10. DON KIJOTETA BIZKAITARRARENA

        Ta an asi zuten erasoketa. Erasoketa edo, merezi dun garrantzi osoa emanez Cervantes-ek IX garren kapituluaren izenburuan deitzen dionez: mantxego trebeak eta bizkaitar bulartsuak alkarrekin izandako «combate» egundokoa.

        Onakoan, orratik, berdiñak berdiñari eraso dio; eroak eroari. Badirudi, zeru ta lur ta amil jan bear dutela. O, egundoko mireskizuna auxe! iñoizko gizalditik iñoizkoren batera baño ikus ez daiteken guduketa, onako bi kijoteona: mantxakoa ta bizkaitarra; basamortu arrekoa ta mendi berdeetakoa. Cervantes-ek jaulki digun bezelaxe irakur bear.

        Ni zaldun ezetz? Ni zaldun ezetz? Bizkaitar batek entzun bear ori ta Don Kijote-ren abotik entzun! Ezin, ezin eraman diteke olakorik!

        Uztadazu, Don Kijote orrek, nire odolatzaz mintza deizudan, nire menduatzaz, nire abendatzaz; berarixe zor baitiot nik ukan eta balio ala, eta berarixe baitare zor zure bizitza ta ekintza senti al izatea.

        O ene Bizkai! ene seaska lur nirea, ta nire gurasoena, ta nire aitonena, ta nire aurreko guziena; umetzaroko naiz gaztetzaroko ene bizitokia; nire bizitzako andrea ere aukera nuneko lurra; nire maitetasunetako lur bebeinkatua; zu zera ene animaren biotz! Zure itxas mendiek egin ninduten naizen oro; zure aritz eta pagoz, intxaur eta gaztañondoz oratutako lur orrekintxe, lur orrekintxe bai, dizut oratua nik ere nire biotza, ene Bizkai!

        Eztabaidan ari omen zan bein Montmorency-tar bat euskaldun batekin, eta suminki askatu omen zion nire leñutarrari: Montmorency-arrek, alegia, nik al dakit zenbatgarren mendetik zutela etorkia, VIII, X edo XII garrenetik; ta nire euskaldunak jardetsi: «Ta zer? guk euskaldunok, gizona, eztugu noizdanirik.» Ta ez, eztugu euskaldunok noizdanirik. Euskaldunok ausarki dakigu zeintzu geran, zeintzu izan nai dugun.

        Jabetu, Don Kijote ori; euskaldun bat duzu, gero, zure billa Mantxa-ra junda, zaldungoa uka diozulako jarki zaitzuna. Ta nola ez beste bein gogoratu, onako euskaldun, eta Azpeitiko, onen aurrean, beste euskaldun zaldun ibiltari ura, Azpeiti-koa uraxe re, Oñazko Yanez eta Balda-ko Saez-tar Eneko, Loiolako etxaguarra, Kristoren gudaloztea edo lagundia irazi ziguna? (zure euskotar mendu osoa ez al da aretxengan gallurtzen? Ez al dugu gure Gizandi? Euskaldunok ez al dugu geuretzakotu bear?

        Bai; gure, txit gure, erruz eta erruz gureago jesulagunena baño. Loiolako Enekorekin Erromako Ignazio egin digute oiek; euskal gizandiarekin, santutzar jesuitiar bat egin. Ondikoa, gizandiaren azpiko mandoa!

        Azpeitiko Santxo jaunaren mandoak ere, bizkarra korkoilduz, lurrera eratxi zun gañeko bizkaitarra; ortik ikasi bear dugu zalkotzeke burrukatzen. Orretxegatik galdu zun bizkaitarrak liskarra; ez noski bere besoaren mengelez, ez kemen gutxiagoz, baiziketa bere mandoaren erru utsez. Ez izaki ba mandoa bizkaitar! Mando madarikatu uragatik izan ezpalitz, larri ibilliko zan bai Don Kijote, zaudete ortan ziur, eta ikasi bearko zun bizkai burniaren aurrean, itzez motz eta egitez luze dugunez, itzalkiro erabetzen.

        Ikasi ortik, nire odoleko anaiok, zalkoa utziki burrukatzen. Jetxi zaitezte mando zarpatzu kaskallu gañetik. Bere gogoko bideetatik baitzaramazte tringili-trangulu, ez zuen eta nire bideetatik, ez gure espirituarenetatik; eta bere korkoilketekin atarrapuzka botako zaituzte lurrera, Jainkoari bestela ezpadakio.

        Utzi mandotzar ori ezpaita or jaioa, eztare orko lurretan bazkatua, ta goazen danok espirituaren jaurerriaz jabetzera. Oraindio nork daki Jaungoikoaren mundu ortan guk dagikeguna.

        Ikasi ortik, aldi berez, zuen gogoa kulturazko izkuntza batean mamitzen, gure abasoen millaka urtetakoa utzirik; jetxi aguro mando gañetik, eta gure espirituak, geure-geure menduaren espirituak, izkuntza ortan, Don Kijoterenean, mundu guziak inguratuko ditu, gure Sebasti Elkanok Lurbirarekin lenbizikoz egin zuna berrituz: Elkano, Getariko seme sendoa baitugu, ta Getari, gure Bizkai itxasoaren alaba.» (II. 115)