereitzaner ta marrakaz doakaberik eztiela diroiener kasü dremendenian, dirudianian heiagoraz eta helez.