HITZAURIA

        Libürü labür bat' etzerelo eder hitzauri lüzia; alabadere leal da, dian bat, nolako nahi zertakoz egina den gatik erraiteko. Jakintzüek dakie hüskara ama mintzoetarik dela bata, hartakoz ere Jinkoak eman zereioan obedantza güziak dütiala; bena delakoz Zeiakinen saldoa hanitzez jakintzüena beno handiago, ta hen üstiala hüskara lizatiala hiztera nahasi bat, ezkiderik, jarraikirik elükiana bakhotzik, halako basa sinhestearen garhaitzeko, hartüren dügü heben nabastarria.

        Ehünetan entzünik gaude, hüskaratik lankhei honik sorth'eztaitekiala; badaite othoitze libürü txar zonbaitek diela sinheste hori sorthü ta gogortü, bena izanik ere botxia beno gogorrago, mardotüko dügüla, düt sinhestia: hartakoz mintzo haren ohoriaren gatik, lümari niz heben lothü; ez gorrer entzüneraziz nahian, ez etare ütsüer ikhüseraziz egarrian senthagailla hek eztaoteke niri; bena bai egiari zor düdan eginbidiaz düt lan hau besarkatü, fidantzan düdala ager jarriren, hüskara zertan nahi hitz arrotzetzaz paira dateikiala. Gauza berrietan ere, berze mintzoek bezala, beraren izairiatik hüskaldün ükhüdian izenak arozta litiriola.

        Haur-min harez, niz obra hüntan salbü izanen, behar eztüdalakoz zaharretarik baizik; ta hetan dialakoz hüskarak, berzeren khinper, bere edertazünak franko. Ezi, ikhertzen deno bere zahartazünian, xahiago da, bere aberatstarzünian agertzen; badaite hitz batzü zahar diradialarik, berri diradiala üdüri izanen; ezta haren falta hüskaldünek ahatze badütle. Bena hen eginbidiak dereie hitz hen arra hartzia manhatzen.

        Llabür ta argitzü izaitia, ezta lankhei arhina, ezetare hitz khütoetan hanitz erraitia. Orozbat ederki mintzatzia ezta erraile güzien arraifia; bena erakhutsi badüt hüskara xahüki har daitekiala, probatürik dago hala ere mintza ahal daitekiala, ta ni beno langile hoberik diano, hetarik sorthüren dela haren ohoriaren gatik oraño hanitz berzerik.

        Egündano etzait bürian sarthü, ez etare sarthüko, gaizki mintzatzia hüskaldünen axolgabiaz etare nola gogatü eztien beren amamintzoa dieno mezpretzatzen, herria diela arnegatzen; ta Jinkojaunaren dohaiñak zankopetan dütieno jarten, beren büriak dütiela apaleraziten. Ezi sortzepena denian eder, ta mintzoa arauiala, ükhatzen dütianak biak, herriari dago traidore, ta berze dierri güziak berenetzaz baliatzen diradiano, baliatü nahi ezten hüskaldünak, berzeren gaiñtik abantailla ükhen dütianetzaz.

        Mintzoen banaitiak dütü dierri güziak bederakatzen, hartan daude bederak tieso. Hüskaldüna aldiz hetarik lehena dena bere mintzoa eskeletürik zinez, haren hilerazitera dabila. Deizogün galtha, datekenian hartara heltü zer datekian hüskaldüna? Bohamien kastatik datekia? Hek bezala beren artian hitzauri txar bat orhatürik, tximinoek, mintzazale balaude, elükiena nahi. Dieia holako bat obratüren?

        Ene gogoan eztago, jendia bere ama mintzoari arrimatürik, berzerenetzaz eztian axolik. Aspaldian dago errana, gizona dela hanbatetan gizon, nola mintzo suerte beitaki; topa hüskaldün menditarrak dakian espaiñola, delako hen aizo; topa ere, ordokitarrak dakian biarnesa edo zerbait frantsesetik, hantik biek dütükien abantailla gatik, bena beren artian ta etsaien eretzian, hüskara xahia dezen mintza, da ene egarria. Hartakoz ere hüskara baizik eztakiana, bego artzaiñ, merkhazalia beno gizon perestiago datekiala ni berme.

        Bena hüskararen ontartiaren gatik, erran dügüna sinheste gabien eretzian thipil bedi, akadoikeria handi baten auzi hau lizateke ekheia. Lizate, elhen parrasta altistak urden aitzinian ereitia bezala. Llabürzki dügü erranen hüskaldün lealak bere mintzoaz jakin behar diana, Aita Larramendik ere laski probatü(rik) dagoela hau dela.

        Lehena, mintzorik hüskara beno bere hitzen egokian hobedantagorik denik eztela.

        Bigerrena, batere jende güzier mintzatzian haren garthardia dianik.

        Hirurgerrena, ez etare, bere elhetan hain llabür denik.

        Laurgerrena, bere araudian ta ardiestian batere jarraikiagorik eztela.

        Bostgerrenian, alozia bat diala, berze mintzoetaz edereiten eztena.

        Seigerrenian, batere hüskara bezain aberatsik ta naharorik eztela.

        Zazpigerrena, ama mintzo dela, brobantza güzietzaz ikuraitürik, dena, hetan ere lehenetarik dela.

        Zortzigerrena, Griego mintzoak hitz hainitz jesan dereioala.

        Bederaizigerrena, Latiak, frantsesak, Espaiñolak ta Italianak orozbat.

        Hamargerrena, Hüskara dela net posmagarri bere zazpi hitzkondien gatik, diranak: Nafarrakoak, Züberoako, Gipuzkoako, Bizkaiako ta Alabako hitzkondietan.

        Hamekagerrena: Hüskararen khorpitza, bere hitzkondiak berhez jarririk ere, elizatekiala gütiago obedant. Probak daudiala bi Nafarretako, Lapurdiko, Züberoako, Gipuzkoako, Bizkaiako ta Alabako hitzkondietan.

        Hamabigerrena, hüskara dela mintzo bizia ta jakintzia.

        Hirurzpalaur Katezimetan ageri dena, libürü ere zonbaitetan diradianak, Kempesa edo Contemptus mundi, Mosde Chourio (Xurio) Dn Joane Lapurdin Erretoraren obra 1720 urthian moldizkidatia. Doctrina Christiana hüskaraz bihürtia ta Irunen moldizkidatia, 1626, Dn Juan de Beriain lizenziatiaren obra. Berze libürü bat tritia diana Noelak ta berze Espiritual berriak, Baioanan moldizkidatia, 1630. urthian, Joanes Etxeberri theologian dotoraren obra; ber ezkiribazaliak egin dü ere berze libürü bat, Hüskararen adretzaz, mintzo dena.

        Bena ezagützen eztügüna; bada oraiño berze libürü bat moldizkidatia, langiliaren izena eztiana: tritia du Exerzizio Espirituala, harek ere bere egiliren izenik eztiana Baionan moldizkidatia, urtherik bagia Berze bat ere ber tritian: hamabi berezitan erthailtia gaiza ezin hobenez bethia, Dn Pedro Argaiñ apezaren obra 572 ormestan, Bordalen moldizkidatia 1686. Berze bat ere Saro de Labortarena ezin Hüskara ederragoan, marinearen eginbideaz, Baionan moldizkidatia, 1642 urthian, bena güzier gaiñia da J.K. Ordeiñu Berria, Juanes Lezarraga berazkoizkoaren obra da Rochelle-an moldizkidatia, 1571 urthian, Erregiña Joanari eskentü ziana; haren landan, berze bat Geroko Gero deitzen dena, Dn Pedro Axalar Sarazoko Erretoraren obra, Bordalen moldizkidatia, 1641 urthian. Joan Etxeberrik mediketan dotor zenak Azkoitian zian ere, Hitztegi bat egin, hüskaraz, Espaiñolaz, frantses ta latiz antolatia, bena moldizkidatü izan denez eztakigü.

        Mosde Arnalde Oihenartek dereikü ere ützi libürüñi bat, Atsotitzak edo refrañak, izen diana, Parisen moldizkidatia, 1657 urthian. Jarraikiz dereikü beraren Gaztaroa neurthitzetan ta azkenekoz Zaharzaroa ere neurthitzetan eman, Pauen moldizkidatia 1664 urthian, beherago zerbait obra harez dügü erranen. Agergei da ere (ümen) berze bat trite dükiana Aberatstarzün güzien giltz bakhoitza, nere izenian sorthüren dena, ta aberastü nahi direnen komendian datekiana.

        Libürü jarraiki(a)z, heben dagoenaz, begotze laidoriak, berzer, txipi bada ere, ikhertü dütian gauzetarik franko da ageri, bere irakoietan hüskarak berzeren arropetarik eztiala beharrik. Soberana ere lükiala, beratan, bere zazpi hitzkondetzaz; Hornera bezala, beretzaz, ari baladi, obratüren dian lanetan ta bide xüxena khoi denari berze batek bezain honki erakatsiren dereioala bide llabürena ta ederrena.

        Berze libürü zonbaitez, erdi latiz edo frantsesez josirik direnetarik, heben mintzo ezpakirade hobe(ki) egin ahal lütükienek dereikie balima barkhatuko; eztereiet aharrarik borondadian eginen, düdalakoz uste ezin giradila hobe hen gogamenaz. Bena egar eztirot hen hüskara txarra; ta dakigünian urthe baten barnian Jesuita batzu, Kastillanek, ikhasi diela Loyolan Hüskara konfesatzeko doia, hirurgerrenian aldiz peredikatzeko behar zeretena, ahalkegarri da Hüskaldün ezkiribazalek eztakien hüskara. xahiren eztien axolik.

        Jesuita hek ere zien aithortzen hüskarak ekidar güziak zütiala ta gramatikaren itzala dianak egia hori ükha elirioiala, haren bokatztiaz zerbait erran behar badügü, dügün galtha non den proba agerragorik hüskaldun menditar baten behatzian heno; ezi Biarneseki akointarik ezpadü ükhen hartan dirade hüskararen egokiak, alozia, ta gaillardi egiazkoak, dakitzanetan edirenen diradiala nork ükha.

        Nere althetik ageri dena, eztirot ükha eta aithortzen düt, eztüdala hüskaran azardun(ak) aski ta haren edertazünak aski erran, ahal nadin haren barnerat behar bezala ari; alabadere gogoan düt: haren arakoietarrik zerbait argitü düdala, berze batek porrogatüren diana. Ezi ene arauiala ezta mintzorik llabürago ez eta azkarkiago hüskarak beno gaizak azaldüren dütianik. Hantik arren gogomena, hüskara Jinko jaunaren obra dela, eta ez gizonena? Ezi galdürik balego osoki, halako bat jendiak egin derokiela? Nik ja diot ezetz, ez eta ere lür güzian diradian jakintzüenak, ehün urthez lanari lothürik ere halako obra eliroiekiela egin.

        Mündiaren laur bazterretan probak daude xütik, ama mintzoak Jinkoaren obra diradiala. Dierriak ere berhezi ziradenian eraman zütiela nork beriak. Mintzo hetarik dirade hanitz sorthü, hetarik ere saldo bat arragortü ta jendiaren beharrak jesanez ta josküraz haboroenak mündian labekatü, hetarik Griegoa, Latia ta berzetarik saldoa, bena mintzo hek zer lan jendiari eztie eman, lehen eziez beitirade zerbaitetara gerthü Latiaren hirur alhaba: Italiena, Frantsesa, Espaifliola laur ehün urthe azkenetan ari dirade bethatxüz ta arrapaintzez osoki khanbiatürik, ta beren amari hüillentziarekila baizik mintzo izenik eztie irapaizi orozbat Latia amamintzo eztena, Griegoa ere ber denboran ber medioz obratü ziradianak.

        Bi mintzo eder hetarik lehena aspaldian hilik'ta libürüietan ehortzirik dago; berzia aldiz gizontze obraren doiala, dago bere herrian eskeletürik ta noizpait izan zenetik hain eskeletürik, non (banaite) libürüetan ikhasi dütinek oraiko griegokila nekez beilirade aditzen; ama mintzoak aldiz meskabü hetara eztirade erori, hek dirade üdürigoarik beren artian batere eztütienek.

        Dügün orai hüskarari sokhaldi bat: nonbait erran dügü, Espaiflia güzian, lehen mintzoa izanik, ta dierri arrotzek mendietara baztererazirik, hirur mila urthe hetan dagoela hetan kokatürik. O ama mintzoa ezpaliz, xoko batetan lüke bere ama, eztelarik ageri ihon ere haren üdürigoaren seiñale dremendena; oral txipi badago ere, Erruma handi izanik txipitürik dagoen bezala, orozbat Espaiñiatik ohiltürik dagoela ta mendietan baztertürik. Mendi hetarik (ümen), Alabatarrek Zuberoala, Nafartarrek Basa Nafarrara, Gipuzkoanek Lapurdira, dagoela ekharririk. Dian bere herritar banaitetan, banaite jarri dien, batzü berze(ak) heno hobeki mintzo diradiala gogoan, nekez ere beren artian dialarik aditzia, ohore, ogen heno gehiago hüskarari dereie, zeren eta herri batian galdü dütian hitzak, berzian beitütü edirenen, hala hüskara bere osoan dagoelarik haren ohoriari enjogi diradianek, dian hazteriaz sendoturik, ta sekulan bezain eder agereraziten beitü.

        Libürüaren jarraikian Mosde Oihenarten atsotitzak ta refrauak irakurtzaler agrada ziratekiela ustian, ditut jarri; ta gerthaldiak diradialakoz gizonaren mirailla, hantik dükien probetxia eztate gaiza apürra, hitzkonde hüskaran izkont diraitekiala ta bakhoitzari tieso nahi lazaitekina, bethatxiak kanpo, llabür lükiala kondera die erakusten.

        Nadin aldi batetik edo berzetik seme, hüskaldün niz. Arren mintza, hen güzietan düt züzen, amaren hontan düdan bezala; zeren amen horrez enaite balia, ama hari dereiodan amorioa agertu badüt, nik beno hobeki proba ahal lirokienak ixil egonez ogen dü. Filosofo hüskaldünaren Ekheia, düt nik heben lanthia, berzek beze egiazkoarena egin. Obra dago beben hüskaldün güzier eskentürik, batzü arrotz bazereitze zonbaiti, holako eztirateke hüskara dakiener, berzek aldiz hitz ez-ezagütiak Latin, Frantses edo Kastellano ezpazereitze Hüskaratik diradiala, bortxaz aithortü behar dükie berriz ere hüskarari ützüliz. Medio horrez beren ama mintzoari, seme izanik, ohore dükie, Jaun Jinkoari ere berak egin dian mintzoari beba egoitez, diratekino ederki antolatürik hüskarazko obretan langiliak dütü beredikatüren. Halabiz.