AGUR YAUNAK!

(epilogu ta gogoeta)

        Dagoneko emen ixiltzerakoan, irakurle, ezjakiñaren tristurak artu nau. Ezjakiñaren tristura illaun zoro urduri batek. Ez jakin ba nik bilbotarrarekin anaitu zeran ala etsaitu. Eta agintariei egin oi zaien agurra tinka zaida buru-belarrian txasta!; eta ezergatik ezin uxatu dut.

                «Agur, yaunak...

                Denok Yinkoak eiñak gire,

                zuek eta bai gu ere.»

        Tristura bai. Eztakizu zenbaterañoko tristura damaidan euskaldunon artean ezin alkar konponduak. Martiri mardul narorik baditu jadanik Aberriak edo euskal askatu bearrak; bañan «konbibentziak» edo euskal anaitu bearrak? Oraindik ez, nik dakidanik. Bi milloi besterik ez gaituzu euskotarrok eta oraindik, arerioei buruz, eztugu sekula ikasi izan bat artzen.

        San Juan xarrak, larogeitadunak, ez omen ziñon besterik: filioli, diligite, maita zaitezte, maita, maita. Gaurregun ura bizitzera ta gure artean bizitzera, ez liñokiguke auxe baño: euskotarrok, anaitu zaitezte, anaitu, anaitu...

        Zer dala ta ordea anaitu, beti katu-txakur izandakuok?, —darraiteke jardeska geiegik. Zer dala ta? Eztago beste zergatirik. Bakar bat baña bera bai naiko sendo aberatsa: «Denok Yinkoak eiñak gire.»

        Egunero ta bearrago dugun benetako demokraziari, benetako «konbibentzi» edo «ongiartzea»ri nekez topa leioke sorburu ta oñarri bikañagorik, gure kristau gizartetasunak daipan gogakun orixe baño, baldin ongiartzea benetakoa izango bada beintzat: «denok Yinkoak eiñak gire». Denok: kristauok eta kristau izateko sortu guziek, zuri ta gorri ta beltzok, agintari ta mendekuok, gogaikideok eta ezok, lagunok et etsaiok.

        Jainko irudira sortuak geranez, nor bakoitzak darama berebaitan Jainko egi apurñoa. Edota beintzat egi antza, egi asmoa. Egi osoa, Ontasun guzizkoa, Jainkoak berak bakarrik. Ez gizakietako iñortxok.

        Beraz, barka bearra diogu, norgere buruari aña lagunurkoari, bere bakarrez egi osoa ezin emana; osoa billatzean, laurdenarekin gelditu bearra; ots, utsegitea; ots, utsegiña. Beraz, barka bearra okerra ere.

        Beraz, beraz... itzalik aundienez «Agur yaunak» guzioi (abes daroa ain gainkiro euskal demokraziak): alkateoi, aldunoi, erritarroi, Franco orri berari... Agur, ongietorri, datorrenari; datorren nornairi. Agur, ongi izan, doakunari; doakun nornairi.

        Alaber Abendatsek ere emen, Unamunoren irritsa ixiltzerakoan. Agur, Yauna (dirautzut, irakurle), ongietorri, «Aberriak min dit» era gogatsu zatozkidan orri.

        Agur, Yauna (dirautzut zuri ere, Unamunoren irritsak saminduta bazoazkidan orri), ongi izan eta gaizki esanak barka.

        Asarre, beraz? Eztezazula alare aztu: Unamuno re Yinkoak eiña duguna, Unamunok ere Jainko egi apurñoa baduna, ta Unamunorekin baita Euskal Animak ere. Baita Abendatsek ere.

        Bapikotu (doblatu) egin dudala Unamunoren euskotasuna? Unamuno berari kulpatu ori. Beraretxen arrandi ta izakerari kulpetsi. Berbera mintza baitzaizu bere bizitza jario osotik liburuetan barrena, nik orpoa eman ala. Ezin zuur eta maratzago joka natzaizu ortan, aretxen itzak nondik eta nola iñarrosiak dizkitzudan bereziki zedarrituz, batzutan aspergarri izateraño.

        Erdaltasun zale ere badala? Legatz preskuaren zale ta aldi berez, perretxiku goxoen zale ez ote zeu ere? Zale batek ezpaitu ukatzen bestea. Nik uste.

        Onako ontatik antzo beste zenbait aldetatik ere sogin leiokela bilbotarrari? Bai enetxoa. Erañeguntxe izparringian irakurria dut Ortega y Gasset il dala (G.B.) ta ondorioz epai auxe: «europeu oldozkuna dugu Ortega: ta Unamuno, berriz, españiar oldozkuna». Gizadi geienaren usterako, zuk dakizu, Euskalerri Españian dago ta Españia da; Españian españiarrena da, jesuitena, katolikuena, griñatsuena, burlatsuena, setatsuena. Euskotarrago ta españiarrago jotzen gaituzte urrutiotan atzerritar ezgutxik. Etzazula ba uste, Unamuno españiar gogakuna dala diñon izparringian aren euskotasuna ukatzera datorrenik, tinkatzera baizik.

        Bai enetxoa. Beste zenbait aldetatik ere sogin leioke bilbotarrari; bañan orrekin eztiozu maxkalduko, eztiozu sendotu baizik egingo, bere betiko eusko mendu zangar giar nabarmen iratoezin gañezkor kutsakorra. Bai zera maxkaldu!

        Euskeraganako etsaigo aldetik baietz? Ardura ta arreta geiegi eman zion don Migel-ek lenbizi euskera ikasteari ta gero euskeraren kontra itzegiteari, ortantxere zearoko euskotar ez agertzeko. Gorantzi, gero: fedealdi gorian sortu oidira siñausleak, herejeak... Biraularia askoz urbillago omen dago, gero, Jainkoarengandik, ajolakabea baño.

        Begirune edo errespetu guttisko izan diodala, alako aiton gurgarria kantari ta ipintzean? Ortan bai, arrazoi naro damaizut ortan. Neu nagozu kezketan, gaizki ez egin ote. Alabaña, baten batek ez arren, aitonak berak barkatuko didalakoan nago. Gabonetako etxebarne pozaren geiegikeriak dituzu oiek, aiton-billobak pamiliara biltzean. Gabonetan, gizona, nork eztu txalopin-txalotzen Antton eta Peruren ume kanta?; eta txalopin txalo bitartez, zein aiton-amonek, beren gerriko min eta guzi, eztute dantzan ere dantzan ekiten, naizta naiko farregarri? Biamonerako utzi oi baitira kezkak, erreumak eta... lotsa damuak.

        Zuretzako, irakurleak berak biamonez gogatu eta erabakitzeko, utzi ditut nik enseiuon, berariz erein eta utzi, zenbait irizpide, idaroki, ateraldi, akar, txirristada, auzi..., urloa astintzeak zingira antzo gure filosofiketa ernarazi ta pilpildu dezakelakoan.

        Filosofiketa, ortaz? Filosofiketa al dugu ortaz onako idazti saioa? Ala idaroki utsa? Ala estudiu edo azterketa? Ala lasaipide uts bat? Edo beste poema bat, poesi ta izlau, poesi badan eztan izlauz? Adiskide: ta bere sotillean, bere pitiñean, zergatik ez, orotarik zerbait? Monologuan asi, dialoguan katiatuz jarrai, antzerki taju zertxobatean buka; ta zergatik ez? Zergatik ez, orotarik zerbait? «La filosofía y la Poesía son hermanas gemelas si no una misma cosa», —epaitu zigun Unamunok.

        Niri ajola gutxi lantxo au sail batean edo bestean maxialariek kokatzeak. Ez deritzat oker, ta bai elburuz ederren norgere osoari mintzaraztea. Filosofiaren barrunpea, azterketaren zeaztasuna, idarokiaren ernaria, poemaren anpa arroa, billa tajo nai dun idazleak buru utsez baliatzea eztu aski: buru ta biotz, irudimen eta griñaz eta kirioz, balia bear du. Ots: dun eta dan guziz. Sor dugun lana anai borondate ziñak eragiña izan ezkero ta «norgere egi» apurñoak emana, enparauak ajola gutxi bear digu...

        Dana dala, eztut batere damu Unamunoren gizadi eredu bikañaren euskotasun saietsak emen agertzen saiatua. Ez batere damu, bizkaitar aundiaren alde onak kristaukiro onesten jarduna. Eztare, Abendatsen biozkadei eta gogakunei ibai ataka, tarte-marte, pitinbat irikia. Norbere egi apurñoa damanak beti merezi bear du gizartearen itzala ta onginaia ta txaloa. Ta mereziko Jainkoaren saria.

        Andik eta emendik, animadun bakoitzarengandik, bildutako egi apurño askorekin urbildu gindezke soilki Jainkoaren Egi Osora; ta Erreñura.

        Talentuak etzaizkigu eman lakari azpian gordetzeko, —agintzen digu Ebanjeliak. Ixilik egotea genuke okerren. Azken urteotan batezere, esuskaldunok orixe dugu gure pekatu ta kastigu. Vae mihi quia tacui. Ez txantxetako kastigu, alare.

        Bestelako ederra, bai anbat, agitz bestelakoa, izango litzaken euskaldunon zoria, baita gizadi guziarena ere, baldin bete-betean zertu izan bagendu San Agustinen iruko ura —beti San Agustin!—:

                In necessariis unitas

                in dubiis libertas,

                in omnibus charitas.

        «Agur, yaunak» —enean Aita Jainko gorantzia dagigu euskal demokraziak, Aretxek eiñak denok geralako gomuta orrekin oñarri sakonena joaz. Aita Jainkoari Irutasun Santua betidanik sortzen ari zaionez, ordea, orra Agustin neurgeak nolako ederki ateratzen dun gure oñarriari berez dariokion benetako kristau demokrazi gurenaren irutasuna, irutasun santua auxe re:

                Bearretan batasun

                ezpaitan askatasun,

                zernaitan maitasun.

        Irutasun guren ori bere osoan zertu badadi, mundua ez litzake mundu. Zeruaren zeru baizik.

        Irutasun guren ori, ordea, bai urruti gizadiarengandik! Bai urruti, ene!, gaurko ta noiz-naiko laterrietatik! Enebada! enebada!, ta ez batere urbillago, ondikotz, gaurko, ta noiznaiko, euskotarrongandik! Tristura bai...

        Tristura onekin eztizut ukatu nai, iruko ori banandu ezkero, euskaldunok eztitugunik gure gizandiak, gure arketipuak. Onatx iru, bapoak irurak, bakoitza bere sallean:

                Unitas: Loyola.

                Libertas: Unamuno.

                Charitas: Xabier.

        Edozein naziok eztezake noski atera ta erakus olakoxe edo onenbesteko irukote tantairik. Gizandiak Olinpuan utziki, gatozen gaurko ondarrera, populuagana, ta uztartu ditzagun iruraik ontara:

                Unitas: euskaltasun.

                Libertas: bakoiztasun.

                Charitas: kristautasun.

        Irurok batean nork, ordea, nork? Tristura bai. Diojenerena: «gizonik nor?». Ots: zernaitan euskaldun eta bakoitz eta kristau: irurok batean jator jokatzen dakinik nor?

        Bat alere ez ote? Gizalaba bat alere, eziñobea, gogorazten digu norgere umetzaroak. Oi bizirik banu nire ama! Uraxe charitas emakume egiña. Nirea niretzat añaxe zurea zuretzat. Agiz andrea ere... Oi guziok bagendu amabiotz!

                Iguzu, Jauna:

                zuretiko semebiotz, usteoro deizugun;

                anaiekiko amabiotz, barka deiegun;

                norgerekiko epallebiotz, gogor ar gaitezen.

        Senar-emazteen eta guraso-semeen arteko araura, bakarretik bakarrera edo batzutatik batzutara maitatzearekin ordea ezer gutxi lortu dugu oraindio, gizarteari naiz gizadiari zor zaion goimaitasuna eguerdigalda betean irixteko, mundu guzia pamili bat izatera eltzeko. Bai urruti guzitik guzira maita bear ori: Jainkotik Jainkora, gizaditik gizadira.

        UNITAS: bearreko dugu batasun, ta onurakor, baita eder ere. Aor munduz mundu gergorianua; apaizen arteko latina; billeretako esperantua. Aor mendez mende dogma katolikua; atzerriz atzerri meza-zerimoniak. Ara, noizgabean, Jainkoaren beti-bata. Krutwig eta Villasante-tarron joran nobleari Espinje-k berebiziko galdera erantzukaitza: nondik eta nola euskaltzaleok idoroko batasun ori euskeragintzan? Eta politikan? naiz beste zernai lanbideetan? Nondik eta nola? Batasun = indar.

        LIBERTAS: eder dugu askatasun, eta aberaskor, baita bearreko ere. Aor, izaki bakoitzeko, fisonomi edo tankera bana. Nortasun bakoitzeko, lepo bakoitzeko, gogape bana, aukeramen bana, arazo bana, jomuga bana. Beste kideko iñortxok ez lako banatasuna: ordezkorik eza. Bakoitzak bere ni-a, beste iñork ordezkatueziña. Gizaki ta gizatalde ta gizataldi bakoitzak, itxasoaren taigabeko mugira eziñegon aldakorrean, beste iñortxok ordaindu eziñezko alter Christus bana... Askatasun = bakoiztasun. Askatasun = nortasun.

        CHARITAS: eder dugu maitasun. Ederren goimaitasun, ta asegarrien; baita urrutieneko ere. «Bere lagunegatik bizitza ematen dunarena baño maitasun aundiagorik ez da», Kristok. Golgota-ko Eroskundea. Plenitudo legis. Maitasun bizitza eman ala artzea. Maitasun = Jainkoa bera, gure bizinai gosearen janari ta obari.

        Askatasun utsa, batasun gabe, naaspilloa litzake, anarkia; Batasun solla, askatasun gabe, nortasun oron eraille oi dugu; Maitasun utsa, beste bi aizpa oiek gabe, lorreziña duguke, utopi. Argatik Sinaiko Jeobak maitasun lege bakarra amarretara sailkatu zigun; ta Agustin doneak irutara. Jainkoaren amar aginduak = Agustiñen irurak.

        Iru pertsona edo notin Jainko batean; —dirakasgu dotriñak. Iru arauok nor bakoitzagan, —daskaigu kristau anaitasunak, kristau demokraziak, gizalegeak... Iru arauok gizaki ta gizatalde ta gizataldi bakoitzagan.

        Bakoitz eta irukoitz dugu Jainkoa; ala bear luke, luke!, giza maitasunak: bakoitz eta irukoitz.

        Nork ordea lortu, nortxok berebaitaratu, irutasun gurena uztarri batean, norbera bakoitzagan? Diojene-rekin jo billa berriro alperrik: hominem quoero.

        Nork? Ta bai! Gizaseme batek. Bakar aretxek. «Seme galdua»ren parabolako Aita Onak. Jainko-Gizonak. Ezpaitzun Diojenek Golgota ezagun. Jugum meum suave. Jesus. Jesus. Jesus. Et Verbum caro factum est. Irukoitz bata, aragitua, soindua! Jesusen Biotza! Urrutiko Jesus! urrutiegiko, urrutieneko Jesus!

        Bi milla urteotako laterri sonatuen gobernuetan noiz eta nun katolikutasunak mamitu dizu gero, Jesus, irutasun orren diñezko anaitasunik, eredugarrizko kristau demokrazirik, goi ta bekoen naiz bertako ta erbestekoen arteko ongiartze tajuzkorik? Geurera beintzat, erlijiuak gerraterik aski ekarri digu. Erlijiua izan dugu euskaldunon gerrate danen edo beintzat ia danen suemalie ta luzarazle; ta baitare, gañera, euskotarron bitarazle. Ez ote da ba zurea kristautasuna? Ain bestelako ote da?

        Ziñezko katolikuok lotsa onetxek erretzen gaitu, Jesus: orañarteko katoliku naziotan eztugu sekula kristau demokrazi jator bat ukan. Ez ukan eta ezin etsaiei erakus, aien akarrak ixillarazteko.

        Eta etsaiak eztagozkigu ixillik, ez geldirik. Bein leizezuloratuazi ezkero jo ta bertan akabatuko luteken basauntzari antzo erasoten digute lau aldetatik oska eta ozka: «Orra guk, laikuok, sozialistok, Uruguay-en naiz Eskandinabi-laterrietan, zenbait gobernu ta gizalege naiko polit. Beren aje ta guzi, ezin ukatuko diguzute zuenek baño justizi, gizartetasun, kristautasun geiago, ondo geiago, badutenik. Zuek ordea nun duzute, nun, zuen anaitasuna ta atariko aizea bat eztirala probatzeko gobernurik?»

        Ta guk abestruzarena egitearekin eztugu estaltzen ez gure lotsa ta ez aien akarra.

Benetako katolikutasunari dagozkion zenbait gauzetan aitzindari, txapeldun, omen genun atzo-atzoko Euskalerri: bere «administrazioa»ren zuzentasunean, nagusi-langille arteko ongiartzean, alperkeriaren kontrako lanzalean, oituren zindoan, lurraldearen ederrean eta aberatsean, kristautasunaren latzean, legezarren gizaberan, jendearen elizkoiean, apaiz moja pralleen ugarian eta jatorrean, Elizarekiko diruemate ta beste sorozi nolanaikoetan...

        Oiek ola, 1936 ez autonomi ori eman izan baligute, o ze erakus bitxi dizdiratsua izango zuken zure ta gure Eliza katolikuak gure Erri onetxengan, Jesus, beste guzien eredugarri ta etsaien ixilgarri!!

        1936 an ordea autonomi ordez urkamendia egotsi ziguten eta Erromak, beste bein, naiago izan zun bentsutuontzat arlosa ta sasilarra, ta garailleentzat loreak eta loriak.

        Eztakit nire tristura samiña danentz, Jesus, ala nire ezjakiña ala nire zentzuna penaren penaz onako gogoetan galdetzen dagokidana: nola ordea, nola, Elizak urrutiratzen utzi du kristau errepublika jatorrentxo bat, bat badare, euskotarrenarekin erakus al izateko egokiera ori?

        Eztu ematen edo beintzat eztakusat Erromak oraindik konturatu nai dunik nolako aukera orduntxe galdu zun Aita Santuen entziklikak itzik itz Erriño bakar batean badare zertuarazteko. Aitzitik ari zaizkigu eklesiastiku askotxo katolikuon lotsagarrirako Tedeschinirena berrizten: «Si hubiera doce naciones como España (Francoren Españia, alegia), el mundo estaría a salvo... Así (?) es como se gobierna en católico».

        Itzak, itzak, itzak..., eta azpikeriak, itzen barrutik. Azpikeriak eta interesak. Zer dala ta elizgizonek orrela, Jesus?

        Zer dala ta eman bear zaie arrazoi, ta arrazoi oso, bentzutzalleei, agintedunei, indardutenei, geienei? Interesez kerastutako mundu ontan, Erroma jeikitzen ezpada Egi garbiaren alde, nortxo jeikiko? Itzak, itzak, eta amarrukeriak. Baña egiñak... besterik diñote.

        Galdetu, bestela, gerrate aroz eraildako milloitaka gizaseme oiei ta beste ainbatsu alargun eta emaztegai etsiei; galdetu gaurreguneko biargiñen alogerari ta bizikostuaren garestiari, bizimoduaren atzerapenari, jendearen marmarrari...

        Ta etsaiek lurbira osotik oska ta ozka darraigute: «Ea, erakus, nun duzute, nun, zuen arteko anaitasuna, zuen kristautasuna?»

        Ze lotsa ta ze pena! Tristura bai. Ezin buru-belarritik ken: «Agur, yaunak...

        «Urrundik, gero ta urrunagotik» , Agur ta Agur t'erdi 1936 ko egokeria eder ari!, ederren zeikean ari! Arrezkero, zizpuruka aitor bear, aitor: Agustin deunaren irutasun santua, premiren premizko irutasuna, zeñen urruti gaurko españiarrongandik! Eta geu, euskaldunok, ene!, zeñen peregre zugandik, urrutiko Anaitasun, urrutiegiko, urrutieneko Anaitasun!

        Peregre. Ez al gera danok, ez al gaude danok, naiko «seme galdu» ?

        Arren, Jesus! Arren! Bakoitzak norbere urrutia aitortuz, norbere erru obenak damutan errez, itz eman zagula beingoz danok: Ibo ad Patrem. Zugana bidean, Jesus, gabiltzala euskaldun!, gabiltzala bakoitz!, gabiltzala kristau! Irurak batean.

        Jo zagula, Jesus, bipil eta lenballen, Aitaren Etxera. Zure Jauregira. Gabonetara. Jainkoaren Erreñura. Gorroto jaurgotik Anaitasunera. Ezinbizitik Gizartetasunera. Atzerritik Abernra. Ejitotik, Moisekin, gidari ta populu, Itxaro Lurrera. Itxaro Lurrera! Jainkoaren Erreñura! Betorkigu zure Erreñua!

        Junak jun. Paseak pasa. Aztutzekoak aztu. Atzean utziak utzi. Gaizki esanak eta izanak barka. Atzendu ejitoaroko tipula baratzuriak.

        Ez iñork parisaiki «seme zarra» rena egin maxioka; ez iñork orbangetzat jo bere burua ta oker ibilli izanari okerrak bekaizti oroitaraz. Dagigula kontu, al bestean, naizta gezur izan, «San Manuel Bueno, Mártir» ena: «bandoleru guziak, alegia, dirala on».

        Orra Pio XII ak, il onetxen 13 an: «lurbira zear indibidu guziek eta bakoitzek merezi digute begirune, eraspen eta maitazarre». Aita Jainkoaren seme, denok. Israel gera. Israel osoaren itzuleran goaz. Euskoterri osoaren itzulera gera! «Erri galdua» ren itzulera!

        Itxaropena zagula, bai, fedearen ama! Ta fedea, damesgun Aberriarena! Vasconia major!

        Uste baño len mamituko itxaropena, bideratuko miraria: goizeroko mana, laño babespea, basamortuko iturriak. Sinai! Sinai, aurrez aurre! Sinaiko amar legeak gugan! Agustiñen irukoa gugan! Betiko bizitza! Benetako Bizitza! Bizkai guduaren ezilkor ereñoa! Damesgun Aberria! Euskadi!

        «Erri galdua» ren zorioneko itzulera! Uste baño len aor, bidera, Itxaro miraria: Zu, Jesus Anai, Aita Ona, Kristo berbera, bidera irtenda orra nun zatozkigun. Eta, zortzi Zoriontasunen Mendiko arpegieraz eta abotsez, etorkizun ederrenerako ongietorria damaiguzu:

—«Agur, yaunak...

Denok Yinkoak eiñak gire... »

        Ta danok otorontzera eseri arazten gaituzu: oñaz eta ganboar, zuri ta gorri, liberal eta integriste, Unamgno ta Azkue, euskera zale ta erdera zale, gudari ta errekete... gizaldietako Euskal Irritsak jan dezan eta Bizi dedin.

        Baña, maiera eseri arren, zure otorontzetik eztugu jaterik izango, Jesus, baldin ezpaditugu irakurtzen eta kunplitzen areto buruko itzok, Sinaikoen lege ordekuok:

«Bearretan batasun;

ezpaitan askatasun;

zernaitan maitasun».

1955. Montevideo.