SFAX-ETIK

1914ko maiatzaren 19an

        Utzi genduen atzetik ba Venezia eder hori eta, badakizue nora etorri ginen? Sfaxera. Ete dakizue non dagon herri arrano hau? Uste dot ezetz; baina ez da ardura, neuk esango deutsuet. Herri hau dago Afrikako Aljeriako itsasertzean.

        Heldu ginenean ontzia lotu, eta gauean han goaz zelango morroiak han bizi diren jakitearren, hartu genduen Ali eritzon baltz bat lagun, eta erakutsi euskun herri guztia. Kale batetik ginoazela entzun genduen musika mota eta abesti inork aditu ezin ebazanak. Itaundu geuntson Aliri ea zer zen, eta erantzun euskun moroen kafetegia zela eta ezin eitekela europarrik hara sartu, galerazota egoela-eta. «Ondo dago», esan eban nigaz egoan Gorlizko batek, eta saria emon beharrean, horixe berorregatik okotzeko bat emoten deutso Aliri, eta han doa hankaz gora. Han utzi Ali negarrez, eta bagatoz ontzirantz, eta sartzen gara bar batean, eta ordu erdi inguruan egon be bai bertako ugazabagaz hizketan. Honeetakoan guk ikusten genduen jende asko etxe aurrean baina ez ginen ohartzen hareek guri itxaroten egozanik. Baegozan han gitxienez ehun moro, gertu geu hilteko, eta gu han gengozan ben-ben ezer ez balitz legez, eta halako batean badinosku etxekoandreak:

        — Mutilak, galduak zarie.

        — Ez dago beldurrik —inoan gorliztarrak.

        Geroago eta jende gehiago egoan etxe aurrean. Halako batean han goaz gu kortara. Moro guztiak orduan korta ateetara joan ziren. Ikusten doguz kortako untze batzuetatik eskegita egozala moro jantzi batzuk, ipinten dogu bana, eta han goaz kalera bar atetik. Moro guztiak egozan korta ateetan zain handik urtengo ginelakoan; euren artetik sartu ginen, eta inork ezagutu be ez.

        Ederto gengozan jantzita, inork ez ginduen ezagutzen, eta dino gorliztarrak: «orain kafetegira goazen», eta ben-ben sartu ginen moro-etxe horretan, eta jarri be bai eurak legez zabal-zabal lurrean. Eskatu genduen kafea euren hizkeran, eta hartu be bai. Halako batean ezagututen gaitue, eta han datoz lau baltz geu joten. Ibarrangelutar batek jaurti eutsen eskuan eukan edontzia aurpegira, berehala beste batek kurtzulu guztiak jaurti ebazan leihotik. Ha zen zalaparta! Agur hango moro guztiak, denon jabe egin ginen eta goizeko ordu bietan heldu ontzira txakur txiki bat barik, baina moroen kafetegiko kurtzulu eta edontzi guztiak apurtuta.

        Biharamunean be joan ginen aurreko egunean legez jantzita, eta inork ez euskun jaramonik egin. Zer ba? Beldurra sartuta geuntsen-eta.

        Sfax herri guztiz txiroa da. Han ez dago ezer be; bertara etorrita dagozenek nasako fosfatoaren gainean lo egiten dabe, eta gehienek soinekorik bat be barik ibili ohi dira kalerik kale, bakar-bakarrik ontziren batean osturiko zorro zahar-zaharren bategaz atze-aurreak estalita.

        Herri bi dagoz, bata europarrena eta bestea bertako semeena. Bigarren honetan hainbat lantegi dagoz behar politak egiten dabezenak, bai burdinagaz eta bai egurragaz, baina dena behean jarrita. Errementariak, esaterako, jarrita hauspoari eragin, jarrita galda atera, eta jarrita mailuketan egin. Halakoxeak dira arranook.

        Europarren herrian bizi dira moro aberatsak, launa eta bosna emazte daukiezenak, eta batzuk zortzi be bai. Lau baeukazan guk okotzekoa emon geuntson Alik be, berak esan euskunez.

        Moroak ez dira urdaizaleak, baina behin harrapatu genduen baltz handi bati jan eragin geuntson zati galanta lau euskaldunen artean. Onak ipinten ebazan berak ezpainak!

        Hantxe bertan utzi genduen hobiratuta Atxurra eritzon abertzale lekeitiar zintzoa, gaixo zoritxarreko bategaz hilda. Goian bego.