15. «BIZITZEAREKIKO
SENTIPEN LARRIA»

        «Y bien, en resumen: qué es verdad? Verdad es lo que se cree de todo corazón y con toda el alma. Y qué es creer algo de todo corazón y con toda el alma? Obrar conforme a ello» (I, 800).

        Unamunoren norbere egi ori, beraz (ez nuke aipa bearrik), ez da egi metafisikua, ez lojikua, ez dogmatikua; bere nortasunari darion bizitz egia baizik. In interiore hominis habitat veritas. Bere-berea du ta ez beste iñortxorena. Eskolastikuen lesikuz mintzatzera, egi morala, geniñoke urbillenik, beste ezer baño. Ots: sinisten duguna esan; sentitzen duguna egin. Ez iñolare beintzat «egi objetibu» deritzagun ori.

        «De las tiranías todas, la más odiosa me es, amigo Maeztu, la de las ideas; no. hay tracia que aborrezca más que la ideocracia, que trae consigo, cual obligada secuela, la ideofobia, la persecución, en nombre de unas ideas, de otras tan ideas, es decir, tan respetables o tan irrespetables como aquellas. Aborrezco toda etiqueta, pero si alguna me habría de ser más llevadera, es la ideoclasta, rompe-ideas» (I, 247).

        Gaurko filosofuen lesikura ordea zer goitizen eman leioke? zein salletan koka diteke, Unamunoren egia? «Vitalista? Voluntarista? Creacionista?» Or dabiltza irizleak, iruretatik zein egotsiko, au baño ori, ori edo ura baño au. Iru deitzeok alkarrekin baduten kidetasuna jotze ezkero ordea, zergatik ez irurak, ori ta ura ta au? Ausarkeri litzakela dirudit, eta gañera ez lapurreta txiki, iru oietatik Unamuno zer ez dan afirmatzea, naiz soilki ajerutzea.

        Ezin esan vitalista eztanik onelatsuko esakunak noiznai darabiltzina: «Qué ideas profesas? No qué ideas profesas, no, sino: cómo eres? cómo vives? El modo como uno vive da verdad a sus ideas, y no éstas a su vida. Desgraciado del que necesite ideas para fundamentar su vida!» (I, 250) «Interésanme más las personas que sus doctrinas, y éstas tan solo en cuanto me revelan a aquellas» (I, 250).

        Ez gutxiago voluntarista: «Creer es querer creer» «Creer en Dios es querer que Dios exista, anhelarlo con toda el alma» (II, 815).

        Ta berebat kreazionista: «Creer lo que no vemos, no! sino crear lo que no vemos» (II, 879) «La esperanza es la madre de la fe; y la fe, la madre de Dios» (II, 1120) «La fe es el poder creador del hombre... La fe crea, en cierto modo, su objeto. Y la fe en Dios consiste en crear a Dios» (II, 830-831).

        Alare, ezin kokatuko duzu asetoro filosofu talde ontako edo artakoekin bat. Eztago kokatzerik. Etzun nai ere berak. «Etiketa oro iguin dut», aitor digu. Ta oeste arakoan: «os encargo que no se funde escuela o teoría sobre mí» (II, 825).

        Unamuno tar Mikel jaun ori ez da bat besterik munduan eta besterik ez da sekula izango re. Bat orreri dariokion egia orretxegatik da bat, berdiñekorik gabe, bakarra, singularra. Nortasun bakoitzak du egi bakoitza. Erritasun bakoitzak, berea. Egi bakoitzik ez izatera, an ez da erritasunik, ez nortasunik. Erri ta nor bakoitzek, beraz, bakoitz izan bear dute, norbera izan bear dute, norberarena esan, norberarena egin, bestetzuen egiekin ezertan naastu edo itzulaztu edo gezurtatu gabe.

        Bestetzuen egira makurtze ortan dago arrixkua, ondamena, norgeretasunaren eriotza. Ots: gerta dakiguken ezbearrik aundiena. Olakorik gerta eztakigun, eutsi norgeretasunari. Norgeretasuna kentzera lagunurkoak edo erriurkoak datozkigunoro, eutsi are ta areago, are ta eriosuarrago. Eusten diotenak dira benetan nor, benetan Erri.

        Erasoka datorrenari erasoka erantzun, gañera. Eztago eusterik eraso gabe. Jakiñeko gauza bait da baten egiak bestearena menderatu ta zanpatu naiko dula, arrai aundiak txikia antzo. Eraso, bada. Gallendu gatzazkiola, al bestean, ingurumari arrotz etsaiari. «Imponéos!» Erasoak emango die gizakiei naiz enderriei norbere egiaren eustapena, garaipena.

        «Si, como se dice en España, los vascos por una u otra razón, mostramos mayor capacidad para administración pública que los demás pueblos de la nación, no debemos contentarnos con el especial régimen administrativo-autonómico, sino que debemos tender a apoderarnos de las riendas administrativas españolas y administrar a los demás, ya que ellos no saben hacerlo, y enseñarles cómo se administra.

        «Si, como yo creo, el pueblo vasco es en España el pueblo más capacitado hoy para la íntima vida de la cultura espiritual, no gozará de ésta mientras no trate de adquirirla, esforzándose por imponérsela a los demás pueblos que con él conviven la vida española» (1, 743).

        Izan ere, bizitza osoa da kontragite bat. Etengabeko kontragite bat, alafede. Batak bestea jan bear, biziko bada. Gudu izua, bagadiñoko agonia, norgerekin. Gudu munduarekin. Gudu ilbearrarekin.

        Orra, sekulako kontragitean, erruki gabe alkar jaten: gerebaita ta ataria, sentimena ta adimena, erlijiua ta filosofia, Don Kijote ta Santxo Pantza, erokeria ta zentzuna, itxaropena ta etsipena, desira ta eziña, betiraun gosea ta ilbearra...

        Sentipenak baietz eta adimenak ezetz. Itxaroak baietz eta etsipenak ezetz. Alkarren etsai beti ta, aldi berez, alkarren iñude, jaki ta bizigarri. Adimenak ez leukake ezetz ematerik, sentimenak baiezka kontragingo ezpalio. Alderantzira: sentimenak ere ez leukake baietzean irauterik, adimenaren ezetzak auspotu ta galdatuko ezpalu. Alkar jaten bizi bear, biziko badira, biziko bagera. Ankerra bezin ziurra, legea.

        Ori bai: desirak garaitu bear eziña, baietzak eza, erlijioak filosofia, —nik lagunurkoa, itxaroak etsipena, erokeriak zentzuna. Artara eskatzen baitigu barne gurariak eta artara zuzenduarazten ere dizkigu alegin kemenak.

        Adimenak eraginda, Unamunok au ta ori ukatzean edo negatzean, ordun ez da Unamuno; ordun eta ortan beste agnostiku edozeñetako bat da Unamuno. Ukatzearen filosofiak eztakarkio norberatasunik. Ukatze utsean gelditzea «barne guraria» menderaraztea litzake, norbera erailtzea. Baña, adimenak ukatu ala sentimenak ber-eregiten dionean, orduntxe da Unamuno norbera! ordun eta ortantxe da iñor singularra, besterik ez bezelakoa. Sentimena edo borondatea lagun, bere sistema berria afirmatzeak, orretxek, damaio norberatasuna.

        Ta, alegiñak eginda re ordea, lortzen ezpadugu? itxaropen ziurrera eltzen ezpagera? Orixe duzu ba etsipena, «la desesperación», sekula erabat suntsituko ez omen duzun etsipena: garaipen ziurrik, segurantza osorik, sekula ez irixtea. Iritxi al izate ezkero, elitzake bizitza jadanik agoni, ez burruka. Ez etsi, alare, ezergatik. Eutsi lortu miñari. Jarrai, are ta amorru irrits gosetuagoz, bizi gadiñoko agoniari, baietz eta baietz, nai ta nai, min eta min.

        Burruka ortatitxe datorkio bizitzeari bere indarra, ta iraupena, ta edertasuna, ta aurrerapena. Burruka ori berebaitan zinki sentitzeari eta baietzaruntz garaitu nai izateari uko eman nai eztiotenek, oetxek, dute nortasun bikain; oetxek dira, ez batere gutxiago, edo benetan gizon edo benetan Erri.

        Ontan datza, bada, nortasun bakoitzaren gudua. Noiznaiko ta nolanaiko kontragitea. Bizitzak berak berez dakarren larrimiña. Orra: «Bizitzearekiko sentipen larria».

        Desiratan ain aundi ta gudupean ain txiki sentitze onek; ain bakar, ain mugatua norbera arkitze onek, damakio indibidu bakoitzari naitanaiezko tristura; beti arrotz dabillenaren kidekorik gizartean eza; ta, ondorioz, Jainko gosea; kidetasun ori betiko bizitzan idoro bearra ta naia, nai etsiena, irrits ezin larriagoa; eta onela sentitze onetxek bultzagiten ere dio anima bakoitzari arago ta arago, asetzerik gabe.

        Etsipen au, bizitzearekiko sentimendu trajiku au, zenbait gizasemek nabarmenki soma izan dute berenbaitan, jakiña: Marko Aurelio, Agustin Deuna, Paskal, Rousseau, René, Obermann, Thomson, Leopardi, Vigny, Kleist, Amiel, Kental, Kierkegaard eta beste zenbaitzu ezgutxik. Oen artean eztitu orratio Unamunok aztu zenbait bere endako. Arroki izendatzen ditu, geroko batean, Paskal-i buruz aritzean.

        «Todo el jansenismo, adaptación católica del calvinismo, lleva este mismo sello. Aquel Port-Royal que se debía a un vasco, el abate de Saint-Cyran, vasco como Iñigo de Loyola y como el que estas líneas traza, lleva siempre en su fondo un sedimento de desesperación religiosa, de suicidio de la razón. También Iñigo la mató en la obediencia» (II, 822).

        Zenbait gizaseme oiek bezanbat, baita zenbait enderrik ere —iru aldiz, gutxinaz, dasaigu Unamunok liburuaren lenengo kapituluan bertan— baita zenbait enderrik ere nabaitzen dute gaurregun bizitzearekiko sentipen larri ori. «Y hay, creo, también pueblos que tienen el sentimiento trágico de la vida» (II, 730). Lenengo ediziuan titulua bera ere onela agertu zan: «Del sentimiento trágico de la vida en los hombres y en los pueblos.»

        «Esta desesperación religiosa que os decía, y que no es sino el sentimiento mismo trágico de la vida, es, más o menos velada, el fondo mismo de la conciencia de los individuos y de los pueblos cultos de hoy en día; es decir, de aquellos individuos y de aquellos pueblos que no padecen ni de estupidez intelectual ni de estupidez sentimental. Y es ese sentimiento la fuente de las hazañas heroicas» (II, 825).

        Beraz (beinberriz otsegin bear) zenbait enderrik ere badigute sentimendu trajikua! Unamunok berak epaitu digu baietz. Eta baietz au garrantzi aundieneko dugu, buru erraietan ondo jaso ta josi-josi egitekoa dugu, enseiuon ereikitzen goazen antzemateoi oñarri sendo damaienez.

        Irakurle kontragilleren batek (eta ontan ere bear dute kontragilleek) objeta lezaidake Unamunoren sentipenok Unamunoretxen dirala ta ez Euskalerriaren. Ez onek eztut uste zutik iraun lezakenik luzaro, Unamunok berak len aitortuekin eta aurrera aitortzekoekin.

        Bai anbat, gure don Migel. Ain zuzen. Gure Euskalerri duzu, zure Vizcaya duzu, beste iñungo enderriek ez aña larrimin ori sentitzen datorkizuna ta larrimin ori sentiarazi zizuna. «Zeran eta balio duzun oro zure abendari zor baitiozu» (II, 116), ordu onez zeuk azaldu zenigunez.

        Zure Euskalerri zarrak, bai, somatzen eta oiukatzen du, zeuk bezin garrazki, zure espa ta lera ori, bere jokera jokaeretan. Espa-lera ori zer besterik duzu, izan ere, azken gizaldi ta erdi ontako zure Euskalerriaretxena baizik?

        Ez dut uste irakurle euskalduna zapuztuko zaidanik, dagoneko (aguroegi) galdetzen badut, bilbotar auxe, bere ezilkor gose ori lurbira osoan entzunarazi dun aldetik, ez ote duguken euskal gogapearen erakusburu, gure Erri Animaren albistari, gure irrits mamienaren ixpillu, ta beraz gure Olerkari aundi, naiz —tamala auxe!— erderaz ara? Olerkari pentsalari onen filosofa muña, bere etsi ezin eta bizinai santu urdurian, euskal filosofi muña ez ote? ez ote, mendetako ta egunotako Euskal Miñaren abots eta aldarri sendo betikor Jainkoganakoa?

        Ta bein galderok emen txasta ezkero, batek ezin aztu maixuak berak siñetsitako ta idatzitako baietz oñarria: «si algo significo es porque mi raza ha llegado en mí a conciencia de sí misma» (II, 17). Ain erabat engañatua ote zegon?

        Ta beste arako olerki gorengo ura: «Yo soy mi pueblo.» «Ni nire Erria naiz.» Ez ote, arrazoipide apurrenik?

                Yo soy mi pueblo... y te juro yo con mis dolores

                levantar a mi pueblo por los siglos

                donde sus almas tormentosas canten

                otra basílica.

                        (Antología poética de Unamuno.

                        En la basílica del Señor Santiago de Bilbao).

        Ez laborritu, irakurle, aguroegi galdea oekin asa natzaizulakoz. Zerorrek segi arakatzen onako ikuspegi ontatik bilbotarraren gogakuna ta erara egongo zakizkitala nik espero.

        Unamunok dun egia, dun filosofiketa, bere nortasunari dariona da. Lentxeago ala ziñeman digu berak. Bere buruaren (buruaren? ala sentimenaren eta borondatearen?) irritsa da ta aldezketa. Bere burua defenditzen ordea Euskalerriarena defenditzen du, oarki edo oartzeke. Oarki geiago noski, oartzeke baño. Españian españiena gaurregun Euskalerria baitugu, berak zerizkionez. Ta aldi berez, mintzatua ere digu sekula aztu bear ez dugun au: «naizen eta balio dudan oro euskaldun nazu ta ene abendari zor diot» (II, 116).

        Onako alde ontatik, beste iñondik baño re, guk sogin bear geniokela nago, gure Bizi Naia ren mandatari oni. Ta Unamunok Loyola-koagatik ziñona geuk itandu Unamuno beragatik, aldeak alde: ez al da euskal gogakuna beragan gallurtzen? Ez al dugu geuretzakotu bear? Ez al da gure Gizandi? Erruz ta erruz gureago ez ote españiarrena baño?

        Galdera oetxen goraberei zerbait erantzun asmotan natorkizu bada enseiuon, Filosofu Olerkariaren etnika billa. Etnika noski; ta ez, jakiña, ez, besteren batek aztertzea ondo genuken etika.

        Ta onatx emen, jadanik, irakurle erabera, «Del sentimiento trágico de la vida»ko etnika xurgatzen asmatzeko araua, euskaltzaleontzat urrezko araua nik uste, ziurkienik iñortxok ez emana, baña baitare euskal biotzentzat benetan unkigarri bezin anpagarria, ta, aldi berez, gure «gogape»-albistariaren euskalsustraiak sumaraziko lizkizukena: Unamunok diñon bakoitzean: «ni ta ni», zuk irakur: «gu ta gu», eskubide duzunez; edota Euskalerri zarrari entzun aldarrikatzen: «Ni ta Ni».

        Bilbotarraren euskal muñ izkutu sendoa jo nai dunak zuzen bait luke fede auxe eramatea aren liburuetara, ok irakurri al izatekotan: auxe, alegia, batez beste: Euskalerri berberaren agonia dugula Unamunorena, ta aretxen Egia, ta aretxen Miña, ta aretxen Eroa, ta aretxen Ezilkor gosea.

        Ta baitare, geienetan edo ia beti, Unamunoren Españia geure Euskalerri berbera dugula, ari gainka eta ernaika, bere euskal buruaz eta izenaz ia erabat aztutzeraño.